Nauczanie języka czeskiego w grupie wielonarodowej

M A R IE Č E C H O V Á , LU D M ILA Z IM O V Á Ú stí nad Labem

Nauczanie języka czeskiego

w grupie wielonarodowej

P rzygotow anie zaw odow e nauczycieli pracujących w dzisiej­ szych czeskich szkołach podstaw ow ych i średnich było - i do tej pory w w iększości je s t - planow ane z uw zględnieniem faktu, że absolw ent bohem istyki będzie pracow ał w szkole czeskiej i będzie uczył uczniów , którzy p och o d zą z m iejscow ego środow iska kultu­ rowego, dla których języ k czeski je s t językiem ojczystym . T ym ­ czasem statystyki dem ograficzne w sk azu ją na to, że w niektórych regionach kraju rośnie (i będzie rosła) liczba uczniów , którzy do szkół podstaw ow ych p rzychodzą z innego kulturow ego środow i­ ska z w yraźnie innym i dośw iadczeniam i życiow ym i i z innym j ę ­ zykiem ojczystym . Pow staje w ięc now e zjaw isko - kum inikacja m ultietniczna w czeskiej szkole podstaw ow ej i średniej - w cześ­ niej typow e jed y n ie dla szkoły w yższej.

W trakcie prow adzenia badań w ram ach dw u grantów („K om u­ nikacja m ultietniczna w szkole czeskiej” i „Przygotow anie na­ uczycieli ję z y k a czeskiego w północno-zachodnich C zechach do pracy z dziećm i m niejszości narodow ych i im igrantów , kształce­ nie ich w języ k u czeskim ”), skierow anych na kom unikację m ulti- e tn ic z n ą zespół badaw czy opisał i przedstaw ił na m apie aktualny stan im igrantów i m niejszości etnicznych w regionie północm o- zachodnim R epubliki C zeskiej. M apa ta w skazuje na potrzebę d al­ szego kształcenia nauczycieli i zm ianę w kształceniu studentów bohem istyki, aby m ogli oni poradzić sobie ze zjaw iskiem w ielo- narodowości w swoim środow isku, w łaściw ie pokierow ać

proce-sem integracji i edukacji uczniów w czeskiej szkole podstaw ow ej, zw łaszcza tych, dla których językiem ojczystym nie je st ję z y k cze­ ski. W ram ach obu projektów przeprow adziliśm y ankietę, hospita­ cje, w yw iady z nauczycielam i i rodzicam i oraz specjalne sem ina­ ria w yjazdow e w szkołach, m ających dośw iadczenie w nauczaniu cudzoziem ców .

Z przeprow adzonych badań w ynika, że różnice w sposobie in­ tegracji w nauczaniu, ja k ie w iążą się ze znajom ością ję z y k a cze­ skiego, są spow odow ane przede w szystkim następującym i czynni­ kami:

1 . W i e k u c z n i a - najbardziej sprzyjająca dla rozw oju założeń kom unikacyjnych je st sytuacja, w której dziecko z m niejszości narodow ej w łącza się do w ychow ania instytucjonalnego ju ż w w ieku przedszkolnym albo m a czeskiego opiekuna, ew entual­ nie przynajm niej obraca się w grupie dzieci m ów iących po czesku.

2 . M o t y w a c j a u c z n i a d o n a u k i - rodziny z pozytyw nym nastaw ieniem do zdobyw ania w ykształcenia przez ich dzieci, które m ają zam iar zostać na stale w C zechach albo przynajm niej przebyw ać przez dłuższy czas, zapew niają swym dzieciom - zgodnie m ożliw ościam i - czeskie opiekunki i pryw atne płatne dokształcanie, interesują się ich niepow odzeniam i czy pow o­ dzeniam i w szkole czeskiej, ich uczestnictw em w zajęciach pozalekcyjnych czy w życiu pozaszkolnym ; rodziny te naw ią­ zu ją koleżeńskie i pracow nicze kontakty ze środow iskiem czeskim , nie zam ykając się w kręgu rodzinnym czy w kręgu swej m niejszości narodow ej.

