Zwodnicze ekwiwalenty leksykalne jako problem praktyki translatorskiej : na przykładzie polskiego tłumaczenia "Anny Kareniny" L. N. Tołstoja

Tadeusz Kuroczycki

Zwodnicze ekwiwalenty leksykalne

jako problem praktyki translatorskiej

: na przykładzie polskiego

tłumaczenia "Anny Kareniny" L. N.

Tołstoja

Studia Rossica Posnaniensia 8, 127-140

T A D E U S Z K U R O C Z Y C K I

P ozn ań

ZW ODNICZE EK W IW A L E N T Y LEK SY K A L N E JA K O PR O BLEM

P R A K T Y K I T R A N SLA TO R SK IEJ

(Na przykładzie polskiego tłum aczenia A n n y K areniny L. N. Tołstoja)

Jed nym z podstawowych i najbardziej złożonych zadań przekładu jest

właściwy wybór w yrazu odpowiadającego wyrazowi tek stu tłumaczonego.

Trudność ta w ynika z isto ty samego słowa, z jego wieloaspektowości

i z zawartego w nim bogactwa semantycznego.

K ażdy rodzaj przekładu — użytkowy, inform acyjny, naukowy, u stn y czy

też artystyczny — opiera się na współzależnościach między dwoma językam i.

Pełnowartościowe tłum aczenie przekazuje w sposób wyczerpujący treść

oryginału i odpowiada mu pod względem funkcjonalno-stylistycznym . Jednak

przekład artystyczn y jest czymś więcej niż tylko prostą sum ą dokładnie prze­

kazanej treści poszczególnych części oryginału. Tłumacz szuka nie tylko

odpowiedników wyrazów czy też grup wyrazowych oryginału, lecz również

dąży do przekazania artyzm u tłumaczonego utw oru, jego wartości estetycz­

nych, poprzez stworzenie wartości im równoznacznych.

Przekazując znaczenie w yrazu tłum acz dokonuje wyboru spomiędzy kilku

możliwych sposobów przekładu. Mogą przy tym zachodzić trzy najbardziej

charakterystyczne przypadki:1

1) j§zy k przekładu nie posiada w ogóle odpowiedników danego wyrazu

(albo też danego znaczenia);

2) w wieloznacznym wyrazie oryginału i odpowiadającym mu wyrazie

języka przekładu tylko jedno lub kilka znaczeń pokryw a się ze sobą, inne

zaś są rozbieżne;

3) różnym znaczeniom wieloznacznego wyrazu oryginału odpowiadają

różne wyrazy w języku przekładu przekazujące dane znaczenie mniej lub

bardziej dokładnie.

P rzy konfrontacji języka oryginału z językiem tłum aczenia (w naszym

w ypadku języka rosyjskiego i języka polskiego powieści A nn a K arenina2),

podobnie jak przy konfrontacji dwóch dowolnych języków, między wyrazam i

mogą zachodzić (z p u n k tu widzenia ich przedmiotowo-logicznego stosunku)

albo stosunki ekwiwalentności (względnej lub absolutnej), albo też nieekwi-

walentności. Biorąc pod uwagę współzależności fonetycznej (lub graficznej)

postaci ekwiwalentnych wyrazów i współzależności ich funkcji stylistycznych,

m ożna wyodrębnić synchroniczne międzyjęzykowe kategorie absolutnych

i względnych synonimów, homonimów i paronimów. Leksykę nieekw iw alentną

cechuje zwykle specyficzna form a zewnętrzna, chociaż i tu ta j zdarzają się

zjaw iska między językowej hom onim ii i paronimii.

W praktyce tłumaczeniowej z jednego pokrewnego języka na drugi szcze­

gólną trudność spraw iają międzyjęzykowe synonim y względne o podobnej

postaci oraz międzyjęzykowe hom onim y i paronim y. Te sem antycznie różne

zjaw iska łączy fak t, że wyrazy dwóch języków utożsam iają się przy ty m w w y­

padku bilingwizmu dzięki podobieństw u w sferze wyrażania, mimo iż w sferze

treści i w użyciu nie w pełni a naw et całkowicie sobie one nie odpowiadają.

W yrazy tego ty p u w językoznawstwie francuskim la t dwudziestych n a ­

szego wieku zaczęto nazywać zwodniczymi ekw iw alentam i3. Term in ten u trw a ­

lił się w terminologii franęnskiej i rosyjskiej, w niemieckiej natom iast zjawisko

to określa się opisowo: irreführende Fremdwörter, w angielskiej — misleading

words o f foreign origin, w polskiej — zwodnicze ekwiwalenty.

