Joanna Sakowska
Rola rodziny w profilaktyce
uzależnień
Studia nad Rodziną 2/2 (3), 93-98
ATK 2 ( 1998)
J O A N N A S A K O W S K A
R O LA R O D Z IN Y W PR O F IL A K T Y C E U Z A L E Ż N IE Ń
J estem a rc h ite k te m ...
Zbuduję dom z cegieł miłości Połączę j e cementem radości Dach ułożę z dachówek serdeczności Szyby będą ze szkła przyjaźni P o m a łu jęje fa rb ą wyobraźni
Fundam enty zrobię z betonu zrozumienia i dodam małe ziarenko cierpienia P łot zrobię z desek praw dom ów ności A fu rtk ę z prętów czułości
W ogrodzie posadzę róże życzliw ości zaś obok nich trawę wyrozumiałości
Tu zaw sze będę miała schronienie M ieć taki dom to moje marzenie
Ew a Bender (łat 10)
R o d z in a sta n o w i d u c h o w e z je d n o c z e n ie s z c z u p łe g o g ro n a o só b , s k u p io n y c h w e w sp ó ln y m o g n is k u d o m o w y m a k ta m i w z a je m n e j p o m o c y i o p ie k i, o p a rte n a w ie rz e w p ra w d z iw ą lu b d o m n ie m a n ą łą c z n o ś ć b io lo g ic z n ą , tra d y c ję r o d z in n ą i sp o łe c z n ą . D z ie c k o p rz y c h o d z i n a św ia t, r o z w ija s ię i d o ra s ta w ro d z i n ie. R o d z in a je s t n a tu r a ln y m śro d o w is k ie m , w k tó r y m c z ło w ie k u c z y się b li sk ic h k o n ta k tó w z in n y m i lu d ź m i, z d o b y w a n ie z b ę d n e w ż y c iu u m ie ję tn o ś c i p ra k ty c z n e i s p o łe c z n e , fo r m u je w ła s n ą to ż s a m o ść .
B a d a n ia d z iałań p ro fila k ty c z n y c h , k tó re m a ją n a c e lu ro z p o z n a n ie tzw . c z y n n ik ó w ry z y k a , (co s p r z y ja w c h o d z e n iu m ło d e g o c z ło w ie k a n a d ro g ę u z a le ż n ie n ia ) i c z y n n ik ó w c h ro n ią c y c h , (co s ta n o w i n a js k u te c z n ie js z ą b a r ie r ę p rz e d ly - z y k o w n y m i z a c h o w a n ia m i m ło d z ie ż y ), je d n o z n a c z n ie w y k a z u ją , ż e w śró d cz y n n ik ó w c h ro n ią c y c h n a p ra w d ę sk u te c z n e są:
1°. s iln a w ię ź e m o c jo n a ln a z ro d z ic a m i, 2°. re g u la rn e p ra k ty k i re lig ijn e , 3°. z a in te re s o w a n ie n a u k ą sz k o ln ą , 4 °. u w e w n ę trz n io n y sz a c u n e k do n o rm , w a rto ś c i, a u to ry te tó w , 5°. p rz y n a le ż n o ś ć do p o z y ty w n e j g ru p y ró w ie ś n ic z e j. W ś r ó d w y m ie n io n y c h c z y n n ik ó w z a n a jw a ż n ie js z y n a le ż y z d e c y d o w a n ie u z n a ć c z y n n ik p ierw szy . D o c e n ia ją c o c h ro n n ą ro lę w ię z i e m o c jo n a ln e j z ro d z ic a m i tr z e b a ró w n o c z e ś n ie z a u w a ż y ć , ż e to w ła ś n ie ro d z in a je s t ta k ż e p o d s ta w o w y m c z y n n ik ie m sk ła n ia ją c y m k tó re g o ś z je j c z ło n k ó w do s ię g a n ia po śro d k i o d u rz a ją c e (a je d n o c z e ś n ie ró w n ie ż o n a n a jd o tk liw ie j o d c z u w a sk u tk i te g o o d u rz a n ia ).
