Leonard Pawlak
Małżeństwo i rodzina w Biblii
Studia nad Rodziną 5/1 (8), 65-74
S tu d ia n a d R o d z in ą U K S W 2001 R . 5 n r 1(8)
ks. Leonard PAWLAK
MAŁŻEŃSTWO I RODZINA W BIBLII
Instytut Studiów nad Rodziną Uniw ersytetu Kardynała Stefana Wyszyń skiego w Warszawie, jako placówka naukowo-dydaktyczna już od 25 lat pro wadzi badania nad m ałżeństwem i rodziną w ujęciu interdyscyplinarnym1. Sięgając do samych fundam entów tej ustanowionej przez Boga instytucji, zajm uje się również małżeństwem i rodziną w Biblii.
Problem atyka podejm owanych w tym zakresie działań obejm uje: wykła dy m onograficzne, sem inarium naukow e oraz perspektywiczne spojrzenie na rzeczywistość m ałżeństw a i rodziny w oparciu o aktualną sytuację, w ja kiej o ne się znajdują.
1. Wykład monograficzny
Człowiek dokonywał i ciągle dokonuje refleksji n ad początkiem swojego zaistnienia. Ślady łych poszukiwań zostały uwzględnione także w Biblii - w Starym i w Nowym Testamencie. Fakt pow ołania przez Stwórcę świata i człowieka ostateczny red ak to r Pięcioksięgu2 um ieścił już na samym jego początku w przekazie dwóch tradycji: kapłańskiej (R dz l,l-2 ,4 a ) i jahwi- stycznej (R dz 2,4b-25)3, ujm ując oba opisy w świetle prawdy teokratycznej, jako dzieło Boga.
W tym samym kontekście teologicznym, na tle ówczesnego Praw a (por. L dR , 7), zostało też p o dane pouczenie o Boskim ustanow ieniu instytucji m ałżeństw a i rodziny* wraz z wyznaczonymi im zadaniam i płodności i ad m inistrow ania stworzonymi dobram i.
Zam ysł Boży5 wobec m ałżeństw a i rodziny (por. KDK, 24) - powołanych przez Stwórcę z miłości i do miłości6 - stanowi fundam ent dla całej rodziny
1 Z ob. abp K. M ajdański, O calić Praw dę o rodzinie, Ł o m ian k i 2000, s. 9.
2 Por. S. W ypych, W prow adzenie w myśl i w ezw anie ksiąg biblijnych, 1. Pięcioksiąg, W ar szaw a 1987, s. 36.
3 Por. J. S. Synowiec, N a początku, W arszawa 1987, s. 115.152; S. Wypych, W prow adzenie w myśl i w ezw anie ksiąg biblijnych, dz. cyt., s. 56-60.
4 Por. G. D e Luca, M a trim o n io e fam iglia il m istero d e lla sola carn e, M ialan o 1995, s. 15. 5 Por. bp S. Stefanek, R odzina w zamysłach Bożych, A K 1974, R. 66, t. 83, z. 3(391), s. 362-370. 6 Por. S. Szymik, M ałżeństw o i ro d zin a w Biblii, w: Życie społeczne w Biblii, red. G . W ita szek, L ublin 1997, s. 203-225.
ludzkiej7. Toteż Nauczycielski U rząd K ościoła8 wypowiadając się na tem at tych rzeczywistości, zawsze odw ołuje się do podstawow ego źródła, jakim je st Biblia9.
W Biblii już „na początku” ukazany jest monogam iczny charakter m ał żeństwa iw ynikające z tego faktu jego istotne w łaściw ości-jedność i n iero zerwalność: „D latego to mężczyzna opuszcza ojca swego i m atkę swoją i łą czy się ze swą żoną tak ściśle, że stają się jednym ciałem ” (R dz 2,24).
G rzech pierw orodny, przez który została skażona n atu ra ludzka, ma swoje następstw a także w m ałżeństw ie i w rodzinie10. W ciągu dziejów obie te instytucje doznały różnych dewiacji. Zwłaszcza rozwody (Pwt 24,1) i cu dzołóstwo (Wj 20,14) dokonały wiele spustoszenia w ludzkiej rodzinie11.
