R O C Z N IK I N A U K S P O Ł E C Z N Y C H T o m X I , z e s z y t 1 — 1983
JAN TUROW SK I
EW OLUCJA GOSPODARSTW A CH ŁO PSK IEG O W REPU B LIC E FED ER A LN E J NIEM IEC
W S T Ę P
W Niemczech, podobnie ja k i in n y ch k ra ja c h europejskich, rodzinne gospodarstwo rolne było przez stu lecia podstaw ą całego w iejskiego sy stem u życia, na k tó ry sk ład ały się: rodzina chłopska, w iejska społeczność lokalna (wieś, gm ina), regionalna su b k u ltu ra ludow a i cała w a rstw a chło pska. Socjologicznie przez „rodzinne gospodarstw o ro ln e ” określa się tak i układ m iędzy gospodarstw em rolnym a rodziną, w k tó ry m pozycje człon ków rodziny są w zajem nie pow iązane z rolam i zaw odow ym i1. E w olucja gospodarstw a chłopskiego naruszała i n aru sza in n e człony całego owego w iejskiego system u życia. Dlatego też prześledzenie ew olucji gospodar stw a chłopskiego, jego obecnego stan u , p ersp ek ty w rozw ojow ych oraz m etod oddziaływ ania na rolnictw o — ukaże nie tylk o zm iany w fu n k cjo now aniu i sy tu acji rolnictw a w ty m k raju , ale rów nież przem ian y za chodzące w obrębie ludności w iejskiej.
Ew olucję gospodarstw a rolnego w R epublice F ed eraln ej Niemiec określa się często jako bardzo zaaw ansow aną. Pisze się o ty ch zm ianach pod dram atycznym i tytu łam i: Z m ierzch w si i rolnictw a, K r y z y s in d y w i
dualnego gospodarstwa, U padek chłopskiego rolnictw a. Często roztacza
się* też w izje optym istyczne „Zielonej E uro p y ” , o p artej na w yspecjalizo w anych przedsiębiorstw ach rolnych, zin tegrow anych ze sobą h o ry zo n tal nie i w e rty k aln ie2.
K ierunki ew olucji określa się różnorodnie. Je d n i w ierzą w trw ałość rodzinnego gospodarstw a rolnego, inni w yk azu ją, iż na daw nych k ilk u h ektarow ych zagonach chłopskich w yrosną w ielkie, w yspecjalizow ane
1 U. P l a n c k , J. Z i e h e , L a n d - u n d A g ra rso zio lo g ie , S tu ttg a rt 1979, s. 294. 1 T ak ie w iz je roztacza dla r o z w in ię ty c h k ra jó w eu rop ejsk ich : G. T h i e d e ,
k o m b in a ty rolne. Chłopi, stanow iący daw niej większość ludności k raju , zn ik n ą do reszty ze s tr u k tu ry społeczeństw a na rzecz niew ielkiego od s e tk a k w alifikow anych specjalistó w rolnych. D aw na rodzina chłopska
zostanie zastąpiona przez różne kategorie rodzin w iejskich, których człon kowie, podobnie ja k w rodzinach m iejskich, będą zatrudnieni w różnego ro d zaju zaw odach pozarolniczych. Rozpadnie się daw na tra d y c y jn a w iej sk a społeczność lokalna. „Chłop” (Bauer) w y daje się już te ra z być te r m in em historycznym , lu b też ideologiczno-politycznym , n ieadekw atnym d la określenia współczesnego p ro d ucen ta rolnego.
W y b itn y znaw ca i badacz w si niem ieckiej U lrich P lanck ko nk lud uje rozw ażania w sw ej rozpraw ie, poświęconej m łodzieży w iejskiej, że nigdy dotychczas w h isto rii wieś w ciągu ta k krótkiego czasu i ta k istotnie nie zm ieniła się, ja k w ciągu dwóch ostatnich dziesięcioleci3.
P o d d ajm y w ięc analizie tę ew olucję gospodarstw rolnych w Republice F e d e ra ln ej Niemiec, ukażm y jej k ierun ki, przedstaw m y rodzaje tych g ospodarstw oraz sta n rolnictw a, głów ne problem y wsi i gospodarki ży w nościow ej a także sposoby ich rozw iązyw ania oraz różne aspekty spo łeczne zachodzących przem ian.
1. U W A R U N K O W A N IA EW OLUCJI G O SPO D A R STW ROLNYCH
H erm an P rieb e pisze, że to co się stało i co się dzieje w rolnictw ie niem ieckim jest dalszym ciągiem w ielkiego procesu przem ian, ja k i ogar n ą ł N iem cy ju ż w dru g iej połowie X IX w ieku1. Rozwój p rzem ysłu fab ry cznego b ył pierw szym m otorem zm ian. Działał jak pom pa ssąco-tłocząca. Tłoczył n a w ieś i do rolnictw a m aszyny, urządzenia techniczne, nowe technologie p rodukcji, a w ysysał ze wsi ludność zbędną, a następnie nie konieczną w rolnictw ie. N ajczęściej to źródło zm ian i ew olucji gospodarstw ro ln y ch określa się jako proces ind u strializacji. W istocie rzeczy „proces in d u stria liz a cji” o b ejm u je szereg kom pleksów zm ian „pierw otnych” .ta kich, ja k odkrycia naukow e i techniczne w ynalazki oraz ich upowszech nienie, rozw ój przem ysłu, a więc zakładów w ytw arzający ch to w ary na ry n e k lu b św iadczących usługi gospodarcze i pozagospodarcze, pogłębia jąc y się społeczny podział pracy , postęp agrobiologiczny, upow
szechnia-3 U . P l a n q k , L a n d ju g e n d im so z ia le n W a n d el. E rg eb n isse ein er T re n d u n te r
su ch u n g ü b e r d ie L e b e n sla g e d e r w e s td e u ts c h e n L a n d ju g en d . J u v en ta V erlag. M ün
c h e n 1970, s. 13.
4 H. P r i e b e , W er w ir d d ie S c h eu n en fü llen ? S o zia lp ro b le m e d e r d eu tsch en
jący się w sam ym rolnictw ie i pow odujący red u k c ję ludzkiej siły robo czej zatrudnionej przy bezpośrednim w y tw a rz an iu płodów rolnych.
Ew olucja gospodarstw ro ln ych jest więc u w a ru n k o w an a m ak ro stru k - tu ra ln ie przekształceniam i całej ekonom iki a n astęp n ie s tr u k tu r y społe czeństw a chłopskiego, w iejskiego czy feudalnego i przejściem pod w p ły wem rozw oju p rzem ysłu fabrycznego do społeczeństw a industrialn ego , opartego na gospodarce tow arow o-pieniężnej, do społeczeństw a k a p ita listycznego. U praszczając nieco analizę m ożna stw ierdzić, że w ra z z pro cesem in d u strializacji rolnictw o w iąże się z całym gospodarstw em spo łecznym k ra ju nie tylko przez rzem iosło i tra n sp o rt, ale przez rozw ój przem ysłów , w y tw arzający ch środki p ro d u k cji (m aszyny, naw ozy, n a rzędzia rolnicze, urządzenia gospodarstw a domowego) i p rze tw a rza jąc y c h płody rolne w środki konsum pcji. R olnictw o p rze staje być „w szechogar n iające”, sta je się bezpośrednią p ro d u k cją rolną, to jest o b ejm u je jed y n ie samo w ytw arzanie płodów ro lny ch środkam i dostarczonym i przez inne gałęzie gospodarstw a społecznego i p rzetw arzan y m i w innych, odrębnych gałęziach gospodarki narodow ej. I to w łaśnie p rzekształcenie * e k o n o- m i k i społeczeństw a zwanego in d u strializu jący m się, czy już in d u stria l nym , leży u podstaw —źródeł ew olucji gospodarstw rolnych.
G ospodarstw o ro lne nie je s t bow iem odizolowane, a rolnictw o nie jest sum ą gospodarstw rolnych. K ażde gospodarstw o ro ln e je s t zw iązane i uza leżnione od całego technicznego, ekonom icznego, ad m in istracyjneg o i or ganizacyjnego otoczenia. G ranice tego otoczenia są tru d n e do w y k re śle nia, sięgają bardzo głęboko w różne, poszczególne p o k łady s tr u k tu ry techno-ekonom icznej i sp ołeczno-adm inistracyjnej k ra ju . J e s t ono zde term inow ane przez sta n i stopień rozw oju ekonom iki i s tr u k tu ry danego społeczeństwa.
W szczególności po II w ojnie św iatow ej w Republice F e d e ra ln ej N ie miec technizacja rolnictw a i eksp ansja k a p ita łu finansow ego w rozw ój przem ysłów , środków p ro d u k cji rolnej i przem ysłów przetw ó rczy ch spo w odow ały gw ałtow ne tem po zm ian w gospodarstw ie i w iejsk ich m ik ro s tru k tu ra c h społecznych. W pow ojennym okresie dokonał się w pełn i podział w y tw arzan ia żywności na trz y działy czy fazy. Od ro ln ik a i od rolnictw a oddzieliło się w y tw arzan ie środków produkcji, p rz y ję te przez przem ysły: m aszynow y, środków tra n sp o rtu , naw ozów sztucznych, che- * m iczny, en ergetyczny i inne. N astępnie zaś oddzieliła się faza p rze tw a
rzania płodów rolnych w środki konsum pcji i dy stry b u cji, sp rzedaży a rty kułów żywności. W w y nik u tego pogłębionego społecznego podziału p rac y rolnictw u pozostała ty lk o jed n a faza, to je s t w y tw a rz an ie płodów rolnych, „zdeterm inow ane” przez k lam ry czy pierścienie przem ysłów , w jak ie zostało u jęte. W rezultacie tego procesu zm ian w m a k ro stru k tu rz e sza
cu je się, iż rolnictw o uczestniczy w zaledw ie około 20% w w ytw arzaniu żyw ności dostarczanej konsum entom 5.