3. O k r e s p o b y t u u c z n i a w c z e s k i m ś r o d o w i s k u p r z e d p ó j ś c i e m d o s z k o ł y c z e s k i e j - w iele zależy od tego, czy uczeń od urodzenia porozum iew a się innym ję z y ­ kiem ojczystym niż czeski, żyjąc na ziem iach Republiki C zeskiej (np. czy je s t członkiem jednej z m niejszości narodo­ wych, przebyw ających stale na terenach Republiki Czeskiej), albo czy dopiero co przybył ze sw ą ro dzin ą do C zech (np. Rosja­

nie, U kraińcy, Rum unii, W ietnam czycy, C hińczycy i inni); do pew nego stopnia sw o istą grupę tw o rz ą dzieci repatriow anych rodzin czeskich; w iele z nich posługuje się językiem czeskim przynajm niej w stopniu podstaw ow ym ; w edług badań, potw ier­ dzonych także w ypow iedziam i dośw iadczonych pedagogów pracujących w północno-zachodnich szkołach czeskich, osiągnięcie podstaw ow ego poziom u kom unikacyjnego w ję z y ­ ku czeskim w ym aga co najm niej dw óch lat pobytu w czeskim środowisku, połączonego z udziałem w e w stępnym kursie przy­ gotow aw czym do rozpoczęcia nauki w czeskiej szkole podsta­ wowej.

4. J ę z y k o j c z y s t y u c z n i a - najm niejsze bariery kom u­ nikacyjne w y stęp u ją u dzieci z językiem ojczystym , należącym do rodziny ję z y k ó w słow iańskich (w tej grupie p rz o d u ją - oczy­ wiście - Słow acy) oraz u dzieci, które są niesłow iańskiego po­ chodzenia, ale opanow ały jed en z języ k ó w słow iańskich (np. Orm ianie - języ k rosyjski, A lbańczycy - języ k serbski itp.). 5 . Z n a j o m o ś ć k o d u k o m u n i k a c y j n e g o w s p ó l n e ­

g o d l a u c z n i a i n a u c z y c i e l a - w spółcześnie coraz istotniejsze jest, aby nauczyciel w ładał rów nieżjęzyk iem angie­ lskim i/lub rosyjskim ; w ów czas jeśli obie strony ch cą naw iązać kom unikację, m o g ą się w początkow ej fazie porozum iew ać w jednym z tych języ k ó w ; obecnie jed n ak w w iększości przypa­ dków tak nie jest, brakuje języka-pośrednika.

6. W z o r c e k u l t u r o w e u c z n i a - adaptację ucznia-cudzo- ziem ca do w arunków kom unikacji w języ k u czeskim i nauki w szkole czeskiej utrudnia nie tylko nieznajom ość języ k a św ia­ tow ego czy czeskiego, ale często także odm ienny w zorzec kul­ turow y zachow ania oraz inny system szkolny, do którego uczniow ie przyw ykli, o ile w ogóle uczęszczali do szkoły w swej ojczyźnie.

C zeskie szkoły podstaw ow e prow adzą naukę cudzoziem ców w grupach etnicznie m ieszanych w różny sposób. Szkoły, w któ­ rych takich dzieci je st m ało albo które m ają zapew nioną św iadom ą