Blaski i cienie odnoszące się do m ałżeństw a i rodziny12, a więc sprzecz ności i napięcia, przeszłość i troska o nieznaną przyszłość, pam ięć przeży tych radości i tru d n e chwile kryzysu miłości - wszystko to najlepiej odzwier ciedlało losy przym ierza Boga z ludźm i13. Toteż do obrazu m ałżeństw a czę sto nawiązywali w swoich wypowiedziach prorocy Izraela. U znali bowiem, że przym ierze Boga ze swoim ludem i przym ierze m ałżeńskie wzajem nie się naświetlają i wyjaśniają14. Prorocy dokonali takiego zestaw ienia dlatego, poniew aż sam Stwórca nadał m ałżeństw u i rodzinie w alor religijny15. Po cząwszy od V III w. przed Chr. prorocy dokonali przesunięcia akcentu z ju rydycznego na bardziej duchowy16. Spośród nich zagadnieniu tem u dali
7 Por. A . Soggin, L a fam iglia, n u cleo o rig in a rio associativo n ella G enesi, w: L a fam iglia n ella Bibbia, a cu ra di V. L iberti, R o m a 1989, s. 29-43; L d R , 2.
8 P o r. R . G a rc ia D e H a ro , M a trim o n io e fam ig lia n ei d o c u m e n t! d e l M a g iste ro , M ila no 1989; P. B a rb e ri, D . T e tta m a n z i, M a trim o n io e fam ig lia n e l m a g iste ro d e lla C h ie sa , M i lan o 1996.
9 Z ob. L eo n X III, A rc a n u m divinae sapientiae, A SS 2(1880), s. 26-56; Pius X I, Casti connu-
bii, A A S 22(1930), s. 543-583; K D K , 47-52: cytuje 35 tekstów ze S tarego i N ow ego T estam en
tu; Paw eł V I, H u m a n a e vitae, w: Posoborow e d o k u m en ty K ościoła katolickiego o m ałżeństw ie i rodzinie, 1 .1, K raków 1999, s. 21-42; Ja n Paweł II, Familiaris consortia, w: PD K K , dz. cyt., s. 133-238.
10 Por. W. Skrzydlewski, P ro b le m celów m ałżeństw a, A C 1971, t. 3, s. 348-349.
11 Por. J. H om erski, M ałżeństw o i ro d zin a w staro testam en taln y ch p rzek azach biblijnych, w: Ja n Paw eł II, M ężczyzną i niew iastą stw orzył ich. S ak ram en t. O Ja n a Pawła II teologii cia ła, red. T. Styczeń, L ublin 1998, s. 159-174.
12 Por. kard. J. R a tz in g e r, L e m ariag e e t la fam ille dan s le p lan de D ieu , L a D o cu m en tatio n C a th o liq u e 64(1982), s. 310-313.
13 Por. P. P asq u et, G . C am panini, Il m atrim o n io e fam iglia, B ologna 1989, s. 76. 14 Por. J. G rześkow iak, M isterium m ałżeństw a, Poznań 1993, s.115.
15 Por. M. E scu d ero , E l m atrim o n io , figura d e la A lianza en los Profetos, R evista Teologi- ca 6(1972), s. 49-71.
16 Por. H . Sim ian-Y ofre, L a fam iglia, segno di D io n ella Profezia, w: L a fam iglia n ella B ib bia, dz. cyt., s. 115-135.
67 szczególny wyraz: O zeasz17, Jerem iasz18, Ezechiel, D eutero-Izajasz i M ala- chiasz19. A naliza ich tekstów odnoszących się do przym ierza ukazuje nie zm ienną postaw ę Boga wobec swojego ludu20. D la wyrażenia tej postawy prorocy posłużyli się term inam i: hesed, który m ożna by oddać - ze względu na jego bardzo bogatą treść („miłość, łaskawość, w ierność”) - jako „wierna m iłość” oraz drugim , równie bogatym („pakt, um ow a, związek”): berith - „przym ierze”21. Jak Bóg jest jeden i w przym ierzu związał się z jednym n a rodem wybranym, takiego też wyboru dokonują m ałżonkow ie22. Stąd ich związek jest jed en i nierozerwalny. M ałżeństw o zatem według proroków , b ędąc przym ierzem , jest zaprzysiężonym uroczyście aktem religijnym obo wiązującym jego strony aż do śmierci. N auczaniu proroków o tych cechach m ałżeństw a towarzyszył sprzeciw, zwłaszcza wobec rozwodów, które okre ślali oni jako sprzeniew ierzenie się złożonej przysiędze, jako profanację ak tu religijnego, jako świętokradztwo łam iące święte przym ierze, a naw et ja ko zbrodnię wobec w spółm ałżonka. Takie bezkom prom isow e (por. Pwt 24,1) stanowisko było wyrazem ich proroczej misji dotyczącej czystości w o li Boga wobec człowieka23.