I lu s tr a c ją te g o p ro b le m u s ą m ię d z y in n y m i w y n ik i b a d a ń F. S tre ita ’ a u to ra te o rii p e rc e p c ji śro d o w is k a r o d z in n e g o 1. S tre it o p ie ra się n a z a ło ż e n iu , ż e is t n ie je b e z p o ś r e d n i z w ią z e k m ię d z y z a c h o w a n ie m p a to lo g ic z n y m d z ie c i, a d o k o n y w a n ą p rz e z n ic h p e rc e p c ją w ła s n e g o ś r o d o w is k a ro d z in n e g o . P e rc e p c ja p rz e z d z ie c i p o s ta w ro d z ic ie ls k ic h , ro d z ic ie ls k ie g o w s p a rc ia e m o c jo n a ln e g o i m iło ś c i, c e c h ro d z ic ó w , in te ra k c ji ro d z in n y c h o ra z in n y c h d z ie c i w ro d z in ie , je s t z d e c y d o w a n ie ró ż n a o d tej, j a k ą m a ją ro d z ic e i o s o b y z z e w n ą trz . Z d a n ie m S tre ita rz e c z y w is to ś ć is tn ie je ty lk o w o c z a c h o so b y , k tó r a j ą sp o strz e g a . W a ru n k ie m p ra w id ło w e g o ro z w o ju d z ie c k a je s t stw o rz e n ie m u k o rz y s tn y c h w a ru n k ó w w y c h o w a w c z y c h , z w ła s z c z a w ro d z in ie . P o ja w ie n ie się zabur zeń w z a c h o w a n iu w sk a z u je , że w p e rc e p o w a n e j p rz e z d z ie c k o sy tu a c ji ro d zin n ej w y s tę p o w a ły z ja w is k a n ie k o rz y stn e . P rz e p ro w a d z o n e p rz e z S tre ita b a d a n ia p o p u la c ji 6 0 0 0 d z ie c i i m ło d z ie ż y (w w ie k u 12-18 la t), w y k a z a ły , ż e c i b a d a n i, k tó r z y s p o s trz e g a li b ra k b lis k ic h w ię z i z w ła s n ą ro d z in ą , je d n o c z e ś n ie d e k la ro w a li, że:
— s ą z a z w y c z a j n ie s z c z ę śliw i, — ż y c ie je s t n u d n e ,
— lu b ią ro b ić rz e c z y s z o k u ją c e in n y c h lu d zi,
— c z u ją , ż e m a ją m n iej ra d o ś c i w ż y c iu n iż inni lu d zie, — rz a d k o c z u ją się b lis k o lu d zi,
— c z u ją , ż e n ie p o tr a fią k o n tro lo w a ć w ła s n e g o ży c ia ,
— c z u ją , ż e ic h ż y c ie sp o łe c z n e n ie je s t ta k ie , ja k ie g o b y c h c ie li, — n ie m a r tw ią się sw o im i o c e n a m i w sz k o le , — n ie s ą z a in te re s o w a n i p ro w a d z e n ie m ż y c ia z g o d n e g o z n o m a m i re lig ij n y m i i m o ra ln y m i, — n ie s ą z a in te re s o w a n i ż y c ie m w ła sn e j k la s y sz k o ln e j, — w ą tp ią w z d o b y c ie w p rz y s z ło ś c i d o b re g o w y k sz ta łc e n ia , — n ie p la n u j ą p ó jś c ia n a s tu d ia 2. 9 4 JOANNA SAKOWSKA [2 ]
