ABSTRACT
Marcin GRABOWSKI Uniwersytet Jagielloński
PROBLEM TAJWANU W STOSUNKACH AMERYKAŃSKO-CHIŃSKICH
W LATACH 1949-2007
The Republic of China on Taiwan is now the most serious problem in rela- tions between the United States of America and the People’s Republic of China.
Speculation about a possible US-PRC conflict are always connected with the 23rd province of China, separated from the motherland. It stems from the fact that the Taiwanese government perceives its country as a de facto independent state, whi- le the government of the PRC views Taiwan as one of its provinces. The United States plays a crucial role in the region, and seeks to prevent an outbreak of con- flict between the two. Such a conflict could entail the risk of US engagement.
This article focuses on the problem of Taiwan in Sino-US relations since 1949, when People’s Republic of China was established and national forces were evacu- ated to Taiwan till mid-2007, the last year of Chen Shui-bian’s presidency. Chen Shui-bian may try to fulfill his electoral declaration of creating a new constitution of Taiwan. Changes in the constitution aim at giving Taiwan de jure independen- ce, instead of the de facto independence it holds now. These declarations a major concern for US government circles and think-tanks. On the other hand, the arti- cle also points to the increasing links between the PRC and Taiwan and the im- provement of bilateral relations.
R
epublika Chińska na Tajwanie jest obecnie powodem najpoważniejszych pro- blemów w stosunkach pomiędzy Stanami Zjednoczonymi Ameryki a Chińską Republiką Ludową. Należy zwrócić uwagę, iż spekulacje dotyczące ewentualnego konfliktu pomiędzy tymi dwoma państwami zawsze są związane z tą oddzielonąod macierzy 23. prowincją Chin. Wynika to z faktu, iż rząd na Tajwanie uznaje swoją wyspę za de facto niepodległe państwo, rząd w Pekinie natomiast – za jedną z prowin- cji ChRL. Stany Zjednoczone pełnią kluczową rolę w tym regionie, dążąc do zapo- bieżenia wybuchowi konfliktu, co do którego istniałoby ryzyko, że USA musiałyby się zaangażować1. Jednocześnie USA są gwarancją niezależności dla kraju, który choć domaga się formalnego uznania niepodległości, jest całkowicie w tej materii zależny od zagranicznego mocarstwa. Czy są gotowe zaryzykować stabilność regionu i swoich żołnierzy, aby Tajwan uzyskał niepodległość de iure?2
Tajwan był rządzony przez Chiny od XVII w., kiedy to został zajęty przez zwo- lenników upadającej dynastii Ming, dowodzonych przez Cheng Chen-kung’a (zwa- nego też Koxinga). W 1693 r. oficjalne rządy nad wyspą objęli namiestnicy dynastii Qing3. Tajwan został politycznie odłączony od Chin w 1895 r., kiedy to został odda- ny Japończykom na mocy Traktatu z Shimonoseki po przegranej wojnie chińsko-ja- pońskiej4. W wyniku porozumień po II wojnie światowej został przekazany Chinom w 1945 r., jednakże w roku 1949 siły narodowe, którym przewodził Czang Kai-szek (Jiang Jieshi5), wycofały się na tę wyspę, ustanawiając tam kontynuację Republiki Chińskiej. Warto nadmienić, iż na wyspę, oprócz przywódców politycznych, trafiło ok. 300 tys. żołnierzy z elitarnych jednostek, flota i lotnictwo, a także rezerwy złota oraz liczne dzieła sztuki6.
W czasie II wojny światowej pozycja Chin na arenie międzynarodowej znacz- nie wzrosła ze względu na uczestnictwo tego państwa w wojnie po stronie alian-
1 W. Dziak wymienia liczne uwarunkowania, które zdecydują o przyszłości wyspy (w perspektywie niezależności). Wśród nich: pozycję ekonomiczną w gospodarce światowej, stopień powiązania go- spodarki Tajwanu z gospodarkami Azji i Pacyfiku, skalę inwestycyjnego i handlowego zaangażo- wania Tajwanu we współpracę z ChRL, rozwój demokracji na wyspie, determinację mieszkańców wyspy dla utrzymania niepodległości, zdecydowanie USA w kwestii obrony niezależności Tajwanu, pozycję międzynarodową wyspy, przychylność światowej opinii publicznej, a wreszcie transforma- cję systemu politycznego i ekonomicznego w samej Chińskiej Republice Ludowej. Por.: W. Dziak, Stosunki chińsko-tajwańskie, [w:] Tajwan w stosunkach międzynarodowych, red. E. Haliżak, Warszawa 1997, s. 99-100.
2 Por.: S. Jager, The Politics of Identity: History, Nationalism, and the Prospect for Peace in Post-Cold War East Asia, Carlisle 2007, s. 25.
3 Por.: Taiwan’s History and Background [online]. Dostępny w Internecie: http://www.asianinfo.org/
asianinfo/taiwan/pro-history.htm. Szerzej na temat panowania najpierw Holendrów (w początkach XVII w.), panowania Chenga, panowania dynastii Qing, a później zajęcia Tajwanu przez Japonię i panowania japońskiego w: R. Sławiński, Historia Tajwanu, Warszawa 2001, s. 26-87.
4 Pełen tekst Traktatu z Shimonoseki, obejmujący Konwencję o zawieszeniu broni, Traktat pokojo- wy oraz osobne uwarunkowania dotyczące Wejhajwej zob.: http://www.ibiblio.org/chinesehistory/
contents/03pol/c02sa03.html.
5 Forma Jiang Jieshi obowiązuje w transkrypcji pinyin – obowiązującym od 1979 r. oficjalnym sys- temie romanizacji języka chińskiego (wtedy została zatwierdzona przez międzynarodową organiza- cję standardów (ISO)). W języku polskim przyjęła się jednak tradycyjna pisownia Czang Kai-szek.
Ze względu na bardzo małe rozpowszechnienie w języku polskim formy Jiang Jieshi w niniejszym artykule będzie używana forma Czang Kai-szek.
6 Na temat wojny domowej w Chinach i wycofania się sił narodowych na Tajwan, zob.: Najnowsza historia świata 1945-1995, red. A. Patek, J. Rydel, J. Węc, Kraków 1997, s. 153-158.
tów7. Chiny były również postrzegane jako potencjalny sprzymierzeniec USA w Azji w obliczu ewentualnego odrodzenia się militaryzmu japońskiego. To spowodowało, że prezydent Franklin Roosevelt przekonał sojuszników do przyznania temu krajowi stałego miejsca w Radzie Bezpieczeństwa ONZ8.
Sytuacja uległa zmianie w 1949 r., kiedy siły komunistyczne pod przewodnic- twem Mao Zedonga zwyciężyły w konfrontacji z rządem narodowym, który wy- cofał się na Tajwan9. Wprawdzie prezydent Harry Truman uznał, iż Tajwan znaj- duje się poza obszarem zainteresowania USA, nie podjęto jednak żadnych działań dla nawiązania stosunków z Chińską Republiką Ludową. Wiązało się to z okresem tzw. czerwonej paniki (red scare) w USA, podsycanej przez Republikanów, zwłasz- cza zaś senatora Josepha McCarthy’ego oraz chińskiego lobby. Z Pekinu płynęły sy- gnały o skłonności do nawiązania stosunków dyplomatycznych, Waszyngton uznał jednak, iż nieoficjalne kanały, którymi były one przekazywane, nie są wystarczają- ce, zwłaszcza że nie utworzono jeszcze wówczas ChRL10. Pod koniec czerwca Mao Zedong ogłosił swoją doktrynę „skłaniania się ku jednej stronie”, uznając, iż lepszy będzie sojusz z ZSRR. Nawet wtedy nie było jednak jeszcze przesądzone, czy Chiny kontynentalne nie nawiążą z USA stosunków dyplomatycznych, gdyż po proklamo- waniu 1 października 1949 r. Chińskiej Republiki Ludowej przedstawiono Stanom Zjednoczonym taką propozycję11.