Podczas gdy m ałżeństw o i rodzina w planach Boga były przedstaw iane w kontekście jurydycznym, a prorocy ujmowali je jako przym ierze, to lite ra tu ra m ądrościow a24 akcentow ała ich aspekt duchowy, uznając je za do bro, albowiem wyraża się w nich w zajem na m iłość i pom oc, tzn. że m ają one wspólnotowy wymiar życia, którego owocem jest potom stw o (por. FC, 17). W nauczaniu Kościoła zostanie to określone jako „niepodzielna jedność kom unii m ałżeńskiej” (por. FC, 19) i kom unia rodziny (por. FC, 21), któ rych zasadą i m ocą jest miłość (FC, 18). Również ta literatu ra25 podkreśla ła ro lę kobiety i żony, która jest dla swego męża: dobrem (Prz 18,22), szczę ściem (Syr 26,1-2), darem od Pana (Syr 26,14a) i koroną (Prz 12,4a) oraz
17 Por. B. Polok, M ałżeństw o O zeasza - znakiem m iłości Boga d o Izraela? (A naliza tek stu O z 2,16-25), S acra S crip tu ra 1(1997), s. 7-22.
18 Por. M . A dinolfi, A p p u n ti sul sim bolism o sponsale in O sea e G erem ia, E u n te s D o cete 25(1972), s. 26-138.
19 Por. G . D e L uca, M arim o n io e fam iglia ii m istero d ella sola carn e, dz. cyt., s.79-84. 28 Por. E . Schillebeeckx, II M atrim o n io , ra lta te rre n a e m istero di salvezza, M ilano 19935, s. 57-77.
21 Z ob. F. Z o rell, Lexicon H eb raicu m e t A ram aicu m V eteris T estam enti, R o m a 1968, s. 128.255.
22 Por. bp J. Szlaga, M ałżeństw o ja k o przym ierze, w: J a n Paw el II, M ężczyzną i niew iastą..., dz. cyt., s. 199-206.
23 Por. L. Stachow iak, P rorocy - słudzy Słowa, K atow ice 1980, s. 223.
24 Por. S. D . K ożul, E voluzione d ella d o ttrin a circa l’essenza del m atrim o n io dal C.I.C. al V aticano II, V icenza 1980, s. 66-76.
poświęcała jej kom pendium , wychwalając ją także jako zapobiegliwą panią dom u i zatroskaną o swoich domowników m atkę (Syr 31,10-31)26. M ędrcy Izraela uważają, że niewiasta pow inna czynić wszystko „w bojaźni Bo- żej”(Syr 31,30), to znaczy w harm onii m ądrości z religijnością. Owocem tej współzależności, według nich, jest świętość m ałżeństw a i rodziny, będąca zarazem źródłem ich jedności i nierozerw alności27.
K onkretny zaś przykład wysoce duchow ego28 obrazu m ałżeństw a i rodzi ny na przełom ie III i II w. przed Chr. ukazany je st w historyczno-dydaktycz- nej K siędze Tobiasza29. A u to r przedstaw ił wizję m ałżeństw a i rodziny, usta nowionych przez Boga zgodnie z Jego zamysłem, w atm osferze wiary i m o dlitwy30. Bóg, który - według przekonań Izraela - uczestniczy w każdym m ałżeństw ie31, tutaj jeszcze przynosi swoją łaskę i swoje zbawienie (Tb 8,4), co jest zupełnie nowym elem entem w Biblii32. Księga Tobiasza podkreśla, że m ałżeństwo pow inno być zaw ierane w czystej intencji, a więc z miłości oraz we właściwym, tzn. zam ierzonym przez Stwórcę celu33. A utor tej Księ gi uważa rów nież świętość za źródło istotnych przym iotów m ałżeństw a - j e go jedności i nierozerw alności. Stąd wyraża się przekonanie, że literatura m ądrościow a, ukazując aspekty duchow e i etyczno-m oralne obu instytucji, odsłania względem nich nową jakość objawienia Bożego34. Ponieważ nie istnieje w Biblii całościowy tra k ta t o m ałżeństw ie i rodzinie35, tak grom a dzone elem enty36 dają możliwość poznania procesu ich powstawania. Skła da się on z dwóch etapów: z przygotowania (ąiddusin lub erusin, co ozna czałoby: „narzeczeństw o”, choć w rozum ieniu Izraelczyków było to już praw ne m ałżeństwo, ze wszystkimi jurydycznymi konsekwencjam i) i z prze prow adzenia m ałżonki (nissuin).
26 Por. G . G org u lb o G . i A. F. A n d e rso n , K sięga Przysłów, w: M iędzynarodow y K o m en tarz do Pism a św., red. W. R. F arm er, W arszawa 2000, s. 770.
21 Por. S. D . K ożul, E voluzione d ella d o ttrin a circa l’essen za del m artim onio..., dz. cyt.,
s. 66-68.