1 Cyt za Z.B. Gaś, Rodzina a uzależnienia, Lublin 1994.
2 Tamże.
W y stą p iła ró w n ie ż ta k a p ra w id ło w o ś ć , że m ło d z ie ż p o z b a w io n a p o c z u c ia b lis k o ś c i z w ła s n ą ro d z in ą b y ła b a rd z ie j p o d a tn a n a p re s ję ró w ie ś n ic z ą w z a k re s ie u ż y w a n ia n a rk o ty k ó w , p ic ia a lk o h o lu i d o k o n y w a n ie p rz e s tę p stw . W ią ż e się to z fa k te m , iż m ło d z ie ż s ię g a p o śro d k i o d u rz a ją c e n ie p o to , a b y z m ie n ić sie b ie lu b rz e c z y w is to ść , le c z p o to, a b y z m ie n ić p e rc e p c ję s ie b ie lub r z e c z y w isto śc i. S z c z e g ó ln ie w a ż n e je s t w ię c p o z n a n ie teg o , w ja k i s p o s ó b d ziec k o p e rc y p u je s w o ją ro d z in ę i p o s ta w y r o d z ic ó w w o b e c n ie g o , a n a s tę p n ie — ja k ta p e rc e p c ja w ią ż e s ię z u ż y w a n ie m p rz e z m ło d e g o c z ło w ie k a ró ż n y c h śro d k ó w o d u rz a ją c y c h .
B a d a n ia p rz e p ro w a d z o n e w p o p u la c ji o só b u ż y w a ją c y c h ró ż n y c h śro d k ó w o d u rz a ją c y c h p o z w o liły S tre ito w i n a o p ra c o w a n i „ z e g a ra ” w sk a z u ją c e g o n a zale żn o ść m ięd zy p erc y p o w a n y m i p o sta w a m i ro d zicielsk im i, a u ż y w a n ie m śro d k ó w o d u rz a ją c y c h p rz e z d z ie c i3.
W ię k s z o ść z ty c h z w ią z k ó w w y d a je s ię b y ć o c z y w ista , n a to m ia s t z a s k o c z e nie m o ż e w y w o ła ć lo k a liz a c ja w je d n y m sek to rz e śro d k ó w u s p o k a ja ją c y c h i p o b u d z a ją c y c h . S p rzeczn o ść je s t tu je d y n ie p o z o rn a , a lb o w ie m o b ie te g ru p y śro d k ó w o ra z a lk o h o l m a ją p o d o b n e e fe k ty p sy c h o lo g ic z n e — p o z w a la ją m ło d e m u c z ło w ie k o w i n a p rz e k ra c z a n ie o g ra n ic z e ń i ra d z e n ie so b ie z d e s tru k c y jn ą k o n tr o lą z e stro n y ro d zicó w .
A n a liz u ją c stru k tu rę ro d z in n a rk o m a ń s k ic h w ie lo k ro tn ie p o d k re ś la n o , że c h a ra k te ry z u ją się o n e o b n iż o n ą sp ó jn o ś c ią , w y n ik a ją c ą g łó w n ie z w a d liw e g o fu n k c jo n o w a n ia ro d z ic ó w i z a b u rz o n y c h re la c ji m ię d z y ro d z ic a m i i d zieć m i.
Z a u w a ż o n o , iż fa k t fiz y c z n e j n ie o b e c n o ś c i je d n e g o z r o d z ic ó w je s t zn a c z n ie m n ie j w a ż n y , n iż ja k o ś ć re la c ji e m o c jo n a ln y c h m ię d z y ro d z ic a m i i d z ie c k ie m , c z y te ż sty l k o m u n ik o w a n ia s ię ty c h o só b . N a jc z ę ś c ie j s tw ie rd z a s ię w b a d a n ia c h , iż m a tk i n a rk o m a n ó w s ą p o b ła ż liw e i n a d m ie rn ie o c h ra n ia ją c e a je d n o c z e ś n ie e m o c jo n a ln ie z a a n g a ż o w a n e w o d u rz a n ie s ię d z ie c k a . W n ie k tó ry c h p rz y p a d k a c h w y ra ź n y j e s t b ra k p o ro z u m ie n ia p o m ię d z y m a tk ą a d z ie c k ie m lub w rę c z p o ja w ia s ię w z a je m n a w ro g o ś ć . Z k o le i o jc o w ie w s w o ic h re la c ja c h z d z ie ć m i (z w ła s z c z a s y n a m i) z re g u ły s ą w ro d z y i k a rz ą c y , n ie d o sta rc z a ją c w ła ś c iw y c h w z o rc ó w d o id e n ty fik a c ji p s y c h o s e k s u a ln e j.