Na znaczne pogorszenie się stosunków wpłynął wybuch wojny w Korei (czer- wiec 1950), w szczególności zaś zaangażowanie obu państw w ten konflikt. Siły USA interweniowały w ramach wojsk Organizacji Narodów Zjednoczonych12, ze strony
7 Czang Kai-szek przyjął w II wojnie światowej taktykę polegającą na wciąganiu przeciwnika w głąb terytorium Chin, co powodowało, że musiał on angażować coraz większe siły, nie mogąc jednocze- śnie kontrolować tego terytorium. Wysiłek wojenny Chin był doceniany do tego stopnia, że przez pewien czas mówiło się o „wielkiej czwórce” przywódców alianckich (F. Roosevelt, W. Churchill, J. Stalin, Czang Kai-szek – spotkanie w tym składzie miało miejsce w 1943 r. w Kairze). W bardzo ciekawy sposób przedstawia sylwetkę Czang Kai-szeka, prezentując wątki osobiste tego przywódcy na tle wydarzeń politycznych, militarnych i gospodarczych tamtego okresu, M. Bankowicz, Przywódcy polityczny współczesnego świata: mężowie stanu, demokraci i tyrani, Kraków 2007, s. 81-97.
8 Por.: A. Nathan, R. Ross, The Great Wall and the Empty Fortress: China’s Search for Security, New York 1997, s. 56-57.
9 Stany Zjednoczone znacząco wspomagały nieudolnie dowodzonych oraz karygodnie zachowują- cych się żołnierzy narodowych (w latach 1945-1949 przekazano rządowi Czang Kai-szeka pomoc wartości 2 mld USD). W 1949 r. ówczesny sekretarz stanu USA Dean Acheson wydał exposé (okre- ślane jako Chińska Biała Księga), w którym napisał, iż USA nie mogły zrobić więcej, aby pomóc Tajwanowi, por.: N. Bernkopf-Tucker, China and America: 1941-1991, „Foreign Affairs”, Winter 1991/1992.
10 Sygnały, które pochodziły głównie od chińskiego premiera Zhou Enlaia, były przekazywane w po- czątkach czerwca 1949 r.
11 Por.: E. Club, America’s China Policy, „Current History” 1989.
12 Zostały do tego upoważnione przez Radę Bezpieczeństwa, która obradowała w niepełnym składzie.
Na znak protestu przeciw temu, iż Chiny reprezentowane były przez przedstawicieli rządu narodo- wego na Tajwanie, ambasador rosyjski przy ONZ, Andriej Wyszynski, nie brał udziału w głosowa- niu. Pozwoliło to podjąć decyzję korzystną dla USA.
chińskiej natomiast w walkach wzięli udział tzw. ochotnicy (których liczba waha- ła się, według różnych szacunków, od pół miliona do miliona). Eskalacja konfliktu doprowadziła do sytuacji, w której gen. Douglas MacArthur zaproponował użycie przeciw Chińskiej Republice Ludowej broni jądrowej. Pomysł ten nie został zrealizo- wany, a generała zdymisjonowano. Wybuch wojny w Korei został poprzedzony chiń- sko-rosyjskim układem o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy, w którym za- warto klauzulę dotyczącą solidarności na wypadek ataku Japonii lub jakiegokolwiek jej sojusznika13. W 1951 r. podjęto też decyzję o pomocy wojskowej dla Tajwanu, a po wybuchu wojny w Korei VII Flota USA wpłynęła do Cieśniny Tajwańskiej14.
W latach 50. miały dodatkowo miejsce dwa kryzysy związane z wyspami Quemoy i Matsu, które znajdują się w Cieśninie Tajwańskiej (jednak są stosunkowo trudne do obrony, gdyż znajdują się w zasięgu artylerii ChRL). Pierwszy z nich (z 1954 r.) zaowocował podpisaniem Traktatu o wzajemnej obronie między USA i Republiką Chińską15, drugi zaś zakończył się rozmowami w Warszawie. Stały się one stałym forum, na którym można było rozwiązywać pewne palące kwestie, takie jak kolejny kryzys w Cieśninie Tajwańskiej w roku 1963, który spowodowany został przygoto- waniami sił narodowych do inwazji16.
Już w końcu lat 50. nastąpiło znaczne ochłodzenie kontaktów chińsko-radziec- kich17, stopniowo nasilające się na początku lat 60., kiedy to ZSRR zaprzestał udzielania Chinom wszelkiej pomocy gospodarczej i technicznej, zażądał też zwro- tu udzielonych wcześniej kredytów. Towarzyszyło temu znaczne zwiększenie liczby sił stacjonujących na radzieckim Dalekim Wschodzie, które w omawianej dekadzie wzrosły z 12 do 25 dywizji, na co miało wpływ uzyskanie przez Chiny pierwszej bom- by jądrowej w 1964 r. Szczególne nasilenie spirali zbrojeń nastąpiło jednak po roku 1969, uznawanym za symboliczny koniec współpracy chińsko-radzieckiej18.
13 Por.: R. Foot, The Practice of Power: US Relations with China since 1949, New York 1995, s. 114.
14 Przyjmuje się, iż ta flota miała wówczas zapobiegać rozprzestrzenianiu się konfliktu, zniechęcając zarówno do ewentualnego ataku sił ChRL na Tajwan, jak i sił Czang Kai-szeka na Chiny kontynen- talne. Już jednak w roku 1953 prezydent H. Truman zdecydował o wycofaniu jej z Cieśniny. Por.:
N. Bernkopf-Tucker, China and America…
15 Rozmieszczono także na wyspie dodatkowe uzbrojenie amerykańskie, w tym pociski klasy ziemia- -ziemia Matador (mogły być one uzbrojone w głowice nuklearne) oraz bombowce strategiczne B-52, por.: A. Nathan, R. Ross, The Great Wall…, s. 62-64, por. również: Mutual Defense Treaty Between United States of America and the Republic of China [online]. Dostępny w Internecie: http://
usinfo.org/sino/dtreaty_e.htm.
16 Kryzys ten został jednak w znacznej mierze sprowokowany przez stronę tajwańską, gdyż liczyła ona na bezwarunkową pomoc USA i odmówiła usunięcia własnych oddziałów z obu wysp, uzna- jąc je za dogodny punkt wypadowy do inwazji na Chiny kontynentalne (co nie zmienia oczywiście faktu, iż wyspy były ostrzeliwane przez artylerię Armii Ludowo-Wyzwoleńczej), por.: N. Bernkopf- Tucker, China and America…
17 Na skutek propozycji budowy radzieckich baz morskich na Pacyfiku z 1958 r.
18 Doszło wtedy do starć na tle kilku aluwialnych wysepek na rzece Ussuri, co wiązało się z ustaleniem przebiegu granicy w tamtym rejonie. Po tej dacie ZSRR zdecydował się na rozmieszczenie wzdłuż gra- nicy z Chinami coraz bardziej zaawansowanej broni, w tym pocisków średniego zasięgu SS-20 wypo- sażonych w głowice nuklearne, por.: A. Nathan, R. Ross, The Great Wall…, s. 43-44; szerzej na temat
W USA nastąpiło w tym czasie stopniowe odchodzenie od bardzo restrykcyjnej polityki wobec ChRL. Administracja prezydenta Johna F. Kennedy’ego rozważała ograniczenie restrykcji dotyczących podróżowania oraz udzielania ChRL pomocy żywnościowej. Wymownym sygnałem pewnej poprawy stosunków było zapewnienie ChRL, iż Tajwan nie zaatakuje tego kraju w 1962 r.19 Jednakże sam prezydent pozo- stawał pod wpływem teorii o tzw. żółtym zagrożeniu, które zostało w jego odczuciu spotęgowane postępami chińskiego programu nuklearnego20. Nie sprzyjała poprawie stosunków w pierwszej połowie lat 60. także tocząca się wojna w Wietnamie.