28 Por. G . C rocetti, L a fam iglia seco n d o la Bibbia, M ilano 1983, s. 34-36; G. W itaszek, O ideale życia rod zin n eg o - K sięga Tobiasza, w: B iblia o rodzinie, red . G. W itaszek, Lublin 1997, s. 99-110.
29 Por. P. Deselaers, D as Buch Tobit, F reiburg-G ottingen 1982; A. B onora, Tobia, Torino 1986. 30 Por. J. Flom erski, Zycie religijne w spólnoty m ałżeńskiej i ro d zin n ej w św ietle tekstów b i blijnych, Z N K U L 23(1980), s. 66; R . G ra d a ra , II L ibro di Tobia. Per u n a riflessione sulla fam i glia, B ologna 1993, s. 26-28.
31 Por. S. D . Kużul, Evoluzione della d o ttrin a circa I’essenza del m artim onio..., dz. cyt., s. 61. 32 Por. S. V irgulin, L a vita di fam iglia nel libro di Tobia, w: L a fam iglia nella B ibbia, dz. cyt., s.160-187.
33 Por. P. G relot, Ew olucja instytucji m ałżeństw a w Starym Testam encie, Conc 6(1970), s. 315. 34 Por. S. D . K ożul, E voluzione della d o ttrin a circa l’essenza del m artim onio..., dz. cyt., s. 78. 35 Por. bp K. R om an iu k , M ałżeństw o i ro d zin a w edług Biblii, W arszaw a 1994, s. 5. 36 Por. G. D e L uca, M a rtim o n io e fam iglia il m istero d ella sola carne, dz. cyt., s. 13-14.
69 Przygotowanie - najogólniej rzecz biorąc - obejm ow ało: wybór m ałżon ki oraz tzw. m ohar i posag. M ohar nigdy nie jest kupnem żony37, co dość p o wszechnie się sugeruje38, lecz zobow iązaniem w różnej form ie (co Biblia Ty siąclecia tłumaczy przez słowo „zapłata”) ze strony kandydata na m ałżon ka wobec przyszłego teścia. Termin ten w ystępuje czterokrotnie w Starym Testam encie39 jedynie w kontekście pertraktacji w sprawach przyszłego m ałżeństwa, nigdy nie w kontekście bezpośredniego kupna czy sprzedaży. W tedy są używane inne term iny -sakar, maskoret, peulah. Zobow iązanie to praktycznie kończyło pertraktacje m ałżeńskie40 wraz ze specjalnym „błogo sławieństwem ”, w form ie życzenia: płodności i pomyślności (por. R dz 1,28; 24,60). N atom iast posag (.szUuhim)4', będący drugim elem entem przygoto wania do m ałżeństw a obejm ował także różne dary, jakie otrzym uje córka od swego ojca, kiedy wychodzi za mąż. D rugi zaś etap zaw artego już m ał żeństwa, k tóre takim było według prawa, choć m łodzi jeszcze ze sobą nie zamieszkali (por. M t 1,18) - to przeprow adzenie m ałżonki do dom u ojca pan a m łodego, co - teoretycznie - dokonywało się po upływie roku42. F o r m ow ano barwny orszak przybierający różne kształty, po czym następow ała uczta weselna, k tóra trw ała tydzień łub dwa, w zależności od sytuacji m ate rialnej ślubujących43. Choć drugi etap m iał ch arak ter uzupełniający w sto sunku do pierwszego - fundam entalnego, to jed n ak wieńczył on pow stanie tej instytucji. M ałżonek zam ieszkując ze swoją żoną otrzymywał w pełni tak praw a, jak i obowiązki m ałżeńskie wobec niej44.
P odobnie jak Stary Testam ent ukazywał m ałżeństw o i rodzinę ustan o w ione według Bożego zamysłu w zbogacone o now e akcenty poprzez n a
37 Por. A. Jankow ski, M ałżeństw o, w: P odręczna E n cyklopedia Biblijna, red. E . D ąbrow ski, Poznań-W arszaw a 1958, t. 2, s. 19.
38 Por. R. D ussaud, L e „m o h a r” israelite. C om ples R e n d u s d e I A cadem ie des Inscriptions e t B elles-L ettres, Paris 1935, s. 1425; P. K oschaker, E heschliessung u n d X a u f nach alten R e ch ten , A rchiv O rien taln i 18(1950), s. 231; R . D e Vaux, Le Istituzioni d e ll’A n tico T estam en te, G en o v a 19773, s. 49; M. Filipiak, Pojęcie i s tru k tu ra rodziny w Starym T estam encie, Z N K U L 23(1980), s. 28-30; E . Schillebeeckx, II M a trim o n io , ra lta te rre n a e m istero di salvezza, s. 119; A. C h o u raq u i, Zycie codzienne ludzi Biblii, W arszaw a 1995, s. 117-118; B. M. Asbley, Sexuali ty an d Bibie, w: M iędzynarodow y K o m en tarz do Pism a św., dz. cyt., s. 1770.