I w ty m w łaśnie w y tw orzen iu się w okresie pow ojennym tzw. kom plek su rolno-przem ysłow ego i przem ianach m ak ro stru k tu ra ln y c h tkw ią uw aru n k o w an ia ew olucji gospodarstw a rolnego. U kazuje je dokładniej szczegółow a analiza.
2. G O SPO D A R STW O R O LNE — W Y SPEC JALIZO W A NY M , ZM EC H A N IZO W A NY M I ZIN TEG RO W A N YM PRZEDSIĘBIO RSTW EM
«
Jeszcze w okresie m iędzyw ojennym w Niemczech gospodarstw o rolne było w ielokierunkow e i w y tw arzało w dużym stopniu płody rolne n a sam ozaopatrzenie. W okresie pow ojennym specjalizacja gospodarstw sta ła się jed n y m z procesów ch a ra k te ry z u ją c y ch ew olucję rolnictw a w RFN, jed n y m z czynników w zrostu produkcji, w ydajności pracy i rentow ności gospodarstw .
Na podstaw ie osiągniętej specjalizacji w yróżnia się dwie k lasy gos p o d a rstw roln y ch w RFN: 1. gospodarstw a rolnicze i 2. gospodarstw a ogrodnicze. W śród gospodarstw rolniczych odróżnia się pięć form gospo darczych ze w zględu n a dom inow anie określonego k ieru n k u produkcji.
P ierw szy rodzaj stanow ią tzw. „M ark fru ch tb etrieb e” , „gospodarstw a to w aro w e” , w y tw arzające płody rolne w 50% i więcej sw ej całej pro du kcji tak iej, ja k zboża, b u rak i cukrow e, kartofle, drugi rodzaj'Stanow ią „ F u tte rb a u b e trie b e ”, „gospodarstw a paszow e”, k tó re w 50% i więcej z a jm u ją się p rzetw arzan iem ’ pasz i chow em krów m lecznych, bydła za rodow ego, owiec, koni, a więc gospodarstw a w yspecjalizow ane w pro d u k cji zw ierzęcej. Trzeci rodzaj stanow ią „V eredlungsbetriebe” , zarodo w e gospodarstw a, k tó re w 50 % i w ięcej rozw ijają zarodow ą hodow lę św iń, owiec, k u r itd . C zw arty ty p stanow ią „D a u e rk u ltu rb e trieb e ” , to je s t gospodarstw a z dom inującym rozw ojem k u ltu r trw ały ch — owoców, w inorośli, ch m ielu i w reszcie p ią ty rodzaj obejm uje tzw. „G em ischtbe- trie b e ” , — „gospodarstw a m ieszane”, w k tó ry c h jedna z czterech powyżej w ym ienionych fo rm p ro d uk cji roln ej w y stęp u je w odsetk u niższym niż 50%.
D om inują gospodarstw a paszow e6. Na ogólną liczbę 790,4 tys. gos p o d arstw poddanych analizie statystyczno-ekonom icznej — w r. 1979 — gospodarstw a hodow lane (F u tterb au b etrieb e) stanow iły 51,8% ogółu gos podarstw , obejm ow ały też n ajw ięk szy obszar g run tów k ra ju , gdyż 56%; 5 Por. J. R o w i ń s k i , Z. S m o l e ń s k i , P r o b le m y k o m p le k su ro ln o -p rz e
m y s ło w e g o w E u ropie Z a c h o d n ie j, „W ieś i R o ln ictw o ”, 5 (1974), nr 4, s. 109— 113.
w tych gospodarstw ach hodow ano 88% k ró w m lecznych i około 25% świń oraz najw ięcej zboża (38,2% całej ogólnej pow ierzchni zbóż).
Na drugim m iejscu co do liczby gospodarstw i pow ierzchni g ru n tó w w ystępują gospodarstw a „tow arow e”, w y tw arzające płody rolne; liczyły one 24,6% ogółu gospodarstw , zajm ow ały 22,2% pow ierzchni g ru n tó w ornych k raju , upraw iano na nich b u rak i cukrow e n a obszarze stan o w ią cym 51,9% całości u p raw bu rak ó w w k ra ju , posiadały rów nież 28% ogółu obszaru będącego pod u p raw ą zbóż i hodow ano 21,5% całości świń, znajdujących się w w ychow ie w ty m czasie w całym k ra ju .
Trzecią co do liczby gospodarstw i obszaru zajm ow anych użytków rolnych stanow ią tzw. gospodarstw a m ieszane, stanow iące 9,5% ogółu gospodarstw oraz 11,6% pow ierzchni u żytkow anej rolniczo.
N astępna kategoria — gospodarstw a z k u ltu ra m i trw ały m i — stan o wiła 8,2% ogółu gospodarstw , ale zajm o w ała ty lko 2,4% pow ierzchni użytków rolnych.
Wreszcie p iąty rodzaj gospodarstw „ro lniczych” stanow ią gospodar stwa zarodowe. Liczą one zaledw ie 8,8% ogółu gospodarstw k ra ju , zaj m ują 4,7% u żytków rolnych, ale posiadają w w ychow ie 30% ogółu świń, 61,6% k u r—niosek, oraz 50% k u r zarodowych.
D rugą klasę gospodarstw stanow ią gospodarstw a ogrodnicze. W ich obrębie w ystępu ją przede w szystkim w arzyw nicze gospodarstw a, n a stę pnie gospodarstw a kw iatow e i roślin ozdobnych, gospodarstw a szkółkow e
(szkół drzew ) oraz ogrodnicze m ieszane, w k tó ry ch jed en z w ym ienio nych powyżej kierun kó w w ystęp uje w zakresie m niejszym niż 50% całej produkcji danego gospodarstwa.
W r. 1979 liczbę gospodarstw ogrodniczo-w arzyw niczych określono na 21 595 i więcej niż połowę z nich stan o w iły gospodarstw a u p raw iające kw iaciarstw o i rośliny ozdobne, d ru g ą pozycję zajm o w ały gospodarstw a w arzywnicze. B yły to gospodarstw a m ało obszarow e i w przy g n iatającej większości m ieściły się w kategorii gospodarstw poniżej 1 ha oraz w k a te gorii od 1 do 5 ha powierzchni.
Cała produkcja rolnictw a w RFN je st zorientow ana n a chów świń, krów i drobiu. P ro d u k cja zw ierzęca stanow i 70% całej p ro dukcji ro ln ej. Gospodarstw a są jednocześnie p ro d ucen tam i pasz. Coraz częściej je d n a k spotkać m ożna gospodarstw a całkow icie w yspecjalizow ane, zajm u jące się wyłącznie chowem bez rów noczesnej p ro d u k cji pasz dla inw entarza. W szczególności częste są „ fab ry k i”- rolnicze w zakresie chow u św iń i dro biu. Są to już tow arow e gospodarstw a rolnicze zorganizow ane na zasa dach gospodarki przem ysłow ej — gospodarstw a „bez ziem i”.
Ta specjalizacja gospodarstw przyczyniła się do zw iększenia p ro d u kcji, w ydajności p racy ludzkiej i rentow ności gospodarstw .
toryzacja, e le k try fik a c ja i w ogóle technizacja pracy rolnika. T rak tor był i jest do pew nego stopnia m aszyną rolniczą i siłą napędow ą, k tó ra technizację gospodarstw rolnych um ożliw iała i sym bolizow ała. C ały prze w ró t w tej dziedzinie dokonał się praw ie w całości w okresie po II wojnie św iatow ej. W r. 1939 było w Niem czech nieco ponad 30 tys. traktorów , uży tkow anych głów nie jako siła napędow a przy m aszynach om letow ych. W r. 1949 liczbę tra k to ró w podaje się n a 74 586 przy liczbie gospodarstw 1 646,8 tys., w r. 1960 już na 808 624, w r. 1970 — 1 356 112, a w r. 1979 — 1 465 728 p rzy 815 200 gospodarstw ach w ty m czasie. Tak więc w r. 1949 1 tra k to r p rzy p ad ał n a 22 gospodarstw a, w r. 1979 zaś 1,7 tra k to ra p rzy padało n a 1 gospodarstw o. Liczba konnych pojazdów spadła z 12 do 1,7 n a 100 h a . Szacuje się, że w r. 1949 było około 100 kom bajnów żniw no- -om łotow ych, gdy w r. 1975 liczba ich w zrosła już do cyfry 177 100 przy liczbie 950 400 gospodarstw w ty m roku. W r. 1949 było 5 996 dojarek elektryczny ch , zaś w r. 1975 — 465 880 oraz 183 100 zautom atyzow anych zbiorników n a m leko w gospodarstw ach. W okresie 1971— 1975 liczba gospodarstw posiadających k o m b ajn y do kopania i zbioru k arto fli ora'z zbioru b u rak ó w cukrow ych uległa podw ojeniu. W zrosły liczby i rodzaje różnych in ny ch m aszyn i urząd zeń gospodarskich.