Sytuacja uległa przeobrażeniu w drugiej połowie lat 60. Sygnałem zmiany podej- ścia był opublikowany przez prezydenta Richarda Nixona w „Foreign Affairs” artykuł, w którym pisał on, iż Chiny nie powinny dłużej być traktowane jak parias21. W admi- nistracji można też było zaobserwować zmianę podejścia do ChRL polegającą na trak- towaniu jej jako strategicznego partnera w rozgrywce ze Związkiem Radzieckim.
Wydarzeniem przełomowym w stosunkach amerykańsko-chińskich była tzw. dy- plomacja pingpongowa. W kwietniu 1971 r. na zaproszenie Mao Zedonga w Chinach gościła amerykańska drużyna ping-ponga22. Premier ChRL Zhou Enlai powiedział wówczas do graczy: Otworzyliście nowy historyczny rozdział w stosunkach dwustron- nych pomiędzy Chińczykami i Amerykanami23. Wkrótce tajną wizytę w ChRL zło- żył również doradca ds. bezpieczeństwa narodowego Henry Kissinger. W czasie bli- sko 20-godzinnych rozmów z Zhou Enlaiem omówił on wstępne warunki wizyty Richarda Nixona w ChRL24. W październiku 1971 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ zdecydowało, iż rząd ChRL jest jedynym prawomocnym rządem Chin. Tym samym rząd ten przejął reprezentację Chin w tej organizacji, otrzymując stałe członkostwo w Radzie Bezpieczeństwa, co oznaczało wykluczenie z tej organizacji Tajwanu25.
sojuszu radziecko-chińskiego, jego upadku i wpływu tych wydarzeń na politykę USA wobec ChRL w: R. Foot, The Practice of Power…, s. 114-142; analiza sytuacji strategicznej między tymi dwo- ma krajami oraz jej wpływu na politykę USA i sytuację światową, również w latach 70. w tekście:
R. Pfaltzgraff, China, Soviet Strategy, and American Policy, „International Security” Vol. 5, 1980, nr 2.
19 Korzystając z toczącej się wojny indyjsko-chińskiej.
20 Administracja posunęła się tak daleko, że zaproponowała przez swego ambasadora w Moskwie Averella Harrimana wspólne uderzenie na chińskie instalacje nuklearne, por.: N. Bernkopf-Tucker, China and America…
21 Por.: R. Nixon, Asia After Vietnam, „Foreign Affairs” Vol. 45, 1967, nr 4.
22 Pierwsi oficjalni goście amerykańscy od 1949 r.
23 Por.: Ping-Pong Diplomacy, [w:] Chronology of China-US Relations [online]. Dostępny w Internecie:
http://www.china.org.cn/english/china-us/26890.htm.
24 Omawiano również bardzo szerokie spektrum spraw, począwszy od kwestii Tajwanu po stosun- ki z Japonią, Azją Południowo-Wschodnią, Azją Południową, szczegóły w tekście memorandum przedstawionego prezydentowi: H. Kissinger, Memorandum for the President: My Talks with Chou En-lai (July 14, 1971) [online]. Dostępny w Internecie: http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/
NSAEBB66/ch-40.pdf.
25 Tekst rezolucji nr 2758, która zdecydowała o przyjęciu Pekinu: http://usinfo.org/sino/resolu- tion2758.htm. W związku z usunięciem Tajwanu z Organizacji Narodów Zjednoczonych, a tak- że stopniowym cofaniem uznania dyplomatycznego tego kraju przez poszczególne państwa świata
Wizyta Richarda Nixona w ChRL zaowocowała podpisaniem 27 lutego 1972 r.
tzw. Komunikatu Szanghajskiego (Shanghai Communique), w którym USA zgodzi- ły się nie kwestionować zasady jednych Chin (podobną zasadę uznawała Republika Chińska), pracować nad nawiązaniem pełnych stosunków dyplomatycznych oraz po- prawą bezpieczeństwa w regionie Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej (jedną z obietnic było wycofanie wojsk z Tajwanu w przypadku ustabilizowaniu się sytuacji w regionie)26. Podkreślając wagę wizyty w Pekinie, prezydent Nixon powiedział: To był dzień, który zmienił świat27. Zdecydowano również o utworzeniu biura łącznikowego w Pekinie. Jego pierwszym szefem został D. Bruce (marzec 1973 – wrzesień 1974), ko- lejnym zaś późniejszy prezydent Stanów Zjednoczonych George W.H. Bush (wrzesień 1974 – grudzień 1975), którego zastąpił Th. Gates (kwiecień 1976 – marzec 1979), mianowany wówczas ambasadorem nadzwyczajnym i pełnomocnym w Pekinie28.
We wrześniu 1972 r. również rząd Japonii wydał wspólny komunikat z rzą- dem ChRL, w którym uznał rząd Chińskiej Republiki Ludowej za jedyny legalny rząd Chin. Uznał też fakt, iż Tajwan jest nieodłącznie częścią Chińskiej Republiki Ludowej. To wydarzenie dodatkowo osłabiło pozycję Republiki Chińskiej w stosun- kach międzynarodowych29.
Mimo deklaracji o działaniach zmierzających do nawiązania pełnych stosunków dyplomatycznych nie doszło do tego aż do 1979 r. Za taki stan rzeczy odpowiedzial- ne były obie strony. Z jednej strony administracja, osłabiona przez aferę Watergate, która zakończyła się w 1974 r. ustąpieniem prezydenta Nixona, nie chciała ryzyko- wać konfrontacji ze skrzydłem konserwatywnym, przeciwnym otwarciu na Chiny.
Z drugiej zaś w ChRL po śmierci Mao Zedonga w 1976 r. nastąpił kryzys przy- wództwa, polegający m.in. na braku osoby mogącej przyspieszyć postęp w negocja- cjach. Kryzys ten trwał aż do czasu, kiedy władzę w Chinach objął w 1978 r. Deng Xiaoping30.
Objęcie przywództwa w Chinach przez Denga miało miejsce w okresie, w któ- rym administracją USA kierował Jimmy Carter. To właśnie dziełem tych dwóch
(obecnie pełne stosunki dyplomatyczne utrzymują z Tajwanem 24 państwa), prowadzenie polityki zagranicznej stawało się coraz trudniejsze, a głównym instrumentem stały się znaczące koncesje ekonomiczne dla państw, które zdecydują się na nawiązanie bądź utrzymywanie takich stosunków.
Szerzej nt. polityki Tajwanu wobec ChRL, ONZ, państw afrykańskich, Ameryki Łacińskiej, regio- nu Azji i Pacyfiku, europejskich i Ameryki Północnej w: A. Ziętek, Aktualne problemy polityki za- granicznej Republiki Chińskiej na Tajwanie, [w:] Tajwan w stosunkach międzynarodowych, s. 61-77.
Problematykę relacji Tajwanu w ONZ omawiają szeroko M. Burdelski i J. Dziak, Republika Chińska na Tajwanie a ONZ, passim.
26 Por.: The U.S.-China Communiqué, Shanghai, February 27, 1972 [online]. Dostępny w Internecie:
http://www.usinfo.org/docs/basic/shanghai_e.htm.
27 R. Nixon, cyt. za: A. Nathan, R. Ross, The Great Wall…, s. 66.
28 Dane dotyczące szefów misji dyplomatycznych w Pekinie zob.: http://usinfo.org/sino/mission_e.htm.
29 Por.: Joint Communique of the Government of Japan and the Government of the People’s Republic of China, September 29, 1972 [online]. Dostępne w Internecie: http://www.csis.org/images/stories/
taiwan/japan_1972_jointcommunique.pdf.