U ż y w a n ie śro d k ó w h a lu c y n o g e n n y c h w y stę p u je n a jc z ę śc ie j w ta k ic h ro d zi n a c h , w k tó ry c h ro d z ic e m aj ą n a d m ie rn e o c z e k iw a n ia w o b e c d ziec i, a j ednocze- śn ie u tr u d n ia ją im o sią g a n ie n ie z a le ż n o śc i, w ro g o ś c ią i p o z b a w ia n ie m m iłości.
W p rz y p a d k a c h p o lito k s y k o m a n ii (s ię g a n ia p rz e z d z ie c i p o ró ż n e śro d k i o d u rz a ją c e ) z a u w a ż a się, ż e ro d z ic e d o s ta rc z a ją d z ie c io m z b y t sła b e g o w sp a r c ia , n ie g w a ra n tu ją im d o ś w ia d c z a n ia p o c z u c ia w ła sn e j w a rto ś c i. M a tk i nie p o m a g a ją d z ie c io m w ra d z e n iu so b ie z ic h tru d n o ś c ia m i, w re a k c ji n a co d z ie c i n ie id e n ty fik u ją s ię z n im i.
P o ls k ie b a d a n ia p rz e p r o w a d z o n e p r z e z C B O S w 1994 r („ z n a c z ą c y in n i — ro d z ic e c z y ró w ie ś n ic y ” ) u k a z u ją m .in . n a s tę p u ją c e fak ty :
— n a jb a rd z ie j s a m o tn ie czu j ą s ię ci m ło d z i lu d z ie , k tó r z y n ie m o g ą w tru d n y c h sy tu a c ja c h lic z y ć n a p o m o c z e stro n y ro d z in y , a w sz c z e g ó ln o ś c i ojca. R o d z in a j e s t b o w ie m d la b a d a n e j m ło d z ie ż y g łó w n y m ź ró d łe m m iło ś c i, u z n a n ia i w sp a rc ia .
— re la c je z in n y m i lu d ź m i (w ro d z in ie i p o z a n ią ), s ą z d e c y d o w a n ie lepiej o c e n ia n e p rz e z m ło d y c h lu d z i c z ę śc ie j b io rą c y c h u d z ia ł w p r a k ty k a c h re lig ij n y c h i lep iej o c e n ia ją c y c h w a ru n k i m a te ria ln e sw o je j ro d z in y .
— p o tr z e b a c ie p ła , m iło ś c i, o p a r c ia i u z n a n ia z a s p o k a ja n a j e s t p rz e d e w s z y s tk im w ro d z in ie . R o d z in a je s t m ie js c e m , g d z ie z a sp o k a ja n e s ą n a jw a ż n ie js z e p o tr z e b y p sy c h ic z n e d z ie c k a , a le je d n o c z e ś n ie p rz y z a b u rz e n ia c h w f u n k c jo n o w a n iu sy ste m u ro d z in n e g o , m o ż e b y ć g łó w n y m ź ró d łe m z a b u rz e ń e m o c jo n a ln y c h i za b u r z e ń z a c h o w a n ia m o g ą c y c h s p rz y ja ć u z a le ż n ia n iu s ię d z ie c i i m ło d z ie ż y od ś r o d k ó w ch e m ic z n y c h .