Oznaczało to zerw anie z konną siłą pociągową i ludzką pracą fizyczną a także w kroczenie w zm echanizow ane oraz zm otoryzow ane rolnictw o. Z biory żniw ne czy zbiory w ykopkow e skróciły się rad y k aln ie i zreduko w ały do m inim um ludzką siłę roboczą. K o m bajny zbożowe zużyw ały 2,2 godziny n a zbiór zboża z 1 ha, gdy ro ln ik z kosą potrzebow ał 112 godzin pracy.
W yposażenie w różnego ro d zaju inne m aszy n y i urządzenia powoduje, że przeciętnie tra k to r je s t w y k o rzy sty w an y w ro k u w ciągu 500—600 go dzin. U pow szechniły się bow iem różnego ro d zaju wózki, sam ochody itp. zm otoryzow ane środki tra n s p o rtu w zakresie prac polowych a n aw et po dw órkow ych. B rak osób pom agających w czynnościach gospodarczych oraz zw iększanie się gospodarstw sp rzy ja upow szechnianiu się urządzeń i narzędzi polegających n a połączeniu ciągnika ze złożonym sprzętem go spodarczym .
W ażną rolę o d egrały obok m aszyn i n arzęd zi rolnych różnego rodzaju b u d y n k i i urządzenia gospodarcze. T ak np. w r. 1971 około 190 tys. go sp o d a rstw posiadało w ysokie silosy .o pojem ności około 18 m in m !, około 70 tys. p łask ie silosy o pojem ności około 8 m in m 3, n astęp n ie silosy na kiszonki o pojem ności około 26 m in m s, ponadto kom binow ane urządzenia m ielące i m ieszalnie pasz treściw ych w y stęp u jące w około 53 tys. go sp o d arstw 7.
7 S ta tis tis c h e s J a h rb u ch ü b e r E rn äh ru n g, L a n d w ir ts c h a ft u n d F o rsten 1980,
A utom atyczne wozy i urządzenia dla żyw ienia bydła istn ia ły w po n ad 2 tys. gospodarstw 9, w chowie św iń w około 5 tys. gospodarstw , w chowie drobiu w około 4 tys. gospodarstw 9.
Duże postępy poczyniono w zakresie s ta n u sanitarnego, odprow adza n iu nawozu organicznego. Tak np. m echaniczne urządzenia odprow adza jące naw óz istniały w ponad 50 tys. gospodarstw hodow lanych, w ponad
13 tys. gospodarstw hodujących św inie oraz w około 2,5 tys. gospodarstw hodujących drób. N adto istn iały tysiące urząd zeń odprow adzających n a wóz organiczny w stanie płynnym . P o nad 70 tys. gospodarstw prow ad zą cych chów bydła i nierogacizny m iało u rządzenia taśm ow e i klatkow e. W chowie k u r istn iały one w około 7,3 tys. gospodarstw .
Nawożenie zostało rów nież całkow icie zm echanizow ane i różne r o dzaje siew ników nawozowych, rozrzucaczy nawozów organicznych są już całkow icie upowszechnione. M echaniczny sp rzęt ochrony ro ślin zastąpił daw ną pracę ręczną. Zbiór zboża, k u k u ry d z y dokonuje się w yłącznie p rzy u życiu kom bajnów zbożowych i m łócących. Ich dalsze udoskonalenie zm ierza do zastąpienia kierow cy przeż autom atyczne urządzenie re g u lu jące i k ierujące m aszyną. T ran sp o rt ziarna w okresie żniw je s t rów nież zm echanizow any, zresztą zboże i k u k u ry d za w gospodarstw ach w yspecja lizow anych w pro du kcji roślinnej je st najczęściej sprzedaw an e od razu n a polu producentom pasz. Podobnie sadzenie ziem niaków , ich u p raw a i zbiór odbyw ają się z pomocą m aszyn. U praw a b urakó w cukrow ych, ich zbiór w ym ag ały ongi całej wieloosobowej załogi i trw a ły kilk a tygodni. Obecnie w ykonuje te w szystkie czyności jed n a osoba z pom ocą k om b aj n u do zbioru buraków . Podobnie stało się z u p raw ą i zbiorem b u rak ó w pastew nych. U pow szechniły się rów nież urządzenia suszarnicze do susze nia siana i zboża, celem zm niejszenia ryzyka, związanego z niepogodą w okresach sianokosów lub żniw. O dpow iednie silosy s ta ły się nieodłącz nym i elem entam i zabudow y gospodarczej, a silniki elek try czn e siłą n a pędow ą w pracach podw órkow ych, hodow lanych itd. Sztuczne deszczow nie lub dalekosiężne spryskiw acze p rzeciw działają sk u tko m suszy w szczególności w gospodarstw ach ogrodniczych. N aw et w u p raw ie w a rz y w m echanizacja p rac objęła szereg czynności, choć w tej dziedzinie zbiory są n adal jeszcze pracochłonne. W chow ie k ró w m lecznych zastał osiąg n ię ty sta n m echanizacji, k tó ry pozw ala n a u trzy m an ie w in d y w id u aln y m gospodarstw ie od 40 do 80 krów m lecznych. C hów św iń i dro b iu został w pełni zm echanizow any i zm ieniony w przem ysłow ą p ro d u k cję 10.
* D ie A g r a r w ir ts c h a ft in d e r B u n d e sre p u b lik D e u tsc h la n d . L a n d w ir ts c h a ftlic h e r
A u sw e rtu n g s - u n d In fo rm a tio n sd ie n st,-B onn— B ad G odesberg 1975, s. 56.
• S ta tis tisc h e s Jahrbuch..., s. 60.
1# D ie L a n d te c h n ik in d e r B u n d e sre p u b lik D e u tsc h la n d , B o n n —B ad G odesberg 1975, Hrsg. .Land- und H a u sw irtsch a ftlieh er A u sw e r tu n g s- und In fo rm a tio n sd ien st
Z jed nej stro n y odpływ ludności z rolnictw a, z drugiej zaś rozwój przem y słu działają rów nocześnie w k ieru n k u rozw oju techn iki rolniczej, k on stru o w an ia coraz w iększych i kosztow niejszych m aszyn i urządzeń. S p rzęt jest jed n a k coraz droższy, m aszyny i całe a g re g a ty m aszyn i urzą dzeń coraz bardziej skom plikow ane. W zrastają trudności i w ym agane są coraz w iększe um iejętności. R ozw ijają się przeto różne form y organiza cyjn e obsługi technicznej i m aszynow ej gospodarstw rolnych. Należą do nich w spólnoty m aszynow e, złożone najczęściej z sąsiadów lub krew nych, w k tó ry ch m aszyny stanow ią w spólną własność. Zakładane są spółdziel nie m aszynow e, w k tó ry c h członkow ie k o rzy stają odpłatnie z m aszyn sta now iących w łasność spółdzielni i obsługiw anych przez fachow ych p ra cow ników spółdzielni. Bardzo częstą postacią są zw ykłe przedsiębiorstw a pry w atn e, wyposażone w p a rk m aszyn rolniczych i świadczące za opłatą usługi rolnikom . N ajpow szechniejszą form ą są jed n ak tzw . kółka m a szynow e (M aschinenringe), w k tó ry ch m aszyny pozostają nadal w łasnoś cią indyw id ualn y ch , zrzeszonych kilkudziesięciu rolników , a całością a d m in istru je w y b ra n y zarząd i zatru d n io n y personel fachow y pełniący obok w ykonaw stw a usług rów nież doradztw o11.
Rozwój ty ch zrzeszeniow ych form nie h am u je jed nak m echanizacji in d yw id u alnej. K ażdy rolnik, posiadający średnie, a ty m bardziej większe gospodarstw o dąży bowiem do tego aby mieć pełny sprzęt techniczny do sw ej w łasnej dyspozycji.
Trzecim procesem jak i objął gospodarstw a rolne była ich in teg racja z przem ysłem i handlem . Stanow i ona swego rodzaju sprzężenie zw rot ne. Z jed n ej stro n y zakłady przem ysłow e w kraczające do rolnictw a i p rzejm u jące przetw ó rstw o rolne czy w ytw arzanie środków produkcji zm uszone b y ły wchodzić w trw a łe u k ład y z producentam i rolnym i. Z d ru giej stro n y gospodarstw a rolne, specjalizujące się, w ytw arzające na ry nek, w prow adzające innow acje agrotechniczne nie m ogły pozostawać rozproszone, produkow ać bez zaw ierania porozum ień z przedstaw iciela mi ry n k u czy też przem ysłem przetw órczym .
S tą d rozw ija się w okresie pow ojennym w sposób pow szechny tzw. in te g rac ja w e rty k a ln a, zw ana też k o n tra k tac ją gospodarstw , polegającą na tym , iż gospodarstw a rolne zaw ierają um ow y z przedsiębiorstw am i handlo w ym i lub przem ysłow ym i na produkcję określonych płodów ro l nych czy chów św iń lu b bydła o określonych p aram etrach, dostarcza nych w określonych term in ach za określoną cenę. Rolnicy — badani w różnych sondażach opinii — uznaw ali k o n tra k tac ję za korzystną jako
11 M. K ł o d z i ń s k i , K o o p e ra c ja p ro d u k c y jn a w ro ln ic tw ie RFN , „W ieś i R ol n ic tw o ”, 5 (1974), nr 4, s. 145— 170.
stw arzającą gospodarczą pewność, choć popadali w uzależnienie od p rze m ysłu i handlu.