Term in jest wygodny ze względu na to, że może być zastosowany do

różnych wyrazów tego ty p u nie sprow adzając ich do bardziej jednostkow ych

wypadków — wyrazów obcych występujących w tej funkcji. Ta kategoria

wyrazów nazyw ana jest również międzyjęzykowymi homonimami, lecz term in

ten jednak rzadko użj^wany jest w literaturze dotyczącej teorii p rzek ład u 4.

Michiganska szkoła zaproponowała term in deceptive cognates5. Określenie to

kojarzy się jednak raczej z pochodzeniem wyrazu w językach pokrewnych,

podczas gdy analizowana przez nas grupa wyrazów wyodrębnia się niezależnie

od ich etymologii drogą asocjacyjnych związków międzyjęzykowych, w wyniku

synchronicznego zestawienia języków.

2 P osłu giw aliśm y się tek stem k ry ty czn eg o w yd an ia A n n y K a r e n in y w dziełach zeb ran ych L. T ołstoja (JT. H. Т о л с т о й , Собрание сочинений в двенадцати томах, Москва 1958). K a żd y przyk ład lok alizu jem y podając arabskim i cyfram i stronę oraz rzym sk im i cyfram i tom an alizow an ych dzieł. Cyfra I w skazuje n a to m ósm y, а I I — n a d ziew ią ty . T e k st polski cy tu je m y z tłu m aczen ia K azim iery Iłłak ow iczów n y (L. T o ł s t o j , A n n a

K a re n in a , t. I i I I , W arszaw a 1963).

3 M. K o e s l e r , J . D e r o c q u i g n y , L es fa u x a m is ou les trah ison s d u vocabulaire

a n g la is. Conseils au x traducteurs, P aris 1928.

4 М. Ф. Р ы льский , Художественный перевод с одного славянского языка на другой, Москва 1958; О. Г р о с б а р т , О „межьязычных” омонимах, „ J ę z y k R o sy jsk i” 1955, nr 6.

8 Э. Ф. С к о р о х о д ь к о , Вопросы перевода английской технической литературы, Киев 1969, s. 65.

Z wodnicze ekw iw alen ty leksykalne 129

Z historycznego p u n k tu widzenia zwodnicze ekwiwalenty są rezultatem

wzajemnego oddziaływania języków na siebie. W niektórych w ypadkach

pow stają one w wyniku konwergencji dźwiękowych, a w językach pokrew nych

często opierają się na rdzeniach wspólnych w prajęzyku. Ogólna ilość i rola

każdego źródła ich powstawania jest różna dla każdej konkretnej pary języ­

ków, co w ynika ze związków genetycznych i historycznych ty ch języków

m iędzy sobą. Porównyw anie współczesnych języków słowiańskich świadczy

0 ty m , że duża część ich podstawowego słownictwa jest wspólna, mimo że od

rozpadu prasłowiańszczyzny minęło dużo czasu.

W łaśnie tego ty p u zwodnicze ekwiwalenty, tzn. niektóre w yrazy oryginału

1 tłum aczenia powieści L. N. Tołstoja A n n a Karenina m ające to samo po­

chodzenie i wspólny (z historycznego p u n k tu widzenia) kształt fonetyczny,

ale różniące się sem antycznie, będą poniżej przedm iotem analizy.

Taki rodzaj synchroniczno-porównawczego badania leksyki języka pol­

skiego i rosyjskiego ograniczał się jak dotąd do jednostkowych i przypadkow ych

obserwacji i przykładów, mimo iż właśnie w obu tych językach występuje

najwięcej zwodniczych ekwiwalentów. N iedostateczna wiedza o polsko-

-rosyjskich zwodniczych ekwiwalentach prowadzi do uproszczonego, a nie­

jednokrotnie błędnego utożsam iania znaczeń wielu podobnych wyrazów

polskich i rosyjskich, zarówno w utw orach tłum aczonych jak i w słownikach

dwujęzycznych. R ozpatrzm y więc niektóre błędy spowodowane przez zwod­

nicze ekw iw alenty w polskim tłum aczeniu A n n y Kareniny. N a przykład:

[...] г о л у б и н о й чистоты [...] (449/1). [ ...] g ł ę b o k i e j czy sto ści [...] (524/1).

Prawidłowo: gołębiej czystości, a nie głębokiej czystości.

[...] глаза [...] остановились на его лице, как будто она п р и з н а в а л а его [...] (524/1). ...ja k g d y b y w y r a ż a j ą c u z n a n i e [ ...] (537/1).