30 Por.: N. Bernkopf-Tucker, China and America…
przywódców była pełna normalizacja stosunków dwustronnych31. Szczególną rolę w tym procesie odegrał po stronie amerykańskiej ówczesny doradca ds. bezpie- czeństwa narodowego Zbigniew Brzeziński32. W grudniu 1978 r. opublikowano w Waszyngtonie i Pekinie wspólny komunikat o nawiązaniu stosunków dyploma- tycznych pomiędzy obu państwami33. Oznaczało to zerwanie traktatu o wzajemnej obronie (Mutual Defense Treaty) z 1954 r. oraz cofnięcie uznania dyplomatyczne- go dla Republiki Chińskiej34. Oprócz uznania dyplomatycznego komunikat mówił również o roli stosunków wzajemnych w utrzymaniu pokoju i stabilności w regio- nie oraz zastrzegał, iż żadna ze stron nie będzie w tymże regionie dążyć do hegemo- nii35. Należy tutaj zwrócić uwagę, iż zawarte porozumienie, a szerzej – cały proces normalizacji stosunków, miało olbrzymi wpływ na sytuację strategiczną na świe- cie, znacznie modyfikując wcześniejszy układ sił36. Podpisanie tego komunikatu dało ChRL nadzieję na szybkie przyłączenie tej prowincji do macierzy37, co jed- nak okazało się złudne. W 1979 r. ówczesny prezydent Tajwanu Chiang Ching- kuo proklamował politykę „trzech nie” – dla kontaktów, negocjacji, kompromisu z ChRL38. W 1980 r. Chińska Republika Ludowa zastąpiła Tajwan w Międzynaro- dowym Funduszu Walutowym oraz Banku Światowym39.
W odniesieniu do Tajwanu zdecydowano się na stosunki quasi-dyplomatyczne.
Od roku 1979 interesy amerykańskie w Republice Chińskiej reprezentuje American Institute on Taiwan, natomiast interesy Republiki Chińskiej w USA – Coordination
31 Istotne znaczenie miały także przygotowania do inwazji na Kampuczę prowadzone przez Wietnam, a później sama inwazja, która zaczęła się w grudniu 1978 r.
32 Ciekawą analizę roli Z. Brzezińskiego oraz jego doradców (w tym M. Oxenberga) w kontekście kon- fliktu pomiędzy Z. Brzezińskim a sekretarzem stanu C. Vance’m przedstawia P. Tyler, por.: P. Tyler, The (Ab) normalization of U.S.-Chinese Relations, „Foreign Affairs”, Sept./Oct. 1999.
33 Oficjalną datą wydania komunikatu i ustanowienia stosunków jest jednak 1 stycznia 1979 r.
34 Takich warunków zażądał Zhou Enlai jeszcze podczas rozmów z H. Kissingerem w 1971 r., por.: H. Kissinger, Memorandum for the…
35 Por.: Joint Communique on the Establishment of Diplomatic Relations Between United States of America and the People’s Republic of China, January 1, 1979 [online]. Dostępny w Internecie: http://www.
usinfo.org/docs/basic/prc_e.htm.
36 Ciekawą analizę wpływu tego procesu zarówno na region, jak i światowy system bezpieczeń- stwa przedstawia J. Pollack, por.: J. Pollack, The Implications of Sino-American Normalization,
„International Security” Vol. 3, 1979, nr 4.
37 Por. wywiad z Hua Goufengiem, ówczesnym przewodniczącym (prezydentem) Chińskiej Republiki Ludowej, Annäherung zwischen den USA und der Volksrepublik China, [w:] Reden und Dokumente des 20. Jahrhunderts, München 1996, s. 419-421.
38 M. Bullard, Strait Talk: Avoiding Nuclear War between the US and China over Taiwan [online]. Dos- tępny w Internecie: http://cns.miis.edu/straittalk/01%20Opening%20page%20strait_talk.htm.
39 Pomimo tak niekorzystnych okoliczności w środowisku międzynarodowym Tajwan zdołał prze- trwać jako de facto niepodległe państwo, co wiązało się głównie z nowoczesną i wydajną gospodar- ką, która została zbudowana po II wojnie światowej w oparciu o odziedziczony po Japonii potencjał przemysłowy, wartości konfucjańskie, położenie nacisku na edukację i sektor przedsiębiorczości prywatnej. J. Polit, Tajwański cud gospodarczy, [w:] Historia polityczna świata XX wieku: 1945-2000, red. M. Bankowicz, Kraków 2004.
Council for North American Affairs40. Dodatkowo 1 stycznia 1979 r. Kongres wydał podpisany 10 kwietnia przez prezydenta Taiwan Relations Act, który zapewniał utrzy- manie stosunków handlowych i kulturalnych, podkreślał, że przyszłość Tajwanu nie może być określona w sposób inny niż pokojowy (wliczając w niedozwolone środ- ki bojkot i embargo), zapewniał o dostarczaniu wyspie broni o charakterze defen- sywnym oraz utrzymaniu przez USA zdolności do zapobieżenia użyciu siły wobec Tajwanu41. Co więcej, zobowiązywał władze do podjęcia przez USA stosownych dzia- łań w sytuacji jakiegokolwiek zagrożenia dla bezpieczeństwa lub systemu społeczno-eko- nomicznego Tajwanu42.
Sytuację skomplikowała kampania wyborcza z roku 1980, kiedy to republi- kański kandydat na prezydenta Ronald Reagan odmawiał uznania Komunikatu Szanghajskiego oraz odcinał się od haniebnego porzucenia Tajwanu przez Cartera43. Jednocześnie można było obserwować w jego polityce sporą dawkę ambiwalencji44. Szczególnie niepokojące były dla ChRL amerykańskie dostawy broni dla Tajwanu, które zostały zintensyfikowane w roku 1981. Jednakże sytuacja strategiczna skłoniła USA do podpisania w 1982 r. kolejnego Komunikatu Szanghajskiego, który mówił o niezwiększaniu liczby oraz stopnia zaawansowania broni eksportowanej na Tajwan oraz o stopniowej redukcji dostaw45. Trzeba jednak zaznaczyć, iż komunikat ten był raczej protokołem rozbieżności niż wspólnym stanowiskiem, a sama deklaracja o ograniczaniu dostaw może być uznana za odsunięcie problemu w czasie.
Warto również zwrócić uwagę, iż w tym samym roku rząd tajwański przedstawił sześć punktów, które zostały rzekomo zaakceptowane przez Kongres (taką opinię wyraził były ambasador w Chinach – John Holdridge). Zgodnie z tymi sześcioma punktami USA:
40 Musimy jednak pamiętać, iż w momencie zrywania przez USA stosunków z Tajwanem był to kraj rządzony autokratycznie, co znacznie ułatwiało taki krok. Demokratyzujący się (w znacznej mierze pod naciskiem USA) w latach 90. Tajwan stał się większym problemem, ponieważ niemożliwe było ignorowanie państwa, które spełniało tak bliskie Amerykanom standardy demokratyczne.
41 Por.: Taiwan Relations Act [online]. Dostępny w Internecie: http://www.usinfo.org/docs/basic/
tra_e.htm. E. Haliżak zwraca uwagę, iż to właśnie Ustawa o stosunkach z Tajwanem (Tajwan Relations Act) określa istotę podejścia Stanów Zjednoczonych do Chin w ogóle, uznając politykę ChRL wobec Tajwanu za najważniejszy czynnik określający stosunki z USA. Por. E. Haliżak, Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Warszawa 1999, s. 137. Ciekawą periodyzację stosunków USA z Tajwanem, w której to Ustawa o stosunkach z Tajwanem jest uznawana za ostatni punkt zwrotny we wzajemnych stosunkach, możemy znaleźć w pracy R. Sławińskiego, Historia Tajwanu, s. 132-135.