Integrow anie się rolnictw a (daw niej w zględnie sam ow ystarczającego) z innym i dziedzinam i gospodarki narodow ej dokonyw ało się i dokonuje w różny sposób: 1. przez sprzedaż w olnorynkow ą, 2. uzgodnione dostaw y, 3. k o n traktację, 4. pow staw anie p rzedsiębiorstw przem y słow o-ro lnych 12. In teg racja w e rty k a ln a w pływ ała i w pływ a — ja k piszą U lrich P lan ck i Joachim Ziche — n a rozw ój sił p ro d u k cy jn y ch i ogranicza w zajem n y handel w ym ienny, sty m u lu je specjalizację, sp rzyja w p row ad zaniu no wych m etod i środków produkcji, um ożliw ia se ry jn e w y tw a rz an ie i no woczesną organizację pracy w gospodarstw ie13. Dzięki in te g rac ji k a p ita ł przem ysłow y angażuje się w prod uk cję rolną, co przyspiesza postęp tec h niczny i agrobiologiezny w rolnictw ie, zm usza rolników do w y tw arzan ia na ry n ek w iększych ilości płodów ro ln y ch i o określonym stan darcie.
In teg racja rozw inęła się szczególnie w ty ch dziedzinach, w k tó ry c h techniki i technologie p ro d u k cy jn e m ogą być w prow adzane n a w zór przem ysłow y (produkcja jaj, brojlerów , chów świń, bydła, u p raw a w a rzyw). Rolnictw o ze w zględnie autonom icznej dziedziny gospodarstw a społecznego stało się tylko jed n ą z gałęzi tzw. gospodarki żyw nościow ej, podporządkow aną przem ysłow i rolno-spożyw czem u, przem ysłom śro d ków produkcji i handlow i. Straciło więc sw ą niezależność i pozycję. Tas- silo Tróscher zam yka rozw ażania na ten te m a t stw ierdzeniem , iż społeczna pozycja rolnictw a w s tru k tu rz e gospodarczej R FN stra c iła na znacze niu, rolnicy zaś pozostali w praw dzie w olnym i form alnie przedsiębiorcam i, ale pełnią zadania usługow e, w yznaczone przez przem ysł i han del. Ich obowiązki natom iast w zględem społeczeństw a s ta ły się jeszcze w iększe i skum ulow ały się na niew ielkiej liczbie p roducentów w przeciw ieństw ie do m ilionów daw nej ludności chłopskiej14.
3. Z M N IEJSZ A N IE SIĘ Z A T R U D N IE N IA W G O SPO D A R STW A C H ROLNCH
N ajbardziej znam iennym p rzejaw em ew olucji roln ictw a i gospodar stw a rolnego jest zm niejszanie się zatru d n ien ia w ro lnictw ie i poszcze gólnych gospodarstw ach rolnych p rzy jednoczesnym w zroście z a tru d n ie 12 Szczegółow ą an alizę p rocesów in teg ra cji w erty k a ln ej: b ezp ośred n iej i p o ś redniej przedstaw iają: J. R o w i ń s k i i Z. S m o l e ń s k i , P r o b le m y k o m p le k s u
r o ln o -p rz e m y sło w e g o w E u ropie Z a ch o d n iej, „W ieś i R o ln ictw o ”, 5 (1974), nr 4,
s. 109— 113.
“ P l a n c k , Z i c h e , L a n d - und A g r a r Soziologie, s. 258.
14 T. T r ö s c h e r, D ie F u n k tio n en d e r L a n d w ir ts c h a ft in d e r m o d e r n e n G e
nia w in nych sek to rach gospodarstw a społecznego. Edgar H arsche w yka zuje, iż w lata ch 1925— 1976/77 liczba zatrud nio ny ch w rolnictw ie zm niej szyła się o 75% sta n u z 1925 r., spadła bow iem z liczby 5 689 000 do 1 402 000 zatru d n io n y ch 15. Jeszcze w r. 1950 w R F N na 100 osób czyn n ych zawodowo — 24 osoby zatru d no n e były w rolnictw ie, w r. 1955 — jeszcze 18 osób. Od r. 1960 rozpoczął się gw ałtow ny sp adek zatrudnio nych w rolnictw ie. W r. 1960 obliczano zatrudnienie w gospodarstw ach roln y ch na około 14, w r. 1970 n a około 8, a w 1975 r. n a 6,4 osób na 100 osób czynnych zawodowo, zaś w ro k u 1980 (szacunkowo) — 5,4% ls. Zm niejszanie się z atru d n ien ia w rolnictw ie oddaje tabela zm ian za istn iały c h w okresie po II w ojnie św iatow ej17.
W ciągu pow ojennych 30 la t liczba w pełni zatrudnionych rodzin zm iej- szyła się o około 3/4 s ta n u z początku la t pięćdziesiątych. Ten u b y tek nie b ył ta k w ielki, g d y chodzi o pom agających członków rodzin. Pod trz y m u ją oni niejako zm niejszającą się szybko liczbę w pełni zatru dn io n ych w rolnictw ie. O grom nie, bo o około 90%, skurczyła się rów nież liczba sta le zatru dnio n ych pracow ników najem nych. W sum ie więc z około 5 m in sta le zatru d n io n y ch w gospodarstw ach rolnych pozostało około 1250 tys., a więc 1/4, oraz z częściowo i niestale zatrudnionych w liczbie około 1,6 m in osób p o d trzy m u je rolniczą siłę roboczą, około 1,2 m in członków rodzin lub obcych pracow ników najem nych.
R olnictw o niem ieckie jest więc w coraz w iększym zakresie obsługi w ane przez częściowo zatru d n io n y ch członków rodzin i niestale z a tru d nionych pracow ników najem n ych . P o tw ierd zają to au torzy M anfred K óhne i Nis L orenzen stw ierd zając, że zm iany s tru k tu ry ag rarnej pro w adzą do zm niejszenia się obcej siły roboczej w gospodarstw ie na rzecz w zrostu liczby rolniczych członków rodzin. W obrębie rolniczej siły ro boczej o bserw uje się nato m iast, iż część całkow icie rolniczych gospo d a rstw przechodzi do kategorii częściowo zatru dn ion ych 18.
15 E. H a r s c h e , D ie L a n d w ir ts c h a ft a u f d e m W eg in d ie In d u strie g e se llsc h a tf, s. 122. K urt P ad b erg podaje, że w roku 1882 w N iem czech ludność zatrudniona w r o ln ic tw ie sta n o w iła 42%, a w roku 1939 — 25% ogółu czyn n ych zaw odow o. C ytuję za: K. P a d b e r g , D ie la n d b e b a u e n d e B e v ö lk e ru n g u n d die L eistu n g , w: Wer
b e b a u t u n d n u tz t d en B oden?, H an n over 1966, s. 13.
16 D a n e dla la t do rok u 1970 pod aję za: D. C l a s s e n s , A. K l ö n n e , A. T s c h o e p e , S o zia lk u n d e d e r B u n d e sre p u b lik D eu tsch la n d , E ugen D iedrichs
V erla g 1973, D ü sseld o rf-K ö ln , s. 211; H. K ö tter dla roku 1975 podaje 7,3% czyn ych zaw od ow o w ro ln ictw ie, p orów nanie: L ä n d lic h e S o zio lo g ie, T eil I, Z u sam m en fassu n g, B o n n 1977, s. 62.
17 Z esta w ien ia te p o d a ją też: M. B o l z , R. M e i m b e r g , M. S e h ö p e ,
D ie A g r a r s tr u k tu r p o litik in den L ä n d e rn d e r E u ropäisch en G em ein sch a ft, B and 1,
lfo. - In stitu t fü r W irtsch a ftsfo rseh u n g e.V ., M ü n chen 1981, s. 35.
Rolnicza siła robocza w R FN w tysiącach jednostek (zatrudnionych osób) Wyszczególnienie 1950/51 1960/61 1970/71 1979/79 1950/51 1978/79 R o d z in n a s iła r o b o c z a w pełni zatrudnieni 4 380 3 006 1 649 1 154 - 7 3 ,7 częściowo zatrudnieni 1 180 1 263 1 122 991 - 8 , 4 N a j e m n a s i ł a r o b o c z a stale zatrudnieni 766 327 126 90 - 8 8 ,2
nie stale zatrudnieni 450 286 85 192 - 4 7 , 3
Ź r ó d ł a : Agrarbericht 1972, Bundesratsdrucksackt 55(72, Materialband, a. 316; Agrarbericht 1980, a.a.O., M a te
rialband, 8. 11
W RFN stosuje się jeszcze in n y sposób obliczania siły roboczej. Cho dzi o uniknięcie nieścisłości w u jm o w an iu czasu pracy „pom agających” członków rodziny czy też n iestale zatrud n ion y ch pracow ników n a je m nych w porów naniu z czasem pracy w pełni zatru d n io n y ch w rolnictw ie, znajdujących się w w ieku produ kcy jn y m . Dlatego też w analizach siły roboczej („A rb eitsk raft”) w prow adzone zostało pojęcie jed n o stk i siły roboczej, określone sym bolem AK, odpow iadające p rac y 1 osoby w w iek u 16—65, zatrudnionej w ciągu całego ro k u w yłącznie w gospodarstw ie rolnym . P raca 1 osoby w w ieku la t 14— 16 je s t szacow ana jak o 0,5 AK, a więc połowa jedno stki siły roboczej, p raca zaś osoby w w ieku 65 la t i starszym określana jest jako 0,3 A K osoby w pełni z a tru d n io n e j19.