39 Z ob. R d z 34,12; Wj 22,16; lS m 18,25: w form ie rzeczow nikow ej, o raz Wj 22,15 w form ie czasow nikow ej, praktycznie ja k o hapax legom enon, gdyż tek st Ps 16,4 gdzie znajduje się ten term in je s t skażony i nie dotyczy naszego tem atu.
* Por. A. Tosato, II m atrim o n io israelitico, R o m ae 1982, s. 102; E. Schillebeeckx, II M a tri m onio, ra lta te rre n a e m istero di salvezza, dz. cyt., s. 120.
41 Por. A. Tosato, U m a trim o n io israelitico, dz. cyt., s. 96.
42 Por. M. Filipiak, B iblijne podstaw y teologii m ałżeństw a i rodziny w Starym Testam encie, L ublin 1984, s. 13.
43 Por. R. D e Vaux, L e Instituzioni d e ll’A ntico T estam en te, dz. cyt., s. 44. 44 Por. A. Tosato, II m atrim o n io israelitico, dz. cyt., s. 110.
uczanie proroków i m ędrców Izraela, tak i Nowy Testam ent przedstaw ia obie instytucje zarów no w ewangeliach synoptycznych, jak i w pism ach św. Pawła oraz w literaturze Janowej.
Kiedy więc nadeszła pełnia czasu (G a 4,4), Jezus przyszedł na świat w m ałżeństw ie M aryi i Józefa. Syn Boży narodził się w konkretnej w spólno cie ludzkiej nobilitując i uświęcając małżeństwo i rodzinę - fundam entalne dla człowieka społeczności45. O ich znaczeniu świadczy fakt, że są o ne za w arte we wszystkich relacjach jakie zostały przekazane przez trzech Synop tyków: M ateusza (5,32;19,3-9), M arka (10,2-12) i Łukasza (16,18). E w an geliści podkreślają, że Jezus, wysuwając naprzód troskę o K rólestwo Boże (M k 1,15), nawiązuje do pierw otnych planów Stwórcy i je potw ierdza. Z d e cydowanie jed n ak przeciwstawia się nieprawidłowościom , jakie ukształto wały się w ciągu wieków, aby na nowo ukazać ideał, jaki nakreślił Bóg, któ ry ustanowił m ałżeństw o jako w spólnotę życia i miłości (por. FC, 17)46. J e zus indagowany przez faryzeuszy wystawiających G o na próbę, poleca im, aby przywołali sobie na pam ięć pierw otny plan Boży, co do jedności i nie rozerwalności m ałżeństwa. M ojżesz odstąpił od tego planu ze względu na zatw ardziałość ich serc, dając możliwość, a nie nakaz zmuszający kogokol w iek do korzystania z tego tymczasowego rozwiązania47. Zarów no jedność, jak i nierozerw alność m ałżeństw a stanowią rzeczywistość ontyczną, jaka wypływa z sam ej istoty związku małżeńskiego, ustanow ionego przez Stw ór cę. Toteż Prawodawca nowego Praw a stwierdza: „Co więc Bóg złączył, niech człowiek nie rozdziela” (M t 19,6; M k 10,9). Z nauczania Jezusowego płyną trzy wnioski: przym ioty m ałżeństw a nie zależą ani od woli m ałżon ków, ani od żadnej woli ludzkiej, ale są objawioną wolą Boga wobec czło wieka, który m a ją w pełni zachować48. Sakralny wymiar instytucji m ałżeń stwa nabiera w Nowym Testam encie zupełnie nowego znaczenia, gdyż J e zus ustanaw ia m ałżeństw o sakram entem (por. KDK, 48; KKK, 1601), p o tępiając i odrzucając całkowicie cudzołóstw o i rozwody (por. M t 5,32; 19,9; M k 10-11-12). Podkreśla też zdecydow anie rów noupraw nienie obojga m ał żonków49. N atom iast, podporządkow ując całe życie swoich wyznawców najwyższemu celowi, jakim je st zbawienie, również m ałżeństwo Jezus u ka zuje w świetle eschatologicznym (por. M t 22,30; M k 12,25). Z tego wzglę
45 Por. G. C ro cetti, L a fam iglia se co n d o la Bibbia, dz. cyt., s. 114.
* Por. P. P asquest, G . C am panini, II m a trim o n io e fam iglia, dz. cyt., s. 97; G . D e Luca, M ar- tim onio e fam iglia il m istero d ella sola carn e, dz. cyt., s. 13-14.