42 Cyt. za.: A. Wachman, Challenges and Opportunities in the Taiwan Strait: Defining America’s Role, Conference report 2001 [online]. Dostępny w Internecie: http://www.ncuscr.org/Old%20website/
Publications/Cross-Strait%20Report.htm.
43 Por.: N. Bernkopf-Tucker, China and America…
44 Czego przykładem mogło być zaproszenie na inaugurację prezydenta przedstawiciela władz Tajwanu i szybkie wycofanie się z tej decyzji, czy zapowiedzi prezydenta, ze raczej adoptuje ubiegającą się o azyl gwiazdę tenisa Hu Na, niż pozwoli jej opuścić USA, por.: tamże.
45 Por.: U.S.-PRC Joint Communiqué, August 17, 1982 [online]. Dostępny w Internecie: http://www.
usinfo.org/docs/basic/817_e.htm.
1) nie ustanowią daty zakończenia sprzedaży broni Tajwanowi;
2) nie zmienią zasad Taiwan Relations Act;
3) nie będą konsultować z ChRL decyzji o sprzedaży broni na Tajwan;
4) nie podejmą się roli mediatora pomiędzy Tajwanem i Chinami;
5) nie zmienią stanowiska odnośnie do Tajwanu, które głosiło, iż problem ma być rozwiązany pokojowo i nie będą naciskać na negocjacje Tajwanu z ChRL;
6) nie uznają formalnie suwerenności chińskiej nad Tajwanem46.
Zawarte porozumienia były przestrzegane w latach 80., kiedy ChRL była ważnym sojusznikiem USA w powstrzymywaniu ZSRR oraz Wietnamu. Jednak na przełomie lat 80. i 90. miały miejsce trzy wydarzenia, które zmieniły amerykańskie podejście do Tajwanu. Pierwszym z nich był rozpad imperium sowieckiego, drugim – wydarzenia na Placu Niebiańskiego Spokoju, trzecim zaś stopniowa demokratyzacja Tajwanu47.
Wzrost sympatii opinii publicznej w USA dla Tajwanu oraz, prawdopodobnie, wi- zerunek Busha jako zwolennika łagodnej polityki wobec Pekinu w toczącej się kam- panii wyborczej skłoniły go do wyrażenia zgody na sprzedaż 150 samolotów F-16 dla Tajwanu, co stanowiło jawne naruszenie umowy z 1982 r. oraz mocno zaostrzyło i tak już napięte stosunki amerykańsko-chińskie. Wprawdzie decyzja ta była podyktowa- na wymogami toczącej się kampanii wyborczej, ale pomimo oficjalnego wyjaśnienia Chińczykom jej motywów nie wpłynęła korzystnie na atmosferę wokół wzajemnych stosunków.
Jednocześnie od końca lat 80. (od 1987) następuje stopniowe zbliżenie pomię- dzy Chińską Republiką Ludową i Republiką Chińską. Początkowo wyrażono zgodę na bezpośrednie podróże, później rozpoczęto też negocjacje, które zbliżały stanowiska w kwestii handlu i inwestycji. W 1990 r. zdecydowano o utworzeniu organizacji, która zajmowałaby się nielegalną imigracją, wymianą pocztową oraz sprawami związanymi z handlem. Pewnym przełomem były negocjacje w Singapurze z 1992 r., kiedy to zde- cydowano się na utworzenie dwóch analogicznych organizacji po dwóch stronach cie- śniny: Fundacji ds. Wymiany poprzez Cieśninę Tajwańską (w Republice Chińskiej) oraz Stowarzyszenia na rzecz Relacji poprzez Cieśninę Tajwańską (w ChRL)48.
W 1993 r. Tajwan zintensyfikował swe wysiłki zmierzające do przyjęcia go w struktury ONZ, a prezydent Lee Teng-hui kontynuował swoją „wakacyjną dyplo- mację”49, co wywołało skutek w postaci wydania przez Pekin Białej Księgi, w której
46 Por.: The „Six Assurances” to Taiwan, July 1982 [online]. Dostępny w Internecie: http://www.ta- iwandocuments.org/assurances.htm.
47 Por. China Confidential – American Diplomats and Sino-American Relations 1945-1996, red. N. Tucker, New York 2001, s. 451-452. Zob. szerzej nt. procesu przechodzenia Tajwanu od sys- temu autorytarnego do demokracji w: J. Grzywacz, Procesy przemian demokratycznych na Tajwanie, [w:] Tajwan w stosunkach międzynarodowych, s. 79-98.
48 Por.: J. Lilley, Crossing the River by Feeling One’s Way along the Bottom, Stone by Stone”: China’s Greater China Strategy, [w:] Greater China and U.S. Foreign Policy: The Choice between Confrontation and Mutual Respect, red. T. Metzger, R. Myers, Stanford 1996.
49 Polegała ona na odwiedzaniu podczas wakacji różnych krajów nieoficjalnie, co było bardzo źle wi- dziane przez Pekin.
podkreślono zasadę jednych Chin oraz prawo do użycia siły w przypadku ogłoszenia niepodległości przez Tajwan50.
Dodatkowo od roku 1994 miały miejsce wydarzenia, które spowodowały gwał- towną eskalację napięcia pomiędzy Tajwanem a Chinami oraz USA a Chinami.
W maju 1994 r. prezydent Tajwanu Lee Teng-hui poprosił o zgodę na wylądo- wanie w bazie wojskowej na Hawajach w celu zatankowania samolotu podczas swojej podróży do Ameryki Południowej. Udzielono mu zgody, nie pozwolono jednak opuszczać bazy lotniczej, na co prezydent odmówił w ogóle opuszczenia sa- molotu51. Taka reakcja administracji oburzyła Kongres i kiedy prezydent poprosił o wydanie wizy amerykańskiej, aby wziąć udział w spotkaniu absolwentów swojej Alma Mater, tj. Uniwersytetu Cornell, Kongres uchwalił rezolucję wzywającą pre- zydenta do wydania mu wizy. Prezydent ugiął się pod naciskiem obu izb i pomi- mo zapewnienia udzielonego władzom chińskim osobiście przez W. Christophera, że taka wiza wydana nie zostanie, zdecydował się ją wydać52. Prezydent Lee wygło- sił bardzo polityczne przemówienie na uniwersytecie, co spowodowało wściekłość Chińczyków.
Dodatkowe napięcie wywołała też zmiana nazwy instytucji reprezentującej nie- oficjalnie Tajwan w USA na Taiwan Economic and Cultural Office in US, co dla władz ChRL było sygnałem zmiany polityki USA wobec Tajwanu oraz wycofywa- nia się z obowiązujących od lat 70. umów53. Takim sygnałem stało się też wystąpie- nie W. Lorda przed SFRC (U.S. Senate Committee on Foreign Relations) w paź- dzierniku 1994 r. Nie wzywał on wprawdzie do nawiązania oficjalnych stosunków, ale zachęcał do intensyfikacji kontaktów gospodarczych i społecznych, jak również do udzielenia Tajwanowi poparcia odnośnie do udziału w tych organizacjach mię- dzynarodowych, w których państwowość nie jest warunkiem wstępnym, a obrony jego interesów tam, gdzie jest ona wymagana54.
50 Por.: R. Meyers, The Republic of China and People’s Republic of China Relationship: The Unification Issue, [w:] Greater China and…, s. 45-46, pełny tekst Białej Księgi, por.: The Taiwan Question and Reunification of China [online]. Dostępny w Internecie: http://www.china.org.cn/e-white/taiwan/
index.htm.