Obliczenie siły roboczej zatrud n io n ej w gospodarstw ach ro ln y ch na podstaw ie jednostki „pełnej siły roboczej” (AK) w ykazało, iż w r. 1966/67 zatrudnienie w rolnictw ie wynosiło 1812 tys. jednostek, n a to m ia st w r. 1979 w ynosiło już 981 tys., a więc p raw ie o połow ę m niej. T ak więc w ciągu o statnich la t zm niejszyło się o około 46% . W sto su n k u rocznym spadek ten w ynosił 4°/o zatru d nion y ch 20.
Po przeliczeniu różnych form z a tru d n ien ia (stali, niestali, obcy, człon kowie rodzin) na pełne siły robocze (V o llarb eitsk räfte — AK) w r. 1974/75 zatrud n ienie w rolnictw ie w ynosiło 1107 AK. W podziale n a poszczególne
a u f den S tr u k tu r w a n d e l in d e r L a n d w ir ts c h a ft d e r B u n d e sre p u b lik , M ü n ch en 1977,
s. 50.
18 T en m iernik siły roboczej lu d zi starszych , to jest w w ie k u la t 65 i starszym , może budzić w ą tp liw o ści, je ś li zw a ży się, iż lu d zie w ty m w ie k u n a w s i są jeszcze w p ełn i sp raw n i fizyczn ie. N ad to rola osob y „p om agającej”, osoby' d ru giej p olega często n ie na fizy czn y m w k ła d zie, ale n a u m o ż liw ie n iu w ogóle w y k o n a n ia p e w n y c h czynności p rodukcyjnych, k tóre bez ta k iej pom ocy n ie m o g ły b y d ojść do sk u tk u.
20 A g ra rb e ric h t 1978. A g ra r- u n d E rn ä h ru n g sp o litisc h e r B e ric h t d e r B u n d e s
regieru n g. D ruck sach e 8/1500, B on n 1978, s. 7 oraz A g r a r b e r ic h t 1981. M a te ria le n
gospodarstw a w edług ich wielkości najw ięcej zatrudnionych w przeli czeniu na 100 ha użytków roln y ch p rzypadało w grupie gospodarstw od 1—-10 h a — 18,9 zatrudn io n ych , następnie w grupie gospodarstw od 10— — 20 ha —- 10,9, niższe było w grupie gospodarstw od 20—50 ha — 6,5 w pełni zatru d n io n y ch (AK), a najniższe w grupie gospodarstw ponad 50 ha — 3,7 AK. P rzeciętn e zatru d n ien ie wynosiło około 8,9 A K w pełni zatru d nio n ych na 100 ha. Je śli zw ażym y z kolei, iż liczba gospodarstw w r. 1975 w ynosiła 904 700, to staty sty czn ie rzecz biorąc na 1 gospodar stw o przyp ad ało 1,2 A K — jed no stek siły roboczej.
T ak więc, im w iększe gospodarstw o, ty m w iększe s ta ją się możliwości w prow adzania po stępu agrotechnicznego, m echanizacji i autom atyzacji, zwiększa się opłacalność k o rzy stan ia z różnych usług na rzecz rolnictw a i zm niejszania ludzkiej bezpośredniej p rac y w produkcji rolnej.
4. PR Z E M IA N Y ST R U K T U R Y A G R A R N EJ
Pro cesy uprzem ysłow ienia k raju , rozwój przem ysłów w ytw arzających środki p ro du kcji dla rolnictw a oraz przem ysłów przetw arzający ch płody rolne, technizacja gospodarstw rolnych i upow szechnianie się postępu agrotechnicznego doprow adzają do gw ałtow nych zm ian s tru k tu ry a g ra r n e j, to jest liczby i pro p orcji różnych co do w ielkości gospodarstw ro l nych. D okonuje się proces k o n cen tracji ziemi.
E dgar H arsche u k azu je to zjaw isko od okresu pierw szej in d u striali zacji, przy taczając dane dla la t 1882— 193 921. W tym czasie zm iany nie b y ły ta k w ielkie, chociaż w z ra sta ły już odsetki gospodarstw średnich i w iększych, ale ogólna liczba gospodarstw rodzinnych n aw et w zrastała w sk u tek częściowej parcelacji w ielkiej w łasności rolnej. Dopiero w latach po II w ojnie św iatow ej dokonuje się praw dziw a rew olucja. Przeciętne gospodarstw o w zrasta z 8,06 ha w r. 1949 do 15,26 h a w r. 1980. Ogólna liczba gospodarstw roln y ch w ty m okresie zm niejszyła się o 49,5°/o, a więc p raw ie o połowę. Corocznie w ciągu pow ojennego 30-lecia znikało 2770 gospodarstw . T endencja tego spadk u nieco osłabła od r. 1975, ale u trz y m u je się nadał. Z 1 648 800 gospodarstw w r. 1949 pozostało w r. 1979 — 815 200 gospodarstw .
B ardziej szczegółowo u k azuje te zm iany poniższa tabela.
Zm niejsza się liczba gospodarstw liczących do 20 ha pow ierzchni użytków rolnych. A k tu aln ie obszar 20 h a jest w ielkością graniczną, gdy jeszcze przed 10 la ty było nią 15 ha. W najw iększym odsetku (— 71,1®/o) zm niejszyły się gospodarstw a o obszarze od 2 do 5 ha, któ re nie m ają
Zmiany struktury agrarnej w R F N w latach 1949— 1979
Proporcje gospodarstw według wielkości w liczbach bezwzględnych i odsetkach
Lata Liczby bez względne w 1000 oraz odsetki Gospodarstwa wielkości w ha w l.b. i w % 1—2 2—5 5— 10 10— 15 15—20 20—30 30—50 50— 100 100 i
więcej Kit/eir] poniżej Rok 1949 l.b. % 305,7 18,6 553,1 33,6 403,7 24,5 171,8 10,4 84,4 5,1 72,2 4,4 40,3 2,4 12,6 0,8 3,0 0,2 1646,8 100 145,1 Rok 1979 l.b. % 105,3 12,9 160,1 19,6 154,1 18,9 106,0 13,1 81,3 9,9 104,0 12,8 74,2 9,1 25,9 3,2 4,3 0,5 ^815^2 100 55,0 Spadek lub wzrost w l.b.
1949— 1979 - 2 0 5 ,4 - 3 9 3 ,0 - 2 4 9 ,6 - 6 5 ,8 - 3 , 1 + 3 1 ,8 - 3 , 9 + 7 3 ,3 + 1,3
" 831,6 Spadek lub wzrost w % stra
ty 1949 do straty 1979 - 5 , 7 - 1 4 ,0 - 5 , 6 + 2 ,6 + 4 ,7 + 8,4 + 6,7 + 2 ,5 + 0,4
—90,1
Spadek lub wzrost do r.
1949— 100% - 6 5 ,7 - 7 1 ,1 - 6 1 ,9 - 3 8 ,0 - 5 , 6 + 44,1 + 85,0 + 117,0 + 4 3 ,3 -4 9 .S
- 3 7 , 9 ---~~___
Ź r ó d ł o : Statistisches Jahrbuch über Ernährung, Landwirtschaft und Forsten 1980, Landw irtschaftsverlag M ü n ste r, H iltru p 1980» s. 38.
ju ż c h a ra k te ru ogrodów, sadów , p arceli budow lanych, ja k gospodarstw a poniżej 1 ha, ani też sw ego ro d zaju „gospodarstw przyzagrodow ych”, „go sp o d arstw hobbistycznych” , ogrodniczo-w arzyw niczych itp., ja k gospo d a rstw od 1— 2 ha, k tó re zm niejszyły się już w nieco m niejszej pro porcji, bo około w 2/3 sta n u z r. 1949. P raw ie o 2/3 zm niejszyły się też gospodarstw a o obszarze od 5— 10 ha, a o 38% sta n u w r. 1949 — gospo d a rstw a od 10— 15 ha. Proces likw idacji d o tknął już gospodarstw a liczące 15— 20 ha, k tó ry ch liczba zm niejszyła się 5,6%> w stosunku do r. 1949.