41 Por. L. Stachow iak, Biblijny o b ra z m ałżeństw a..., art. cyt., s. 21-22; H . L an g k am m er, M ałżeństw o w Nowym T estam encie, Z N K U L 23(1980), s. 33-38.
48 Por. S. D . K ożul, E v o lu zio n e d ella d o ttrin a circa 1’essen za del m artim o n io ..., dz. cyt., s. 102-112.
71 du, w stosunku do Starego Prawa, Jezus o wiele wyraźniej ukazał możliwość dobrow olnej i świadomej rezygnacji z życia m ałżeńskiego i rodzinnego, ja kiej dokonują niektóre jednostki (por. M t 19,12)50, wybierając drogę swoje go zbawienia w stanie bezżennym (por. KK, 43).
Sw. Paweł, którego Pan posiał do pogan, aby niósł im Jego zbawcze o rę dzie również podejm uje w swoich pism ach tem at małżeństwa i rodziny (por. IK o r 7,1-40; 2Kor 11,2; E f 5,21-33; Kol 3,18-19), jako realizacji nauczania Jezusowego w konkretnych przejawach życia pierwotnych w spólnot chrze ścijańskich. Podobnie jak Jezus, umieszcza on obie rzeczywistości na tle ogólnych wskazań, kierowanych do wszystkich wyznawców Chrystusa. A po stoł N arodów postrzega chrześcijaństwo w kategoriach wartości. Jako naj wyższe - wartości eschatologiczne51 wymienia dwie: przynależność do Chry stusa (G a 5,24) i zbawienie. Obie te wartości w zajem nie się przenikając sta nowią dla chrześcijanina, a więc również dla m ałżonków chrześcijańskich i ich rodzin wartość, której każdy aspekt ich życia m usi być podporządkow a ny. Sw. Paweł zgodnie z nauką Jezusa mówi, że zbawienie m ożna osiągnąć tak w stanie małżeńsko-rodzinnym , jak i w stanie bezżennym 52. Każdy z tych stanów traktuje jako odrębny środek wiodący do tego samego celu ostatecz nego, jakim jest zbawienie. N a tle tych ogólnych wskazań św. Paweł rozpa truje zarówno istotę, ja k i przymioty m ałżeństw a oraz zasady współżycia w rodzinie. Istotę m ałżeństwa, według niego - stanowi sakram entalność, która obdarzając m ałżonków specjalną łaską (por. KKK, 1641-1642), pole ga na wiernym odtw arzaniu m odelu, jakim jest relacja między Chrystusem a Jego Kościołem (E f 5,32)53. Ta zaś relacja jest podstaw ą dla jedności i nie rozerwalności małżonków54, co św. Paweł stara się uzasadnić. Ponieważ św. Paweł prowadził swoją działalność wśród chrześcijan pochodzenia pogań skiego, spotykał się z przypadkam i małżeństw mieszanych. W sytuacji, gdy życie w takim małżeństwie stawało się zupełnie niemożliwe dla strony wie rzącej dopuszczał on separację - „Albowiem do życia w pokoju powołał nas Bóg” (IK o r 7,16b)55. N atom iast kiedy m ałżonkow ie pogańscy przyjęli wiarę chrześcijańską, ale jedna ze stron nie zgadzała się przyjąć zobowiązań płyną
50 Por. H . B altensw eiller, II m a trim o n io del N uovo T estam en te, B rescia 1982, s. 122. 51 Por. M. Pesce, S tare in C risto m a c o n tin u are ad essere u n a carne: L a co p p ia coniugalein IC o r 7, PSV 13(1986), s. 124; M. Y. M acD o n ald , W om en H oly in Body and Spirit. T h e Social S ettin g o f 1 C o rin th ian s 7, New T estam ent S tudies 36(1990), s. 173.
52 Por. M. Pesce, S tare in C risto m a co n tin u a re ad e sse re u n a carne..., art. cyt., s. 121.
53 Por. K. H . F leckenstein, „ Q u esto m istero e g ra n d e ” il m atrim o n io in E f 5,21-33, R om a 1986, s. 89-122.
54 Por. S. D . Kozul, Evoluzione della d o ttrin a circa 1’essenza del m artim onio..., dz. cyt., s. 127. 55 Por. G. Ravasi, II m atrim o n io se co n d o la B ibbia, w: M a trim o n io e fam iglia, red . C. M. M artin i, M ilano 1994, s. 80.
cych z wiary, rezygnując z dalszego bycia razem , wówczas: według niektó rych, strona wierząca jest wolna i może zawrzeć ponowny związek m ałżeń ski56, inni zaś mówią tu raczej o separacji57. Dyskusja odnosi się przede wszystkim do próby zastosowania „przywileju Pawiowego” do współczesnej sytuacji kryzysowej, jaką przeżywa m ałżeństwo na całym świecie, przy tym brak dotąd oficjalnej wypowiedzi Nauczycielskiego U rzędu Kościoła58.