51 Wypowiedział wtedy z pokładu następujące zdanie: Nie powinienem podchodzić zbyt blisko drzwi – mógłbym się pośliznąć i wejść do Ameryki, cyt. za: D. Lampton, Same Bed, Different Dreams:
Managing U.S.–China Relations, 1989-2000, Berkeley 2001, s. 47.
52 Jak sam twierdził, zdecydowały o tym trzy powody: po pierwsze nie widział sposobu, jak wyjaśnić przedstawicielowi przyjaznego, demokratyzującego się społeczeństwa, dlaczego odmawia mu się prawa prywatnego przyjazdu do USA, po drugie był to czas, kiedy prezydent rozpoczynał swą do- roczną walkę z Kongresem o przyznanie Chinom KNU (klauzuli najwyższego uprzywilejowania) i nie miał ochoty dodatkowo utrudniać sobie zadania, po trzecie zaś rezolucja przyjęta została przy takiej większości głosów w obu izbach, iż prawdopodobnie ewentualne jej weto zostałoby odrzuco- ne, a to mogłoby doprowadzić do uchwalenia innego dokumentu, jeszcze bardziej szkodliwego dla wzajemnych kontaktów, por.: tamże, s. 50.
53 Por.: US Adjusts Its Taiwan Policy, w: Chronology of China-US Relations…
54 Por.: W. Lord, Taiwan Policy Review: Statement Before Senate Foreign Relations Committee [online].
Washington, September 27. Dostępny w Internecie: http://usinfo.org/sino/review_e.htm.
W 1995 r. Jiang Zemin ogłosił warunki rozwiązania problemu tajwańskiego:
1) obie strony muszą przyjąć zasadę jednych Chin;
2) Tajwan powinien mieć pozarządowe powiązania z innymi krajami, ale nie może rozszerzać swej przestrzeni międzynarodowej;
3) obie strony powinny bezpośrednio negocjować wszystkie sprawy;
4) aby ułatwić współpracę pomiędzy stronami, obie powinny ustanowić trzy bez- pośrednie połączenia;
5) obie strony wspierają pokojowe zjednoczenie Chin, ale ChRL użyje siły wobec tych, którzy będą próbować doprowadzić do niepodległości Tajwanu;
6) obie strony powinny zachowywać chińską kulturę;
7) ChRL będzie szanować styl życia mieszkańców Tajwanu;
8) przywódcy Tajwanu mogą odwiedzać Chiny kontynentalne, a Chińczycy z kontynentu powinni zorganizować spotkanie przywódców z obu stron55.
Odpowiedzią prezydenta Lee Teng-hui’a było wydanie w kwietniu deklaracji, której warunki przedstawiały się następująco:
1) Chiny mogą być zjednoczone tylko w przypadku, gdy każda ze stron jest rzą- dzona przez niezależny rząd;
2) należy wzmocnić dwustronną wymianę kulturalną;
3) powiązania handlowe i gospodarcze powinny zostać wzmocnione tak, aby były wzajemnie korzystne i komplementarne;
4) obie strony powinny mieć zapewnioną możliwość udziału w organizacjach międzynarodowych na równych zasadach, a liderzy obu stron powinni się spotykać w naturalnych warunkach;
5) spory powinny być rozwiązywane pokojowo, a chińscy komuniści powinni wyrzec się użycia siły;
6) obie strony powinny wspólnie chronić dobrobyt i promować demokrację w Hongkongu i Macao56.
Nietrudno dojść do wniosku, iż spełnienie tych warunków oznaczałoby dla Chin uznanie niepodległości Tajwanu i jednocześnie wyrzeczenie się jedynego potencjalne- go narzędzia, które sprawia, iż oficjalnie Tajwan nie ogłosił niepodległości.
Obawiając się takiego kroku ze strony Tajwanu, przed pierwszymi wolnymi wy- borami prezydenckimi w celu zastraszenia mieszkańców wyspy ChRL przeprowa- dziła duże manewry wojskowe w Cieśninie Tajwańskiej, zapowiadając jednocześnie, że jakakolwiek interwencja w obronie Tajwanu będzie bardzo kosztowna dla USA57. Spotkało się to ze zdecydowaną reakcją USA, polegającą na wysłaniu w tamte rejony silnej floty, w tym dwóch grup lotniskowców58.
55 Por.: R. Myers, The Republic of China…, s. 49.
56 Por.: tamże, s. 50.
57 W. Cohen, America’s Response to China: A History of Sino-American Relations, New York 2000, s. 234.
58 Szczegółowo motywy, przebieg i konsekwencje tego konfliktu analizuje R. Ross, por.: R. Ross, The 1995-96 Taiwan Strait Confrontation: Coercion, Credibility, and the Use of Force, „International Security” Vol. 25, 2000, nr 2.
Trzeba jednak zaznaczyć, iż zdaniem większości analityków Chiny nie były wtedy i nie są obecnie w stanie uderzyć na Tajwan, gdyż Armia Ludowo-Wyzwoleńcza jest na to po prostu zbyt słaba, a szerokość Cieśniny Tajwańskiej wymaga przygotowa- nia bardzo dużej i dobrze wyposażonej floty inwazyjnej. Nie bez znaczenia pozostają również konsekwencje ekonomiczne takiego kroku59.
Konfrontacja ta wywołała jednak bardzo daleko idące konsekwencje w świado- mości obu społeczeństw. Wkrótce po tym wydarzeniu szef Rady Bezpieczeństwa Narodowego USA Anthony Lake doprowadził do wznowienia negocjacji na naj- wyższym szczeblu. Trzy z sześciu warunków uzgodnionego porozumienia dotyczyły Tajwanu. Oto one: wizyty władz Tajwanu w USA będą ograniczone; USA ograniczą sprzedaż broni na Tajwan; USA zobowiążą się nie doprowadzić do przyjęcia Tajwanu do ONZ60.
Również prezydent Clinton podczas swej wizyty w Szanghaju w 1998 r. potwier- dził amerykańskie zasady postępowania w odniesieniu do Tajwanu. Są one określane mianem „polityki trzech nie”, gdyż mówią, że USA:
1) nie będą wspierać ani polityki dwojga Chin, ani jednych Chin i jednego Tajwanu;
2) nie będą wspierać niepodległości Tajwanu;
3) nie będą wspierać członkostwa Tajwanu w organizacjach międzynarodowych, w których warunkiem przystąpienia jest suwerenność61.
2 lutego 2000 r. Izba Reprezentantów uchwaliła (olbrzymią przewagą głosów 341:70) Taiwan Security Enhancement Act, w którym kładziono nacisk na silniej- szą współpracę pomiędzy siłami wojskowymi USA i Tajwanu, szkolenie oficerów tajwańskich oraz wprowadzano coroczne raporty na temat stanu bezpieczeństwa Tajwanu. Ustawa ta nigdy nie została poddana pod głosowanie w Senacie62. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na swoisty brak spójności w polityce USA wobec Tajwanu, który jest widoczny na linii Kongres–prezydent (czy szerzej – administra- cja). Można zaryzykować stwierdzenie, że administracja prezydencka jest bardziej pragmatyczna, Kongres zaś bardziej idealistyczny w swojej polityce wobec ChRL i Tajwanu63.
21 lutego zaś Chińska Republika Ludowa wydała Białą Księgę, zatytułowaną The One China Principle and the Tajwan Issue, która podkreśla rolę szybkiej reuni- fikacji Tajwanu z macierzą. W dokumencie tym sformułowano warunki użycia siły
59 Por.: M. O’Hanlon, Why China Cannot Conquer Taiwan, „International Security” Vol. 25, Fall 2000, No. 2; A. Scobell, Show of Force: Chinese Soldiers, Statesmen, and the 1995-1996 Taiwan Strait Crisis, „Political Science Quarterly” Summer 2000.