Proces likw idacji gospodarstw i odchodzenia od rolnictw a nie doko n u je się w jed n ak o w y sposób i obejm uje często w iele faz i form . B erg- m an n w ym ienia najczęstsze fo rm y tego procesu: przejście od całkow itego z a tru d n ie n ia w gospodarstw ie do dwuzawodowości, całkow ite zatru d n ia nie się poza rolnictw em , ograniczenie gospodarstw a do działki przyza grodow ej czy ogrodu, sprzedaż ziemi, oddanie gospodarstw a lu b ziemi w dzierżaw ę, rezygnację z hodow li bydła lub hodow li św iń na rzecz up raw y zbóż, w strzy m an ie się od inw estow ania w gospodarstw o i m aszyny, nie- zw iększanie obsady in w e n ta rza itd .22
W łasność ziem i k o n c e n tru je się w coraz w iększej liczbie gospodarstw o pow ierzchni 20 ha i w iększej. Liczyły one 128 100 gospodarstw w r. 1949, zaś 208 400 w r. 1979, w zrosły więc o 62,7%, a więc praw ie o 2/3 w ciągu o statnich trz y d z ie stu lat. J e s t p rzy ty m charaktery styczn e, że n a jb a rd zie j, gdyż o 117% w zro sły gospodarstw a duże liczące od 50— — 100 ha, n astęp n ie gospodarstw a o obszarze 30—50 ha, któ ry ch liczba zw iększyła się o 85% i w reszcie praw ie o połowę w zrosła z jednej stro n y liczba gospodarstw o pow ierzchni od 20—30 ha, a z drugiej stro n y n a j w iększych, o obszarze 100 ha i w iększych. Tem po i rozm iary w zrostu w iększych gospodarstw oddaje zestaw ienie likw idacji gospodarstw rolnych o obszarze do 20 ha, a więc ty ch tylko,, k tó re objęte są tendencją spad kow ą. Było ich w r. 1949 — 1 648 800, a w r. 1979 już tylko 606 800, a więc zm niejszyła się ich liczba o 60% w ciągu analizow anego trzydzie stolecia.
K o n cen tracja ziem i p rzejaw ia się nie tylk o w zm niejszaniu się ogól nej liczby gospodarstw , zanik an iu gospodarstw o obszarze do 20 ha oraz zm niejszaniu się ich pro po rcji w całej s tru k tu rz e ag rarn ej tego k ra ju i w e w zroście liczby gospodarstw w iększych, powyżej 20 ha, ale przede w szyst kim w e w zroście pow ierzchni użytków rolnych przez te gospodarstw a u żytkow anej. U kazuje te n asp ek t zm ian tabela, zaw ierająca odpowied
nie dane porównawcze.
** T. B e r g m a n n , S tr u c tu r a l C h an ges an d P o litic a l A c tiv itie s of th e P easan
Lata
Gospodarstwa według wielkości
1—2 2—5 5— 10 10— 15 15—20 20—30 30— 50 50— 100 więcej100 i Razem Poniżej
1 ha 1949 442,1 1828,7 2860,1 2071,1 1457,1 1739,5 1504,5 817,3 544,1 13279,6 59,6 1979 148,2 533,2 1121,4 1307,5 1411,1 2539,7 2787,8 1674,0 709,5 12232,5 28,0 Spadek — wzrost + r. 1949 r. 1979 w ha - 2 9 3 ,9 -1 2 9 5 ,5 -1 7 3 8 ,7 - 7 8 4 ,5 - 4 6 ,0 + 800,2 + 1283,3 + 8 5 6 ,7 + 165,4 -1 0 4 7 ,1 - 3 1 ,5 Spadek — wzrost + r. 1949 r. 1979 w % - 6 6 ,3 - 7 0 ,9 - 6 0 ,8 62,5 - 3 , 2 + 4 6 ,0 + 8 5 ,2 + 104,9 + 30,3 - 7 , 9 - 5 2 ,9
Pow. gruntów w gosp. według wielkości w % r. 1949
r. 1979
3,3 13,8 21,5 15,8 10,9 13,1 11,3 6,2 4,1 100 _
--W pow ojennym 30-leciu gospodarstw a rolne do 20 ha u traciły ponad 1,4 m iliona h e k ta ró w tych gruntów , gospodarstw a powyżej 20 ha zwięk szyły n atom ist obszar użytkow anej pow ierzchni z 34,7% Ogółu pow ierz chni g ru n tó w użytkow anych rolniczo do 63% , a więc praw ie do 2/3. N aj w ięcej pow ierzchni g ru n tó w stra c iły gospodarstw a od 1—15 ha, gdyż o około 2/3 obszarów użytkow ych w r. 1949. Tylko gospodarstw a o w iel kości od 15—20 ha u tra c iły niew iele, bo ty lko 3,2% tych gruntów . Z go sp o d a rstw w iększych n ajw ięcej pow ierzchni zgrom adziły gospodarstw a o w ielkości od 50— 100 ha a n astęp nie gospodarstw a o wielkości od 30— — 50 ha. Na trzeciej pozycji p lasu ją się gospodarstw a od 20—30 ha, k tó re pow iększyły swe g ru n ty p raw ie o około połowę w stosunku do r. 1949. D odajm y jeszcze, iż gospodarstw a o obszarze powyżej 20 h a stano w iły w r. 1949 — 7,8% ogółu gospodarstw i użytkow ały 34,7% grun tó w ornycii, w r. 1979 stan o w iły one 25,6% ogółu rolnych i użytkow ały już 63% g ru n tó w rolnych.
Tak więc gospodarstw a ro ln e o pow ierzchni 30— 100 ha w zrastają za rów no liczebnie, ja k i w zakresie pow ierzchni g ru n tó w rolnych. W szyst k ie zaś gospodarstw a pow yżej 20 h a sk u p iają już większość środków pro d u k cji, a w ty m g ru n ty orne w 2/3 ich ogólnej powierzchni.
W ystępują duże różnice m iędzy poszczególnym i k raja m i RFN uw a ru n k o w an e historycznie, ale też i n ieró w no m iernym rozw ojem w okresie pow ojennego trzydziestolecia. Tak więc p rzeciętn a wielkość gospodar stw a w ynosiła w roku 1980 — 15,5 ha, w Schlesw ig-H olstein — 33,29 ha, w Dolnej Saksonii — 22,14 ha, w B aw arii — 13,03 ha, zaś w Badenii- -W irtem b erg ii — 11,02 ha.
K o n cen tracja w rolnictw ie przejaw ia się nie tylk o w koncentracji ziem i, ale rów nież w zakresie in n ych środków produkcji. D okonuje się na p rzy k ła d w dziedzinie chow u k rów m lecznych, k tó ry to k ieru n ek pro d u k c ji jest n ajb ard ziej oporny n a koncentrację. Tym czasem zachodzi ona rów nież i w tej dziedzinie. Spada bow iem odsetek gospodarstw z m niejszą obsadą p rzy p ad ającą na 1 gospodarstw o. Np. w lata ch 1960— 1963 liczba g ospodarstw ' posiadających 1— 2 k ro w y m leczne spada z 31,6% do 17,1%, oraz posiadających 3— 9 k ró w z «59,0% do 48,8% ogółu gospodarstw po siad ający ch k ro w y m leczne, w zrosły n ato m iast odsetki gospodarstw po siadający ch w iększą obsadę k ró w m lecznych. U kazuje to zjaw isko ta bela dotycząca chow u k ró w m lecznych.
P rz ew id u je się, iż ten d en cja likw id acji gospodarstw m niejszych bę dzie słabsza w lata ch osiem dziesiątych, gdyż zarów no ich liczba, ja k i zaj m ow ane obszary g ru n tó w u leg ły ogrom nem u skurczeniu. ,
B ern d v a n D eenen usiłu je ukazać, ja k w świadomości rolników od czuw ane i oceniane są te gw ałtow ne zm iany s tr u k tu ry ag rarn ej. W -świet le przeprow adzonych b a d ań stw ierdza, iż część ludności rolniczej
odczu-Koncentracja w zakresie chowu krów mlecznych
Lata
Obsada krów mlecznych na 1 gospodarstwo
1—2 3—9 10— 15 16—25/29 30 i więcej
1960 31,6 59,0 6,4 2,6 0,25
1963 17,1 48,8 17,3 14,5 2,3
Ź r ó d ł o : Längerfristige Auswirkungen eines abgeschwächten Wirtschaftswachstums a u f den Strukturw andel in der
Landwirtschaft der Bundesrepublik Deutschland, A fünster 1977, s. 21.
wa te zm iany jako jed n o z zagrożeń osobistej i rodzinnej egzystencji, m iejsca i pozycji sy/ej w społeczeństw ie, obaw y u tra ty zaw odu i pracy. Poczucie niepew ności ju tra w y stęp uje przede w szystkim w śró d ro ln ik ó w posiadających m ałe i średnie gospodarstw a rolne. Część ludności p rz y j m uje te zm iany obojętnie przew idując ew en tu aln e rozw iązanie w p rac y poza rolnictw em lub w drodze dodatkow ego zarobkow ania. N ajw iększy odsetek rolników w łączony jest jed n a k we w spółzaw odnictw o i w obec szczególnej w artości ziemi dąży do zw iększenia gospodarstw a. W cy to w anym ju ż badaniu van D eenena 47% kierow ników gospodarstw w yp o wiedziało się za zw iększeniem obszaru sw ych gospodarstw , u zasadn iając swoje dążenie tak im i korzyściam i lub koniecznościam i, ja k zw iększenie dochodu, zapew nienie pełnego z a tru d n ien ia członkom rodziny, b ard ziej ekonomiczne lub optym alniejsze w yko rzy stan ie budynków , sp rzętu , u rz ą dzeń gospodarczych, w reszcie — organizacją gospodarstw a itp. T en d en - dencje te w y stąp iły najsiln iej w śród resp o n den tó w — posiadaczy g ru n tó w od 5—20 ha, ale b yły rów nież rep rezento w an e przez około 1/3 respo nd en tów z wyższych grup obszarow ych23.