i odpow iednią opiekę nad tym i dziećm i ze strony ich rodziców, uw ażają ten problem za m ało istotny albo w ogóle go nie dostrze­ g a ją N ato m iast pozostałe szkoły m uszą szybko reagow ać, ponie­ w aż pojaw iają się pow ażne problem y podczas nauczania dzie- ci-cudzoziem ców , w ym agające bezw zględnego rozw iązania, aby zapew nić praw idłow y proces dydaktyczny dla w szystkich ucz­ niów danej klasy. Z tego względu w łaśnie w stosunku do uczniów pochodzenia obcojęzycznego je s t w ażne, aby nauczyciele w szy­ stkich przedm iotów (nie tylko ję z y k a czeskiego) potrafili ustalić i rozw ijać stopień ich kom petencji kom unikacyjnej i perform ancji, w pierw szym rzędzie w ypow iedzi ustnej i podstaw kom unikow a­ nia. Szkoły jed n ak m uszą liczyć przede w szystkim na swoje do­ św iadczenia i predyspozycje oraz aktyw ność nauczycieli. W ten sposób w praw dzie zdobyw ają bogate dośw iadczenia w nauczaniu cudzoziem ców różnych narodow ości, ale zaw sze m u szą sobie ra­ dzić same. N ie istnieje bowiem je d e n określony system nauczania (jakiegokolw iek przedm iotu) uczniów w różnym w ieku i różnego pochodzenia językow ego, którzy nierzadko rozpoczynają naukę w czeskiej szkole podstaw ow ej w klasie w yższej (nie w klasie pierw szej), często trafiając do niej ju ż w trakcie roku szkolnego.

R ozporządzenia M inisterstw a Szkolnictw a, M łodzieży i K ultu­ ry Fizycznej (M ŠM T ) dla szkół podstaw ow ych i średnich są bar­ dzo ogólne, a uw aga w nich je st skierow ana na spraw y adm inistra­ cyjne, nie na m etodykę przedm iotow ą. W zw iązku z tym szkoły bazują na w łasnych dośw iadczeniach. Jak dotąd najw iększe do­ św iadczenia dydaktyczno-w ychow aw cze w nauczaniu cudzozie­ m ców w grupach etnicznie m ieszanych m ają szkoły podstaw ow e, których siedziby znajdują się blisko ośrodków czasow ego pobytu dla uchodźców (np. Szkoła P odstaw ow a w Bělej pod Bezdězem , Szkoła Podstaw ow a w Bilinie), oraz szkoły dla uczniów m niejszo­ ści narodow ych w C zechach (np. Szkoła Podstaw ow a w Ústí nad Ł a b ą czy Szkoła P odstaw ow a w Děčínie).

Jak ju ż w cześniej w spom nieliśm y, w iększość pedagogów jest zdana na w łasne zdolności i dośw iadczenia, dlatego w ym yślają oni

różne - nie zaw sze skuteczne - sposoby nauczania i spraw dzają ich efektyw ność, u cz ą się na sw oich błędach. W dydaktyce d ają oni pierw szeństw o m etodzie obserw acji, u ży w ają ilustrow anych encyklopedii, obcojęzycznych słow ników , w łasnoręcznie przygo­ tow ują pom oce naukow e, o skuteczności których są przekonani, a które m ogą być pom ocne im w nauce cudzoziem ców . K orzystają rów nież z pom ocy środków audiow izualnych, fotografii, ilustracji, kładą nacisk na m ów ienie. N ie o ceniają w ypow iedzi pisem nych swoich uczniów , to o d k ład ają na później (niekiedy naw et na dw a lata). S ą bardzo cierpliw i, tolerancyjni i gotow i do pośw ięceń. Le­ ktorzy ci organ izu ją sw ym uczniom dodatkow e lekcje języ k a cze­ skiego. D ouczają ich po to, żeby uczniow ie szybciej i sprawniej włączyli się w proces dydaktyczny w szystkich przedm iotów , nie tylko języ k a czeskiego.

Stosunek nauczycieli i szkół do cudzoziem ców różni się, czasa­ mi byw ają skrajne przypadki: jed n i kładą nacisk na specyfikę cu­ dzoziem ców i w ykorzystują w nauce w iadom ości o ich kraju, ję z y ­ ku i kulturze, inni odw rotnie, raczej j ą tłum ią. Jednak w szyscy są zgodni co do tego, że trzeba z tym i uczniam i pracow ać indyw idua­ lnie i z d u żą d o zą w rażliw ości. R ozw iązanie stanow i optym alne połączenie tych dw óch podejść. D latego w ielu nauczycieli św ia­ dom ie dąży do tego, aby cudzoziem cy ja k najw cześniej zostali włączeni i sam i w łączyli się w życie społeczności klasow ej. W spo­ m agają więc proces naw iązyw ania i utrw alania przyjaźni, tak ja k je st to na przykład w Szkole Podstaw ow ej w Bělej pod B ezdězem .