Istnieje opinia, że na św. Pawle kończy się biblijna wizja m ałżeństw a i ro dziny59. O takim stanowisku mogłyby też świadczyć opracow ania, k tóre nie czynią żadnej wzmianki o literatu rze Janowej. Jest to poniekąd słuszne, o ile bierze się pod uwagę stronę czysto opisową tych instytucji. N atom iast św. Ja n w oparciu o fakt historyczny ujm uje m ałżeństw o i przyszłą rodzinę w teologii „znaku”. O becność Jezusa na weselu w Kanie, w nawiązaniu do ujęcia z literatury sapiencjalnej60 to przede wszystkim wyraz Jego miłości wobec młodych małżonków. Istnieją pew ne dane, choć nieliczne, uwzględ niające wypowiedzi Janow e w jego spuściźnie literackiej, tak w jego E w an gelii (J 2 ,ł-1 2 )61, jak i w A pokalipsie (19,7-9; 2 1 ,l-2 )62, stanow iąc zwieńcze nie problem atyki m ałżeńskiej i rodzinnej63.
2. Seminarium naukowe
Biblijna wizja m ałżeństw a i rodziny - poczynając od zamysłu Bożego, poprzez proroków i m ędrców Izraela w Starym Testamencie, a w Nowym Testam encie zaw arte w nauczaniu Jezusa, przekazanym przez Synoptyków, św. Pawła i w literackiej spuściźnie Janow ej, jest przedm iotem rozważań podczas spotkań z tymi, którzy wybierają sem inarium naukow e z zakresu m ałżeństw a i rodziny w Biblii. W ram ach sem inarium podejm ow ane są b a r dziej szczegółowe i pogłębiające analizy. Zwykle koncentrują się one wokół
56 Por. J. J. von A llm en, L a co p p ia cristiana in San Paolo, T orino 1968, s. 83; G . Giavini, IC o r 7: nuove ricerche. M a trim o n i m isti e privilegio p ao lin o , Scuola C atolica 108(1980), s. 255-263; H . B altensw eiller, dz. cyt., s. 223-228; E . Schillebeeckx, II M a trim o n io , ra lta te rre - n a e m istero di salvezza, dz. cyt., s. 166-180.
57 Por. KPK, kan. 1153-1155; J. Z atęski, N ierozerw alność m ałżeństw a w edlug św. Pawła. O tzw. przyw ileju Pawiowym: IK o r 7,10-16, K atow ice 1992, s. 155; bp K. R om aniuk, M a łżeń stwo i ro d zin a w edług Biblii, dz. cyt., s. 163-164.
58 Por. KPK, kan. 1156-1165; K KK, 1601-1658.
59 Por. F. Ravasi, II m atrim o n io seco n d o la B ibbia, dz. cyt., s. 77.
“ Por. E . Schillebeeckx, II M a trim o n io , ra lta te rre n a e m istero di salvezza, dz. cyt., s. 124. 61 Por. R. J. D illon, W isdom , T rad itio n an d S acram en tal R e tro sp e c t in th e C a n a A ccount, C Q B 24(1962), s. 268-296; T. L. O wings, Jo h n 2,1-11, R E xp 85(1988), s. 533-537; M. N avarro P u erto , „L a m ujer en C a n a ” (J 2,1-12), E p h M a r 43(1993), s. 313-338.
62 Por. U . Vanni, A pocalisse, Brescia 1980, s. 119-120; C. M. G iblin, A pocalisse, Bologna 1993, s. 128-129.
73 konkretnego tem atu, wybranego przez poszczególnych uczestników tego sem inarium . Dyskusje dotyczą zasadności sam ego tem atu, zanim zostanie przedłożony do zatw ierdzenia, następnie przedstaw ionego planu pracy, a więc jego adekwatności z tytułem , jego struktury i kom plem entarności poszczególnych rozdziałów. W polskim środow isku naukowym istnieją pew ne trudności związane z grom adzeniem bardziej szczegółowej i facho wej literatury przedm iotu, dotyczącej podejm ow anej problem atyki. W yma ga to dość intensywnych poszukiwań, a często zadaw alania się ogólniejszy mi opracow aniam i i literaturą pom ocniczą.