5. DW UZAW ODOW OSC W ŚR Ó D L U D N O ŚC I ROLNICZEJ
W ażny aspekt ew olucji gospodarstw ro ln y ch w k ra ja c h rozw ijających się i wysoko uprzem ysłow ionych stan ow i s tru k tu ra społeczno-ekonom icz na gospodarstw , w yrażająca się w sto p n iu i zasięgu dw uzaw odow ości ro l ników. W rolnictw ie RFN w yróżnia się trz y k ateg orie gospodarstw ze względu na zatru dn ienie w n im głow y rodziny, w łaściciela gospodarstw a. Pierw szy rodzaj stanow ią „V o llerw erb sb etriebe”, gospodarstw a, w k tó rych posiadacz jest w całości zatru d n io n y i czerpie z gospodarstw a co n a j m niej 90% dochodu. W 1980 r. stan o w iły one 50% ogółu gospodarstw . Drugi rodzaj stanow ią „Z u erw erh sb etrieb e” , gospodarstw a, . w k tó ry c h posiadacz czerpie dodatkow o dochód z p racy zarobkow ej poza ro ln ictw em ,
Lata
Główne zatrudnienie w gospodarstwie Głównie zarobkujący
poza gospodarstwem Razem
w pełni zatrudnieni dodatkowo zarobkujący razem l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % 1966 501,0 40,8 316,7 25,8 817,7 66,6 409,9 33,4 1227,6 100,0 1970 466,5 43,1 233,9 21,6 700,4 64,7 382,7 35,3 1083,1 100,0 1980 397,3 49,8 86,5 10,8 483,7 60,7 313,8 39,3 797,5 100,0 1970— 1980 wzrost + - 6 9 ,2 + 6,7 - 1 4 7 ,4 - 1 0 ,8 - 2 1 6 ,7 - 4 , 0 - 6 8 ,9 + 4 ,0 - 2 8 5 ,6 - 2 3 ,3 spadek —
ale w ynoszący od 10% do 50% całego swego dochodu osobistego. W r. 1980 było ich 11%. Te dwie k ategorie razem określane są często jak o „H au p t- e rw erbsb etriebe” , to jest gospodarstw a stanow iące głów ne zatru d n ien ie i główne źródło u trzy m an ia dla ich posiadaczy. Trzecią kateg o rię s ta n o wią gospodarstw a o k re ś ^ n e term in em „N eben erw erb sb etrieb e” , w k tó rych posiadacz gospodarstw a jest zatru d n io n y głów nie poza nim i dochód osobisty czerpie głów nie z innych źródeł. Stanow ią one 39% ogółu go spodarstw w r. 1980.
S tru k tu ra gospodarstw ty ch 3 k ateg o rii ulega zm ianom w edług pew nych praw idłowości. Zm iany te przed staw ia tabela.
S tru k tu ra gospodarstw ze w zględu n a sto p ień za tru d n ie n ia w n ich ich posiadaczy ulega polaryzacji n a dwie kategorie. Z jednej stro n y sy ste m atycznie w zrasta odsetek gospodarstw z p ełn y m zatru d n ien iem w n ich ich posiadaczy, a więc w k ieru n k u jednozaw odow ości. W r. 1980 gospo d arstw a takie stanow iły praw ie połowę ogółu gospodarstw .
Z drugiej stro n y w zrasta też odsetek gospodarstw , k tó ry c h posiada cze czerpią dochód osobisty z p ra c y poza go spodarstw em rolnym . S ta now iły one w r. 1980 — 39,3% ogółu gospodarstw . N atom iast zm niejsza się z każdym rokiem odsetek gospodarstw , k tó ry c h posiadacze „d o ra b iają ” poza gospodarstw em . Zm niejszanie to jest bardzo znaczne, gdyż gospodarstw a tak ie stan ow iły w r. 1966 — 25,8% a w r. 1980 ju ż ty lk o 10,8% ogółu gospodarstw .
Zm iany w dynam ice poszczególnych rodzajów gospodarstw u k azu ją jeszcze dokładniej dane za ostatn ie dziesięciolecie (1969— 1979), do ty czące nie tylko ich proporcji, ale obszaru g ru n tó w (tabela).
W ynika z danych w tabeli, że zm niejsza się zarów no odsetek gospo darstw , w któ rych posiadacze dodatkow o zarobkują poza ro lnictw em , ja k i obszar gruntów takich gospodarstw o 34,5%, w sto su n k u do obszaru gru ntów w r. 1969. O bszary g ru n tó w pow iększyły się n ato m ia st w gospo d arstw ach „czystych” rolników oraz w gospodarstw ach, k tó ry c h posia dacze czerpią głównie dochód spoza gospodarstw a, a tylko dodatkow o pozyskują go z niew ielkich gospodarstw rolnych, jakie posiadają. Są to gospodarstw a z reguły najm niejsze, liczące p rzeciętnie 5,07 ha; są one ponad 4 raz y m niejsze od gospodarstw , w k tó ry ch posiadacze całkow icie lub głównie są zatrudnieni.
Zanikanie gospodarstw ty p u „ Z u erw erb sb etrieb e” daje się w y tłu m a czyć tym , że są one albo za m ałe, ab y d ostarczały w y starczający dochód rodzinie i wobec tego posiadacz z atru d n ia się w pełni poza gospodarstw em , które przekształca się w „N eb en erw erb sb etrieb” , albo są w ystarczająco duże, nadające się do inw estow ania w nie lub też do in te n sy fik a cji pro dukcji i w tedy rolnik m usi poświęcić się całkow icie pracy w gospodar
Rodzaje gospodarstw
Liczba gospodarstw Powierzchnia gruntów Wielkość przeciętnego
gospodarstwa 1969 r. 1979 r. ,1969 r 1979 r. 1969 r. 1979 r. w 1000 0//o w 1000 % w 1000 ha % w 1000 ha % w ha w ha Główne zatrudnienie w gospodarstwie 747,4 64 496,9 61 11 200,0 88 10 616,3 87 14,99 21,37 w tym: — całkowicie 478,8 41 401,6 49 9246,0 73 9337,6 76 19,31 23,25 — dodatkowo zarobkujący 268,6 23 95,1 12 1 954,0 15 1 278,7 11 7,28 13,45
Uboczne zatrudnienie w gospo
darstwie 409,6 36 318,5 39 1522,0 12 1 616,2 13 3,72 5,07
Razem 1156,8 100 815,2 100 12 722,2 100 12232,5 100 1.1,0 * 15,01
Dla ew olucji s tru k tu ry a g ra rn e j jest c h a ra k te ry sty c z n y w zrost odset ka gospodarstw , któ ry ch posiadacze czerpią głów nie dochód osobisty z pracy poza gospodarstw em („N eb enerw erb sb etriebe”). Z daniem w y b it nego znaw cy problem ów wsi i rolnictw a RFN, H. K ó tte ra 24, ’p rop orcja tych gospodarstw będzie w zrastać; m ożna przew idyw ać, iż w rejo n ach uprzem ysłow ionych naw et gospodarstw a od 50— 100 h a przy odpow ied niej organizacji pracy m ogą stać się w przyszłości dw uzaw odow ym i. Z ja wisko dwuzawodowości — k o n ty n u u je K o tte r — w gospodarstw ach większych jest uw aru nko w an e postępem technicznym , udoskonalaniem i rozszerzaniem się obsługi rolniczej i specjalizacji, nie je s t więc czym ś niepożądanym , ale zjaw iskiem koniecznym , gdyż chodzi o to, aby ludzie byli w pełni zatrud nien i i m ieli społecznie niezbędny dochód dla u trz y m ania rodziny.
Państw ow a polityka rolna uznaje ten sta n za k orzystny. Dąży się n a w et w rejonach rolniczych opóźnionych w rozw oju do tw orzenia ośrod ków przem ysłow ych jako m iejsc pracy, um ożliw iających rolnikom do datkow e zatrudnienie. Z p u n k tu w idzenia b ardziej odległych p e rsp e k ty w rozwojowych uznaje się te gospodarstw a za form ę „przejściow ą” . W yraża się ona w tym , że ulegać będą one likw id acji jeśli nie w tej, to w przysz łej generacji. Św iadczy o ty m ustalenie U lricha P la n ck a 26, iż m łodzież pracująca w ty ch gospodarstw ach (obok p rac y zarobkow ej poza ro ln i ctwem) w 2/3 nie m a żednego w ykształcenia rolniczego i nie zabiega o nie, wobec tego nie przygotow uje się do ich prow adzenia, k tó re w spół cześnie bez odpow iedniej edukacji jest ju ż niem ożliw e.
Rolnictw o RFN opierało się więc i opierać będzie w przyszłości na gospodarstw ach, któ ry ch posiadacze nie z a tru d n ia ją się poza rolnictw em . W r. 1980 te gospodarstw a w liczbie nieco m n iejszej niż 400 tys. — u ż y t kując 77,1% ogólnej pow ierzchni g ru n tó w rolnych — posiadały 81,3% w szystkich krów m lecznych, 82,9% całej hodow li św iń i p ro d uk ow ały na rynek 81,6% całej pro duk cji tow arow ej ro ln ictw a tego k raju .