D ośw iadczenia nauczycieli szkół, w których u cz ą się dzieci z grup etnicznie m ieszanych, w skazują na to, że konieczne je s t ukończenie przez uczniów -cudzoziem ców intensyw nych kursów wstępnych ję z y k a czeskiego (przed pójściem do szkoły czeskiej). Taki kurs zw ykle ko ń czą dzieci w ośrodku czasow ego pobytu dla uchodźców. Inne dzieci zw ykle takiej szansy nie m ają. Jest to spo­ wodow ane zjed n e j strony tym , że dzieci te żyją z reguły w różnych regionach kraju, z drugiej strony zaś - brakiem reakcji ze strony państw ow ych i niepaństw ow ych instytucji edukacyjnych. P ew ­

nym rozw iązaniem byłoby w ykorzystanie dla celów adaptacji j ę ­ zykow ej cudzoziem ców tzw. w stępnych roczników , które były przeznaczone przede w szystkim dla R om ów . Ich program jed nak m usiałby być odpow iednio zm ieniony i zaadaptow any do nowych w arunków .

U kończenie w stępnego kursu języ k a czeskiego dla cudzoziem ­ ców um ożliw ia uczniom rozum ienie podstaw ow ych w skazów ek nauczycieli, co daje szansę stopniow ego w łączania się przez nich w proces dydaktyczny szkoły (w e w szystkich nauczanych przed­ m iotach), a także w łaściw ą kom unikację w języ k u czeskim w pro­ stych sytuacjach życia codziennego. C zęścią takiego kursu przy­ gotow aw czego pow inno być rów nież poznanie zasad zachow ania się w szkole (np. zm iana obuw ia, stołow anie i inne), życia czeskiej rodziny w m ieście i na wsi, poznanie czeskiej przyrody i kultury. Do tego potrzebne są now e podręczniki do nauki języ k a czeskiego, poniew aż teksty i zadania w dotychczasow ych podręcznikach, przeznaczonych dla szkół podstaw ow ych i średnich, nie biorą pod uw agę adresata obcego pochodzenia.

N asze badania pokazały, że taki stan je s t raczej idealną niż re­ aln ą sy tu a c ją Zw ykle bow iem uczniow ie p rzychodzą do szkoły bez elem entarnego przygotow ania językow ego. W niektórych szko­ łach podstaw ow ych dotyczy to naw et uczniów klas V -V III. To znaczy, że ci uczniow ie po rozpoczęciu nauki w szkole czeskiej przeżyw ają w ielki stres i szok kom unikacyjny. Praca z takim ucz­ niem niezw ykle obciąża nauczyciela podczas je g o przygotow ań do zajęć dydaktycznych, szczególnie w przypadku, kiedy liczba cu­ dzoziem ców w klasie je s t znaczna. N auczyciele stw ierd z ają że w 20-25-osobow ej klasie nie pow inno być w ięcej niż czterech cu­ dzoziem ców , aby jednocześnie nie doszło do naruszenia procesu dydaktycznego całej klasy (w tym czeskich uczniów ).

O panow anie języ k a czeskiego je s t w arunkiem koniecznym i niezbędnym do opanow ania m ateriału innych przedm iotów . U czeń, który nie je st zdolny do spraw nego porozum iew ania się w języ k u w ykładow ym , m a trudności nie tylko podczas lekcji j ę ­

zyka czeskiego, ale i na lekcjach innych przedm iotów . B ariera ję ­ zykow a utrudnia także je g o funkcjonow anie w społeczeństw ie.

N auczyciele szkoły podstaw ow ej bez w zględu n a to , ja k ie m ają kw alifikacje pedagogiczne, pow inni posiadać podstaw ow e infor­ m acje o specyfice nauki sw ojego przedm iotu w klasie w ielo naro­ dowej. Powinni oni um ieć pracow ać także z uczniam i w grupach w oparciu o zasady funkcjonow ania szkół z m ałą ilością klas, tj. zm ieniać bezpośrednie i niebezpośrednie m etody kierow ania g ru p ą m etody frontow e, grupow e, w łączenie z p racą indyw idu­ aln ą z uczniem .