W ra c a ją c do o p is a n e g o p o w y ż e j „ z e g a ra ” S tre ita je d n o z n a c z n ie w id a ć , że b ra k o d u rz a n ia w y s tę p u je u d z ie c i i m ło d zieży , k tó re p o s trz e g a ją ro d z ic ó w jako o s o b y o b d a rz a ją c e j e m iło ś c ią i re a liz u ją c e o w ą m iło ś ć w g ra n ic a c h k o c h a ją c e j s w o b o d y i k o c h a ją c e j k o n tro li. G ra n ic e o w e , p o z w a la ją d z ie c k u n a z a sp o k o je n ie je g o p o d s ta w o w y c h p o tr z e b p s y c h ic z n y c h : p o tr z e b y b e z p ie c z e ń stw a , a k c e p ta c ji i m iło ś c i o ra z n ie z a le ż n o ś c i. 1°. P o tr z e b a b e z p ie c z e ń s tw a (w k a ż d y m w ie k u , ta k ż e d o ra s ta n ia ) z a sp o k a ja n a je s t w ó w c z a s , g d y d z ie c k o p o s trz e g a i o d c z u w a ś w ia t w o k ó ł sie b ie jak o u p o rz ą d k o w a n y , p r z e w id y w a ln y i p rzy jazn y . 9 6 JOANNA SAKOWSKA [ 4 ]
D z ie c k o c z u je s ię b e z p ie c z n ie , g d y m a ja s n o o k re ś lo n e g ra n ic e i „ re g u ły g ry ” . „ P rz e w id y w a ln o ś ć ” o z n a c z a m .in ., ż e w ro d z in ie ja s n o o k r e ś lo n a je s t h ie ra rc h ia w a rto ś c i, is tn ie je s ta b iln o ść z a s a d , a ta k ż e m o ż n a p r z e w id z ie ć p e w n e se k w e n c je w y d a rz e ń i z a c h o w a ń c z ło n k ó w ro d z in y . B e z p ie c z n y d o m , to ta k i, w k tó ry m is tn ie je p e w ie n w z g lę d n ie s ta ły p o rz ą d e k d n ia , w ia d o m o j a k i e s ą k o n s e k w e n c je z a p rz e k r a c z a n ie o k re ś lo n y c h re g u ł, d z ie c k o w ie , c o m o ż e r o d z ic ó w u c ie s z y ć , a co ro z g n ie w a ć . P rz e c iw ie ń s tw e m tak iej p rz e w id y w a ln o ś c i je s t c h a o s o rg a n iz a c y jn y i e m o c jo n a ln y w ro d z in ie — np. ro d z ic e w y b u c h a ją n a g le g n ie w e m z n ie z ro z u m ia ły c h p o w o d ó w , k łó c ą się ze so b ą; je ś li n ie w ia d o m o , co m o ż e s ię w d o m u z a c h w ilę z d a rz y ć — w d z ie c k u n a ra s ta w te d y n ie p o kój ty m w ię k s z y , im m n ie j ro z u m ie o n o ś w ia t d o ro s ły c h . P o n ie w a ż re la c je e m o c jo n a ln e z ro d z ic a m i i ic h o b e c n o ść s ą ta k w a ż n e — n a jw ię k s z y m z a g ro ż e n ie m p o c z u c ia b e z p ie c z e ń s tw a m o ż e b y ć z a g ro ż e n ie o d rz u c e n ie m p rz e z m a tk ę c z y o jca (z a g ro ż e n ie u tr a tą k tó re g o ś z ro d z ic ó w — o d e j ście, ro z w ó d ). R ó w n ie ż d ziec k o , k tó re m u s ta w ia się n ie ja sn e i n ie k o n s e k w e n tn e w y m a g a n ia , k tó re je s t c zęsto k ara n e (p rz y b ra k u a k c e p ta c ji), w y ra sta w c ią g ły m n ie p o k o ju i z a g ro ż e n iu o ra z m a tru d n o śc i z o k re ś le n ie m w łasn ej to ż sa m o śc i.