G ospodarstw a pozostałych dwóch katego rii w y tw a rz ały jeszcze w du żym stopniu płody rolne na sam ozaopatrzenie się rodzin ich posiadaczy.
u K ö 11 e r, dz. cyt., s. 62.
6. K SZ T A Ł T O W A N IE SIĘ G O SPO D A R STW ROLNYCH Z JED N O O SO BO W Ą ZAŁOG Ą
Proces¿¡.tarzenia się i fem in iza cji załóg rolniczych
Cechą ch a ra k te ry sty c z n ą ew olucji gospodarstw chłopskich jest zm niej szanie się „załogi” w ty ch gospodarstw ach i dom inacja gospodarstw pro w adzonych przez jed ną osobę stale zatru dnioną w nim z pomocą (niestale zatrudnionych) członków rodziny. W r. 1979, obok stale zatrudnionych 1154 osób członków rodzin, w gospodarstw ach pom agało też praw ie 1000 osób członków rodzin. Z m niejszała się w ciągu okresu powojennego liczba stale zatru d n io n y ch członków rodzin (około 4-krotnie w stosunku do r. 1950), ale b ard ziej jeszcze stale zatru d n io n y ch pracow ników n ajem n y ch (około 9-kro tnie w okresie 1950— 1979). Z m niejszyła się też znacznie liczba pracow ników obcych n ajem n y ch niestale zatrudnionych, w szcze gólności w latach sześćdziesiątych, choć w zrosła ona w latach siedem dzie siątych. Na liczbę 870,2 tys, gospodarstw w r. 1979, przypadło 1154 tys. stałe zatru d n io n y ch członków rodzin (to jest 1,3 osoby na 1 statystyczne gospodarstw o) oraz 991 tys. pom agających członków rodzin (to jest 1,1 osoby na 1 gospodarstw o). S taty sty czn ie rzecz u jm u jąc jedno gospodar stw o roln e prow adzone je s t przez nieco w ięcej niż 1 osobę stale pracu jącą i w spom agane przez d ru g ą osobę członka rodziny.
U kazuje ten s ta n poniższa tabela:
Rolnicza ludność w gospodarstwach w latach 1925— 1980 w tysiącach*
Rok
Stale zatrudnieni Niestale zatrudnieni
członko wie ro dzin na jemni razem %najem-nych członko wie ro dzin na jemni razem % na jemnych 1925 4 755 934 5 689 16,4 1939 4 433 753 5 186 14,5 1 130 360 1 490 24,2 1950/51 4 380 766 5 1 4 6 14,9 1 180 450 1 630 27,6 1960/61 3 006 327 3 333 9,8 1 263 286 1 549 18,5 1970/71 1 649 126 1 775 7,9 1 122 85 1 207 7,0 1978/79 1 154 90 1 244 7,2 991 192 1 183 16,2
* D ane dla lat 1970/71 w edle: E. H a r s c h e , Die Landwirtschaft auf dem Weg in die Industriegesellschaft, s. 122; dotyczą one gospodarstw od 0,5 ha. Dalsze dane podaję za: M . B a l z , R. M e i m b e r g , M. S c h ö p e , Die Agrarpolitik
in den Ländern der Europäischen Gemeinschaft, M ünchen 1981, Band 1, s. 35.
W p rak ty c e rozkład siły roboczej rodzinnej czy też obcej najem nej jest uzależniony od stopnia in ten sy fik acji gospodarstw a, c h a ra k te ru pro dukcji i w ielkości gospodarstw a. U w zględniając wielkość gospodarstw,
m ierzoną liczbą ha użytków rolnych (choć nie je s t to n ajlep szy w skaźnik) i porów nując daną kategorię gospodarstw co do w ielkości z liczbą tzw. jednostek siły roboczej (AK) u zysku jem y pew ien obraz ro zk ład u siły ro boczej.
Porównanie liczby jednostek siły roboczej (AK) z liczbą gospodarstw danej wielkości w roku 1979
Wyszczególnienie P o n iż ej 1 h a 1 — 2 ha 2 — 5 ha 5— 10 h a 10 — 20 ha 2 0 — 50 ha 50 ha i wię cej R a z e m
Liczba gospodarstw danej wiel
kości w 1000 55,0 105,3 160,1 154,1 187,3 178,2 30,2 870,2
Liczba jednostek siły roboczej
(AK) rodzinnej w 1000 24,8 38,1 93,6 137,3 251,5 293,2 45,1 883,5 Liczba jednostek siły roboczej
(AK) najemnej w 1000 11,5 8,8 11,6 10,5 10,8 21,4 28,9 103,6
% gospodarstw danej wielkości, w których mogła być zatrudniona najemna jednostka siły roboczej
(1 AK) 20,9 8,4 7,2 6,8 5,8 12,0 95,7 11,9
Z porów nania w ynika, iż teoretycznie co 12 gospodarstw o m ogło za trudn iać po 1 jednostce n a je m n ej siły roboczej (1 AK). N ajw iększy od setek gospodarstw zatru d n iający ch n ajem n ą siłą roboczą p rzy p ad a n a gospodarstw a o wielkości 50 ha i w ięcej oraz n a gospodarstw a poniżej 1 ha o dużym stopniu intensyfikacji, ogrodniczo-w arzyw nicze, czy też tzw . wysoko specjalistyczne gospodarstw a „ in d u stria ln e ” , „bez ziem i” , p ro wadzące chów w oparciu o zakupioną paszę. W pozostałych k ateg oriach gospodarstw (co do wielkości) zatru d n ia n ie n a je m n ej siły roboczej w y stęp u je w kilk u na każde 100 gospodarstw .
Relacja najem nej siły roboczej do rodzinnej p rzed staw iała się w 1979 r. następująco: na 870,2 tys. gospodarstw (815,2 tys. gospodarstw powyżej 1 ha + 55 tys. gospodarstw poniżej 1 ha) przypadało 883,5 tys. jednostek (AK) rodzinnej siły roboczej 4- 103,8 jed n o stek n a je m n ej siły roboczej. Tak więc na niecałe 9 jed n o stek rodzinnej siły roboczej p rzy padała 1 jednostka (AK) n ajem n ej siły roboczej.
Z analiz ty ch w ynika, iż dotychczas u k ształto w ał się m odel rodzinnego gospodarstw a, k tó re w sw ych średnich w ielkościach prow adzone było przez 1 osobę, posiadacza gospodarstw a i w spom agane w okresach in te n
syw nych p rac lub przy pew nych zabiegach gospodarczych przez innego członka rodziny. W dużych gospodarstw ach powyżej 50 ha w ystępuje ju ż pow szechnie pracow nik n aje m n y stały łub niestale zatrudniony, pojaw ia się on też w zględnie częściej (niż przeciętnie) w niektórych rodzajach go sp o d arstw poniżej 1 ha ziemi.
Istn ieje dość pow szechne przekonanie, że ludność rolnicza „starzeje się” i gospodarstw a rolne prow adzone są przez w y m ierające powoli n aj starsze i starzejące się gen eracje ludności chłopskiej.
W b rew ty m stereo typo m zjaw isko starzen ia się ludności rolniczej n ie m a jednokierunkow ego przebiegu. Można bowiem w yróżnić w pow ojen ny ch lata ch dw a okresy: pierw szy do połowy la t sześćdziesiątych i drugi w lata ch siedem dziesiątych do obecnej chwili.
Z analiz staty sty czn y ch przeprow adzonych przez Harschego i autorów
So zia lku n d e...26 w ynika, iż w latach 1957— 1962 n astąp ił bardzo siln y
exodu s1 ludności m łodej ze wsi i z rolnictw a. H arsche zestaw ił tabelę uka zującą zm iany dokonane w ciągu 5-lecia 1957— 1962.
St rżenie się ludności zatrudnionej w rolnictwie według grup wieku w %
\ 7 . o k zatrudnio nych 1957 r. 1962 r. — spadek lub + wzrost 1957— 1962
mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety
poniżej 25 lat 20,4 *18,5 12,8 11,0 — 7,6 - 7 , 5 25—50 37,6 44,8 39,2 47,4 + 1,6 + 2,6 50—60 21,5 20,9 21,6 24,0 + 0 ,1 + 3 ,1 60—70 14,1 12,4 19,3 14,0 + 5,2 + 1,6 70 i więcej 6,4 3,4 3,6 + 0,7 + 0,2 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 — —
Z danych ty ch w ynika, iż udział ludności m łodej w w ieku do 25 la t zm niejszył się z 1/5 do p raw ie 1/10 (w szczególności w śród kobiet), w zrósł n ato m ia st odsetek ludności starszej (np. w śród m ężczyzn w w ieku 60— — 70 la t odsetek te n w zrósł p raw ie do 1/5 ogółu zatrud nio ny ch m ężczyzn). W 1962 r. praw ie 50% zatru d n io n y ch m ężczyzn stan ow ili rolnicy w w iek u la t 50 i s ta rs i a 26,4% ro ln icy w w ieku la t 60 i starsi.
S tarzen ie się ludności rolniczej staw ało się bardziej widoczne przez
28 H a r s c h e , dz. cyt., s. 125, oraz S o zia lk u n d e d e r B u n d e sre p u b lik D eu tsch la n d , D ü sseld o rf—K ö ln 1965, s. 246.