60 „Rocznik Strategiczny 1997/1998” (Warszawa) 1998, s. 242.
61 Por.: H. Harding, American China Policy under the Bush Administration: Change and Continuity, [w:] U.S.-China Relations and the Bush Administration: a New Paradigm or Continuing Modalities, red. A. Rosenbaum, Claremont 2003, s. 61-62.
62 Pełny tekst Taiwan Security Enhancement Act zob.: http://usinfo.org/sino/taiwan_enhance.htm.
63 Por.: M. Kaczmarski, Polityka wobec Azji Wschodniej, [w:] Polityka USA po zimnej wojnie, red. J. Zając, Toruń 2005, s. 164-165.
wobec Tajwanu, które później zaczęto określać jako „polityka trzech jeśli”. Zgodnie z zapisami w tym dokumencie interwencja nastąpi, jeśli Tajwan ogłosi niepodległość lub bez końca będzie odmawiał negocjacji z Chinami kontynentalnymi64.
W swoim przemówieniu inauguracyjnym nowo wybrany prezydent Chen Shui- bian zapowiedział, że tak długo, jak władze ChRL nie będą miały zamiaru użyć siły wobec Tajwanu, nie ogłosi niepodległości, nie zmieni nazwy, nie będzie popierał wprowadzenia do konstytucji tzw. relacji państwo–państwo oraz nie będzie popie- rał referendum w sprawie zmiany status quo w odniesieniu do niepodległości lub reunifikacji, nie zrezygnuje ze Wskazówek dla Zjednoczenia Narodowego (National Unification Guidelines) ani nie zlikwiduje Narodowej Rady Unifikacji (National Unification Council)65. Z czasem polityka prezydenta zaczęła się cechować coraz większym dążeniem do niepodległości wyspy, czemu dał wyraz szczególnie w swo- im przemówieniu z sierpnia 2002 r., w którym powiedział, że po każdej ze stron Cieśniny Tajwańskiej znajduje się jedno państwo. Wzbudziło to silny niepokój władz Chińskiej Republiki Ludowej.
Niepokój ten pogłębiały zapowiedzi prezydenta Busha o sprzedaży na wyspę zaawansowanego uzbrojenia, takiego jak system przeciwrakietowy Patriot oraz niszczyciele klasy Arleigh Burke i Kidd66. Bardzo poważne zaniepokojenie władz chińskich wzbudził również projekt objęcia Tajwanu parasolem przeciwrakieto- wym w ramach systemu TMD (Theater Missile Defense), który, będąc uzupełnie- niem systemu NMD (National Missile Defense), miałby chronić amerykańskich sojuszników w Azji Wschodniej. Wprowadzenie tego systemu uczyniłoby chiński potencjał nuklearny praktycznie bezużytecznym. Plan ten zyskał dodatkowe po- parcie po odpaleniu przez Koreę Północną rakiety Taepodong-1, która przeleciała nad Japonią.
Z drugiej strony należy zwrócić uwagę na stopniową ewolucję polityki admini- stracji prezydenta G.W. Busha, który rozpoczynając w 2001 r. swoją pierwszą ka- dencję, podkreślał, iż podejmie wszystkie możliwe działania, aby pomóc Tajwanowi w samoobronie (kwiecień 2001 r.)67.
Ewolucja jego polityki, związana głównie z kampanią antyterrorystyczną, dopro- wadziła do znacznej poprawy stosunków USA z ChRL, a tym samym do zmniejsze- nia znaczenia Tajwanu dla USA. Dlatego między innymi amerykański prezydent kry-
64 Por.: The One-China Principle and the Taiwan Issue, February 21, 2000 [online]. Dostępny w Internecie: http://english.people.com.cn/features/taiwanpaper/taiwan.html.
65 Polityka ta jest znana pod nazwą „pięciu nie”, por.: Taiwan Stands Up: Advancing to an Uplifting Era, przemówienie inauguracyjne prezydenta Chen Shui-biana, 20 maja 2000 r. [online]. Dostępny w Internecie: http://th.gio.gov.tw/pi2000/dow_2.htm.
66 N. Khoo, M. Smith, China and US Foreign Policy in the Asia-Pacific: Living With American Dominance, „The Royal Institute of International Affairs Briefing Paper” [online]. June 2001, nr 22. Dostępny w Internecie: www.riia.org.
67 Por.: China/Taiwan: Evolution of the „One China” Policy – Key Statements from Washington, Beijing and Taipei [online]. Dostępny w Internecie: http://www.csis.org/images/stories/taiwan/
tw_uct_crs.pdf.
tykował Chen Shui-biana za jednostronne działania, które mogą wskazywać na chęć zmiany status quo, czemu sprzeciwiają się USA68.
Pozycję strategiczną Tajwanu w regionie osłabiło dodatkowo podpisanie w 2002 r.
podczas szczytu ASEAN deklaracji dotyczącej rozwiązania sporu o wyspy na Morzu Południowochińskim, ponieważ dotychczas Tajwan mógł liczyć na większe poparcie krajów ASEAN ze względu na zaangażowanie ich w spór z ChRL69.
Stanowisko przeciwne wszelkim krokom, które mogłyby zagrozić równowadze pomiędzy Tajwanem a Chinami kontynentalnymi, przyjął prezydent Bush przed tajwańskimi wyborami prezydenckimi z marca 2004 r. Miały być one połączone z referendum w sprawie ogłoszenia niepodległości Tajwanu. Wprawdzie minimal- ne zwycięstwo w wyborach odniósł Chen Shui-bian oraz proniepodległościowa Demokratyczna Partia Postępu (różnica wynosiła ok. 29 tys. głosów, przy 13 mln), ale udział w referendum wzięło mniej niż 50% uprawnionych, co spowodowało jego nieważność i zapobiegło poważnemu kryzysowi we wzajemnych stosunkach70. W swym przemówieniu inauguracyjnym prezydent wykazał się już jednak daleko idącą ostrożnością, co spowodowało pozytywną reakcję Białego Domu71.
W roku 2005 nastąpiło zaostrzenie wzajemnych stosunków. Najdobitniejszym przejawem tego faktu było uchwalenie przez Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych Prawa Antysecesyjnego w marcu tego roku. Z jednej stro- ny ten akt prawny definiuje środki, które ChRL podejmie, aby utrzymać pokój i sta- bilność, a także ułatwiać kontakty między Chinami kontynentalnymi a Tajwanem.
Z drugiej zaś mówi, że w wypadku secesji Tajwanu ChRL może użyć środków „nie- pokojowych” oraz wszelkich dostępnych, aby temu zapobiec72. Spowodowało to ne- gatywną reakcję Białego Domu, który określił to prawo jako przeciwstawiające się ostatnim trendom zmierzającym do ocieplenia stosunków po obu stronach cieśni- ny73. Ze sprzeciwem władz amerykańskich spotkała się też zapowiedź prezydenta Chen Shui-biana z lutego 2006 r., w której zadeklarował on odejście od Wskazówek dla Zjednoczenia Narodowego (National Unification Guidelines) i likwidację Narodowej Rady Unifikacji (National Unification Council).
Podczas swej pierwszej oficjalnej wizyty prezydenckiej w USA w kwietniu 2006 r.
Hu Jintao zadeklarował, że opowiada się za pokojowym zjednoczeniem Tajwanu z Chinami, ale podkreślał też, że ChRL nie pozwoli na secesję Tajwanu. Prezydent
68 Por.: M. Swaine, Trouble in Taiwan, „Foreign Affairs” Vol. 83, 2004, nr 2.
69 Por.: Declaration on the Conduct of Parties in the South China Sea, November 4, 2002 [online].
Dostępny w Internecie: http://www.aseansec.org/13163.htm.