2°. P o tr z e b y a k c e p ta c ji i m iło ś c i — ś c iś le u d z ie c i z e s o b ą p o w ią z a n e , c z ę sto n ie ró ż n ic o w a n e . B e z w a ru n k o w a a k c e p ta c ja i m iło ś ć o só b z n a c z ą c y c h s ą n ie o d z o w n y m i w a ru n k a m i p ra w id ło w e g o ro z w o ju . D z ie c k o , k tó re c z u je się a k c e p to w a n e i k o c h a n e w z ra sta w p o c z u c iu , ż e je s t „w p o rz ą d k u ” , ro z w ija w s o b ie p o c z u c ie w ła s n e j w a rto ś c i i k o m p e te n c ji. U c z y się ta k ż e d a w a n ia in n y m m iło ś c i i a k c e p ta c ji, p o n ie w a ż m a ta k ie w ła ś n ie w z o rc e re la c ji w ro d z in ie .
W ro d z in a c h , w k tó ry c h je s t d u ż y d y s ta n s , p a n u je a tm o s fe ra c h ło d u e m o c jo n a ln e g o , p o tr z e b y m iło ś c i i a k c e p ta c ji n ie m o g ą b y ć u d z ie c k a z a s p o k o jo n e. D z ie c i z ta k ic h ro d z in c zęsto s z u k a ją a k c e p ta c ji p o z a ro d z in ą , w g ru p a c h ró w ie ś n ic z y c h (c z ę s to n e g a ty w n y c h ).
3°. P o tr z e b a n ie z a le ż n o ś c i — p o tr z e b ę tę ta k ż e p o w in n a z a s p o k a ja ć r o d z i n a p o p rz e z s tw a r z a n ie d z ie c k u m o ż liw o ś c i d o re a liz o w a n ia w ła ś c iw y c h d la je g o w ie k u z a d a ń ro z w o jo w y c h . W ia d o m o , ż e ro z w ó j d z ie c k a p rz e b ie g a p r a w id ło w o ty lk o w ó w c z a s , g d y n a b y w a o n o j a k n a jw ię c e j n o w y c h d o ś w ia d c z e ń p rz e z w ła s n ą a k ty w n o ść . T am , g d z ie n ie m a n a d m ie rn e j b lis k o ś c i, n a d m ie rn e g o w ią z a n ia i o g ra n ic z a n ia d z ie c k o c z u je się sw o b o d n ie , p ró b u je n o w y c h z a c h o w a ń i p o d e jm u je w ła śc iw e d la w ie k u d e c y z je . N a d m ie r n e o g ra n ic z a n ie s a m o d z ie ln o ś c i d z ie c k a , trz y m a n ie g o p r z y so b ie , n a d o p ie k u ń c z o ś ć , s ta ła in g e re n c ja w y w o łu ją u d z ie c k a b ą d ź b u n t i d ą ż e n ie d o „ w y rw a n ia s ię z a w s z e lk ą c e n ę ” , b ą d ź n a d m ie r n ą u le g ło ś ć , b ra k s a m o d z ie ln o ści i o d p o w ie d z ia ln o ś c i. T e n d e n c je d o o g ra n ic z a n ia n ie z a le ż n o ś c i d z ie c k a z w y k le w y s tę p u ją w r o d z in a c h , w k tó r y c h ź le fu n k c jo n u je u k ła d m a łż e ń s k i (je d n o z ro d z ic ó w n a d m ie rn ie w ią ż e s ię z d z ie c k ie m ) o raz w ro d z in a c h „ s p lą ta n y c h ” (g ra n ic e b a rd z o
sła b e , n ie m a l n ie w y c z u w a ln e ) — w s z y s c y u c z e s tn ic z ą w e w sz y stk im . K ażd e z a c h o w a n ie je d n e g o z c z ło n k ó w ro d z in y (s z c z e g ó ln ie d z ie c k a ) w y w o łu je in g e re n c ję w s z y s tk ic h p o z o s ta ły c h . N ik t w ro d z in ie n ie m a w y ra ź n ie z a z n a c z o n e g o w ła s n e g o te ry to riu m , tr u d n o s ię o d d z ie lić , tru d n o p o d e jm o w a ć w łasn ą, n ie z a le ż n ą a k ty w n o ść .