Praca z grup ą w ielo n aro d o w ą i przygotow yw anie się n auczy­ ciela do dydaktyki są nieporów nyw alnie trudniejsze niż praca w grupie jednorodnej. Problemy nauczania dzieci im igrantów i dzie­ ci pochodzących z rodzin m niejszości narodow ych należy rozw ią­ zać system ow o. W inny w ięc iść za tym odpow iednie rozporządze­ nia M inisterstw a Szkolnictw a, M łodzieży i K ultury Fizycznej do ­ tyczące opracow ania specjalnych program ów dydaktycznych i stu­ dyjnych, w ykorzystujące dośw iadczenia pedagogów ju ż uczących takie grupy. W inno się rów nież w prow adzić zajęcia podyplom ow e dla nauczycieli w szystkich przedm iotów szkół podstaw ow ych i średnich, uw zględniające pow y ższą problem atykę.

Tłumaczyła Iwona O trębowicz

L iteratura

Č e c h o v á M., Z i m o v á M. , 1999/2000: Začleňováni žáků jm ojazyčného

původu do výuky češtiny, „Český jazyk a literatura” 50, s. 214-219.

Č e c h o v á M . , Z i m o v á M . , 2001: M ultietnická komunikace, zvláště

v škole, „Naše řeč” 1, s. 57-61.

K a m i š K., 1999: Sociolingyistické aplikace parolovělanguové komunikace

v multietnickém prostředí Č eské republiky, [w:] Retrospektivne a per- spektivne poh la d y na ja zyko vá komunikáciu. I. diel, Banská Bystrica,

s. 237-240.

K. 1 i n c k o v á J., 1997: Pragm atické aspekty neverbálnej kom unikacie, [w:]

Jazyk, komunikácia, spoločnosť. Banská Bystrica.

K o ř e n s k ý J., 1989: Teorie přirozeného jazyka, Praha. K o ř e n s k ý J., 1992: Komunikace a čeština, Praha.

M e z u l á n í k J., 1993: Kom unikační bariéry z hlediska sociolingvistiky. Bratislava.

Vzdělávací program Základní škola, 1996, MŠM T, Praha.

Pokyn M ŠM T CR k zajištění kurzů českého ja zyka pro osoby s přiznaným postavením uprchlíka na územ í ČR. Čj. 13 051/1994-21 z 11. 4. 1994,

„Věstník M ŠM T” 1994, sešit 4 -5.

Pokyn M ŠM T CR ke vzdělávání dětí cizinců v základních a středních školách včetně speciálních škol v ČR ve školním roce 1994/1995, Sb. 1994,

nr 11626/1994-21 z 15.2.1994.

Pokyn M ŠM T ČR ke vzdělávání cizinců v základních a středních školách včetně speciálních škol v ČR ve školním roce 1995/1996. Sb. 1995, nr 12040/

1995-21 z 6.3.1995.

Pokyn M ŠM T k zajištění kurzů českého ja zy k a p ro osoby s přiznaným postavením uprchlíka na územ í ČR. Čj. 13 821/1995-21 z 3.5.1995, „Věstník

M ŠM T” 1996, sešit 6.

Pokyn M ŠM T CR ke vzdělávání cizinců v základních školách, středních školách a vyšších odborných školách včetně speciálních škol v ČR Čj. 18062 1996-21 z 2.4.1996, „Věstník M ŠM T” 1996, sešit 7.

Pokyn M ŠM T CR k zajištění kurzů českého ja zyka p ro azylanty. Sb. 2000,

nr 21 153/2000-35 z 4.6.2000.

R u s s e l l B., 1967: Logika, ja z y k a věda, Praha. S o v á k M., 1985: Biologické základy myšlení, Praha.

Vyhláška M ŠM T ČR č. 137/1993 Sb., kterou se stanoví kritéria pro prokazování znalostí českého ja zy k a žadatelů o udělení státního občanství CR. 23.4.1993.