Dotychczas więcej uwagi było pośw ięcone tem atyce starotestam enta lnej. Zostały podjęte takie zagadnienia jak: biblijne podstaw yjedności m ał żeńskiej w K atechezach środowych Jan a Pawła II; w arunki praw ne i zwy czajowe zawarcia m ałżeństwa w świetle Pięcioksięgu; w ierność m ałżeńska na tle w ierności Przymierzu w przepow iadaniu proroków Izraela; staro te stam entalne zwyczaje religijne w rodzinie żydowskiej; rodzina jako środo wisko wychowawcze w świetle biblijno-eklezjalnym; biblijny obraz m ałżeń stwa a m ałżeństw o współczesne. W przygotow aniu zaś jest opracow anie bi blijnych podstaw m ałżeństw a w nauczaniu K ościoła u polskich biblistów.
Został też podjęty tem at: cześć dla rodziców w świetle IV przykazania D ekalogu, a w przygotowaniu jest zagadnienie: kobieta starotestam entalna w życiu rodzinnym, religijnym i społecznym.
Podjęto także prace, m ające na celu ukazanie dorobku niektórych pol skich czasopism o charakterze popularno-naukow ym w służbie m ałżeństwa i rodziny. Być m oże m ateriał ten mógłby posłużyć do ew entualnych kon struktywnych opracow ań dla dobra tych instytucji.
3. Perspektywy
Wszystko to, w konfrontacji z przeżywaną przez m ałżeństw a i rodziny w spółczesne sytuacją oraz zatroskaniem Nauczycielskiego U rzędu Kościo ła o szukanie pozytywnych rozw iązań64, pozwala - co powoli pojawia się już w literaturze światowej65 - sięgać jeszcze głębiej do tekstów biblijnych, aby
H Por. M . M a rtin ez Peque, L o S pirito S an to e ii m atrim o n io n ell’in se g n am en to d ella Chie- sa, R o m a 1993; J. Sz. Szymczak, S ak ram en t m ałżeństw a d ro g ą w zrostu K ościoła, Ł om ianki 2000, s. 5-7.
65 Por. D. Tettam anzi, L a vita spirituale della famiglia cristiana, G enova 1972; L. Evely, A m o- re e m atrim onio, Assisi 19887; M. F. L aroche, U n a sola carne. L a w e n tu ra m istica della coppia secondo la C hiesa ortodossa, M ilano 19923; A. e G. C hristian, S p iritualita in famiglia: „S aranno u n a sola ca rn e” (G enesi 2,24), M ilano 1994; V. Salvoldi, D a u n am o re all’A m ore. Per un a spiri tu alita della famiglia, M ilano 1994; B. B orsato, V ita di coppia. L inee di spiritualita coniugale e fam iliäre, B ologna 19963; T. Goffi, S piritualita del m atrim onio, Brescia 1996; R . B onetti, (ed.), Cristo della C hiesa Sposa sorgente e m odello della spiritualita coniugale e fam iliäre, R om a 1998; R. B onetti, (ed.), II m atrim onio in C risto e m atrim onio nello Spirito, R o m a 1998.
wydobywać z nich niezbędne oparcie dla duchowości tak m ałżeńskiej, jak i rodzinnej będącej solidnym fundam entem trwalej budowy przez ludzi tych Bożych kom órek, składających się na zdrow e społeczeństwo. Zabiega 0 to i usilnie do tego zachęca Papież Jan Paweł II - wielki Powiernik m ał żeństwa i rodziny, mówiąc: „Dzięki tem u, w obliczu społeczeństwa zagro żonego coraz większą depersonalizacją i um asow ieniem , a stąd odczłowie- czeniem [...] rodzina jeszcze dzisiaj posiada i wyzwala potężne energie, k tó re są zdolne wyrwać człowieka z anonim owości, podtrzym ać w nim świado m ość godności własnej osoby, wzbogacić go głębokim człowieczeństwem 1 włączyć, zachowując jego odrębność i niepow tarzalność, w tkankę społe czeństw a” (FC , 43).
Fr Leonard Pawlak: M atrim onio e famiglia nella Bibiia
N el com plesso degli studi interdisciplinari, che si fanno n ell’Istitu to p e r gli Stu- di Superiori sulla Famiglia, ci sono stu d iate anche delle questioni bibliche, sia n ell’A ntico, sia nel N uovo T estam ento. P ro g etto divino sul m atrim onio e fam iglia inserito nel m istero della creazione - ecco la problem atica dell’A ntico T estam ento, che troviam o nei libri profetiche, sapienziali ed anche nel libro di Tobia. L a Rivela- zione nu o v o testam en taria p arła sul m atrim onio e fam iglia nei Vangeli sinottici, nel V angelo secondo G iovanni e nei scritti di s. Paolo. N ell’Istitu to si svolgono i sem i- nari dedicate p e r le questioni bibliche di m atrim onio e famiglia.