N a k o n ie c słu s z n y m w y d a je m i się, p rz y b liż e n ie w y k ła d u w y g ło sz o n e g o w d n iu 13 m a ja 1998 r. w W a rs z a w ie p rz e z g o s z c z ą c e g o w P o ls c e p ro f. G e o r g a A . R e k e rs a (p ro f. n e u ro p s y c h ia trii i n a u k b e h a w io ra ln y c h U n iw e rs y te tu Sa- ith C a ro lin a ) nt. „ C e c h siln e j r o d z in y ” .
N a p o d sta w ie sz c z e g ó ło w y c h b a d a ń p rz e p ro w a d z o n y c h n a 3 tys. ro d z in z ca łe g o ś w ia ta (w s k a z y w a n y c h ja k o d o b re , z in te g ro w a n e i siln e) o ra z n a gru p ie p o ró w n a w c z e j ro d z in d y s f u n k c y jn y c h , w y o d rę b n io n o 6 p o d s ta w o w y c h cech, c h a ra k te ry z u ją c y c h z d ro w ą , s iln ą ro d z in ę : 1°. G łę b o k ie o d d a n ie się so b ie n a w z a je m m a łż o n k ó w , p rz e k o n a n ie , że m a ł ż e ń s tw o je s t z w ią z k ie m trw a ły m , k o n s e rw a ty w n e p o g lą d y o b o jg a w o b e c ro z w o d ó w , d z ia ła n ie n a rz e c z d o b ra w z a je m n e g o , a n ie ty lk o db an ie o w łasn e. 2 °. W s p ó ln e s p ę d z a n ie c z a su ; (k o n ta k t ta k je s t p o tr z e b n y ro d z in ie ja k tlen do ży cia ).
3°. D o b ra k o m u n ik a c ja m ię d z y c z ło n k a m i ro d z in y ; s łu c h a n ie z u w a g ą d ru giej oso b y , a k c e p ta c ja , u n ik a n ie p o tę p ia n ia .
4 °. S iln e o d d a n ie się re lig ii (w y k ra c z a ją c e p o z a z w y k łą o b rz ę d o w o ś ć , z w y c z a jo w e c h o d z e n ie d o K o ś c io ła ), w ia ra , ż e p rz e d e w s z y s tk im B ó g d z ia ła w m a łż e ń s tw ie , w s p ó ln a m o d litw a , g o to w o ś ć d o p rz e b a c z a n ia . 5°. O tw a rto ś ć w w y ra ż a n iu u c z u ć i p o trz e b .
6°. Z d o ln o ść d o ro z w ią z y w a n ia tru d n y c h sy tu a c ji (p ro b le m ó w , k ry z y só w s y tu a c y jn y c h itd .); w r o d z in a c h z in te g ro w a n y c h , siln y c h , tru d n o śc i ż y c io w e je d n o c z ą ro d z in ę , k o n s o lid u ją w o k ó ł p ro b le m u , w s ła b y c h z aś sy tu a c je ta k ie c z ę s to p o w o d u ją ro z p a d .
Bibliografia:
G a ś Z . B ., R o d z in a a u z a le ż n ie n ia , L u b lin 1994.
P o h o re c k a A ., F u n k c jo n o w a n ie ro d z in y a z a g ro ż e n ie u z a le ż n ie n ie m , w: Z a p o b ie g a n ie u z a le ż n ie n io m u c z n ió w , B . K a m iń s k a -B u ś k o re d ., W a rszaw a
19 9 7 , s. 1 0 5 — 136.
9 8 J O A N N A S A K O W S K A [6 ]
Joanna Sakowska: The Role o f the Family in Falling into Addiction