70 Por.: Chen Survives Again, „The Economist” 2004, 24 III.
71 Por. „Constructive” Address of Taiwan’s Chen Welcomed by White House [online]. Dostępny w Internecie: http://usinfo.state.gov/eap/Archive/2004/Jun/30-198397.html.
72 Anti-Secession Law, Adopted at the Third Session of the Tenth National People’s Congress on March 14, 2005 [online]. Dostępny w Internecie: http://english.peopledaily.com.cn/200503/14/
eng20050314_176746.html.
73 Por.: Chinese anti-secession law targeting Taiwan is „unhelpful”, McClellan says [online]. Dostępny w Internecie: http://usinfo.state.gov/eap/Archive/2005/Mar/10-389497.html.
Bush podkreślił przywiązanie USA do zasady jednych Chin oraz przeciwstawianie się USA jednostronnym zmianom status quo oraz prowokacjom74. W czerwcu 2006 r.
Izba Reprezentantów opowiedziała się za zniesieniem zakazu oficjalnych kontaktów na wysokim szczeblu pomiędzy członkami władz USA i Tajwanu, co spowodowało protesty ChRL, która uznaje to za naruszenie zasady jednych Chin. Jednak w opu- blikowanej przez rząd ChRL w grudniu 2006 r. Białej Księdze dotyczącej obrony (Defense White Paper) widać łagodniejsze podejście do sprawy Tajwanu75. W mar- cu 2007 r. Departament Obrony zapowiedział sprzedaż na Tajwan nowoczesnego uzbrojenia o wartości ok. 400 mln USD.
Trzeba jednak zauważyć, iż od 2001 r. stopniowo rosną powiązania pomiędzy Tajwanem a Chinami kontynentalnymi. Początkowo były to tylko połączenia lotni- cze pomiędzy Chinami kontynentalnymi a wyspami Quemoy i Matsu. W listopa- dzie tego roku Tajwan wycofał się z 50-letniego zakazu inwestycji i handlu z Chińską Republiką Ludową. W styczniu 2003 r. miał miejsce pierwszy komercyjny bezpo- średni lot z Szanghaju do Taipei (pasażerowie nie musieli wysiadać z samolotu, acz samolot musiał mieć międzylądowanie w Hongkongu), od 2005 r. międzylądowania przy lotach czarterowych nie są już wymagane. Liczba lotów komercyjnych zwiększy- ła się po kolejnych porozumieniach w 2006 r., wtedy też miały miejsce bezpośrednie loty towarowe (po raz pierwszy od 1945 r.). W 2005 r. miała też miejsce wizyta przy- wódców partii opozycyjnych z Tajwanu w Pekinie i spotkanie Hu Jintao z liderem Guomindangu Lien Chanem. W tym samym roku władze ChRL wprowadziły zwol- nienie niektórych towarów rolnych z Tajwanu z ceł i podatków oraz obniżyły opłaty dla studentów z Republiki Chińskiej studiujących na kontynencie. Mimo proble- mów politycznych rosną też cały czas obroty handlowe (w 2006 r. nastąpił wzrost o 18%) oraz poziom inwestycji pomiędzy obu krajami76. Podejmowane działania na pewno sprzyjają nawiązaniu bliższych kontaktów, a co za tym idzie, niosą szansę na pokojowe zjednoczenie Tajwanu i Chin kontynentalnych, zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt coraz wyższej atrakcyjności ChRL dla obywateli Tajwanu.
Obecnie podstawowe obawy dotyczą dążeń prezydenta Chen Shui-biana do nada- nia Tajwanowi nowej konstytucji, co byłoby spełnieniem jego obietnic wyborczych w ostatnim roku prezydentury. W 2007 r. Chen skupił się na promowaniu tożsamości Tajwanu, zmieniając m.in. nazwy niektórych przedsiębiorstw państwowych, w tym poczty na Pocztę Tajwanu77. W marcu 2007 r. Chen Shui-bian w swoim przemó-
74 Por.: President Bush and President Hu of People’s Republic of China Participate in Arrival Cremony, transkrypt przemówień przywódców zob.: http://www.whitehouse.gov/news/releases/
2006/04/20060420.html.
75 Pełny tekst por.: China’s National Defense in 2006 [online]. Dostępny w Internecie: http://www.
china.org.cn/english/features/book/194421.htm.
76 Chronologia tych wydarzeń oraz dane na ten temat zob.: Tajwan Strait Timeline: A History of Cross- Strait Relations [online]. Dostępny w Internecie: http://www.csis.org/media/csis/programs/taiwan/
timeline/pt6.htm.
77 Reakcją władz ChRL było dopisanie Poczty Tajwanu do listy prowincjonalnych przedsiębiorstw pocztowych.
wieniu oznajmił, że Tajwan chce czterech rzeczy: niepodległości, zachowania nazwy Tajwan, w tym przystąpienia do ONZ pod tą nazwą, nowej konstytucji oraz rozwoju społeczno-ekonomicznego. Perspektywa ta wywołuje niepokój w USA, amerykańscy badacze podkreślają jednakże, iż ograniczenia konstytucyjne w Republice Chińskiej oraz brak konsensusu w tej sprawie są na tyle silne, iż raczej niemożliwe jest prze- prowadzenie takiej reformy. Zarówno Biały Dom, jak i Departament Stanu nalegają na prezydenta Chen Shui-biana, aby zrezygnował z tych zamiarów78.
W obecnej sytuacji nie wydaje się więc, aby mogło dojść do jakichś gwałtowniej- szych napięć w Cieśninie Tajwańskiej, ponieważ intensyfikujące się kontakty chiń- sko-tajwańskie powinny sprzyjać wzrostowi wzajemnego zaufania i dialogu. Trzeba też zaznaczyć, iż żadna ze stron (tj. ani USA, ani ChRL) nie byłaby zainteresowa- na takim konfliktem. Wynika to zarówno z przesłanek ekonomiczno-społecznych, jak i politycznych. Również konkurencja obu tych krajów o przywództwo w regio- nie Azji i Pacyfiku, a w dłuższej perspektywie o przywództwo globalne, nie będzie raczej prowadzić do konfrontacji. Obydwu krajom zależy bowiem na utrzymaniu stabilnego systemu światowego, który gwarantuje im miejsce na szczycie systemu międzynarodowego w tym regionie świata, co podkreślają teoretycy współzależno- ści. W przypadku takiej konfrontacji USA mogłyby stracić pozycję lidera w systemie światowym. Chinom natomiast groziłoby załamanie rozwoju gospodarki, co mogło- by doprowadzić do niepokojów społecznych na dużą skalę i upadku dominacji par- tii komunistycznej. Dlatego właśnie oba kraje będą nadal dążyły do stabilizacji sys- temu światowego, a co za tym idzie, do łagodzenia środkami politycznymi kwestii Tajwanu.
Tekst ukończono w maju 2007 r.
78 Por.: D. Brown, China-Taiwan Relations: To Be Concerned or Not, „Comparative Connections:
A Quarterly E-journal on East Asian Bilateral Relations” Vol. 9, 2007, nr 2.
Mgr Marcin GRABOWSKI, doktorant Instytutu Amerykanistyki i Studiów Polo- nijnych UJ. Obecnie przygotowuje dysertację Stany Zjednoczone a procesy integra- cji gospodarczej w Basenie Pacyfiku po 1989 r., ze szczególnym uwzględnieniem APEC i ASEAN. Jego badania koncentrują się na problematyce integracji gospodarczej Azji i Pacyfiku, polityce zagranicznej USA, Chińskiej Republiki Ludowej oraz między- narodowych stosunkach gospodarczych. Jest laureatem II nagrody Ministra Spraw Zagranicznych za najlepszą pracę magisterską w dziedzinie współczesnych stosun- ków międzynarodowych. Działa również aktywnie w trzecim sektorze, wspierając Europejskie Forum Studentów AEGEE.