W inno być: Anna oglądała się, zatrzym ując wzrok na tw arzy Wrońskiego,

ja k gdyby przypom inała go sobie.

[...] поспешно и зв и в а я сь [...] (126/11). [ ...] p r z e p r o s i ł spiesznie [ ...] (144/11).

Nie znaczy to przeprosił, lecz zwinnie krzątał się.

Niewątpliwe trudności spraw iają przy tłum aczeniu takiej asocjującej

leksyki ograniczenia sem antycznej i ekspresywno-stylistycznej łączliwości

wyrazów. Są one nierzadko źródłem błędów nie przeszkadzających w prze­

kazaniu podstawowej inform acji zaw artej w wypowiedzi. Można tu wyod­

rębnić przede wszystkim różnice w sem antycznej łączliwości analogicznych

odpowiedników co może, chociaż nie m usi, wiązać się z rozległością sem antyki

w yrazu. N a przykład:

Прелестны были ее п о л н ы е р ук и с браслетами (92/1). M iała k s z t a ł t n e r ę c e w bran soletach (97/1).

Dosłowne tłum aczenie na język polski jest niemożliwe, ponieważ w języku

polskim zwrot pelne ręce jest u tarty m frazeologizmem m ającym zupełnie

inne znaczenie.

Lub:

Вронский был невысокий с спокойным и т в ер д ы м л и ц о м (57/1). W roński b y ł n iew ysok i о t w a r z y spokojnej i e n e r g i c z n e j (68/1).

[...] ничто, по ее понятию, не давало последней отделки б л е с т я щ е м у молодому чел о­ веку, как связь в высшем свете (194/Г).

[...] w ed łu g jej p ojęć, n ic n ie daje tak iego poloru o l ś n i e w a j ą c e m u już i ta k m ło ­ dem u c z ł o w i e k o w i , ja k w ielk o św ia to w y rom ans (224/1).

[...] с красным носом и пьяным, откры ты м лицом [...] (215/1).

Cera jego pijackiej, p r o s t o d u s z n e j tw arzy b y ła różow a i m im o sw ego czerw onego nosa [...] (249/1).

Несмотря на всю свою с в е т с к у ю о п ы т н о с т ь , Вронский [...] (142/П). M im o całego sw ego t o w a r z y s k i e g o o b y e i a W roński [...] (122/11).

Częste są też różnice ekspresywno-stylistycznycb walorów porównywa­

nych wyrazów. Najczęstszym ich typem są rozbieżności w zakresie stylistycz­

nego funkcjonowania. N a przykład:

[...] он незаметно для себя теперь был сторонником всякого п р о г р е с с а (122/11). [...] sta ł się teraz b ezw ied n ie zw olen n ik iem w szelkiego p o s t ę p u (1 4 2 Д І).

Podstawowe znaczenia wyrazów rosyjskiego прогресс — polskiego postęp„

progres nie pokryw ają się całkowicie, gdyż jedno z nich jest neutralne, drugie

nato m iast m a charakter książkowy. A oto następne przykłady:

[...] несмотря на всю ж а л о с т ь , которую она испытывала к Левину, ее радовала мысль [·.·] (72/1).

[...J p o m im o całego w s p ó ł c z u c i a , jakie w niej w zb u d zał, cieszy ła ją m y śl [...] (72/1). Там неудача доказывает только, что у тебя недостало денег, а здесь — твое д о с т о и н с т в о на весах (67/1).

T u niep ow od zen ie dow odzi ty lk o , że ci n ie starczyło p ien ięd zy , ta m zaś w grę w ch od zi w a r t o ś ć człow ieka (80/1).

Λ

Stylistyczne naw arstw ienia są szczególnie zauważalne w przenośnych

użyciach wyrazów. N a przykład, objaśnienie wyrazu история w Słowniku,

języka rosyjskiego pod red. D. N. Uszakowa jest następujące: ' Происшествие,

случай, событие, чаще неприятное’ 6 ъ kwalifikatorem „potoczne” . Takie

znaczenie jest charakterystyczne dla języka kolokwialnego i tłum aczone je st

w przekładzie A n n y K areniny wyrazem skandal.

W W ielkim słowniku rosyjsko-polskim wyżej podany wyraz m. in. tłum aczy

się przez historia, wypadek z kwalifikatorem „potoczny” 7.

• Толковый словарь русского языка p od red. Д. Н. Ушакова, Москва 1935, t. I, s. 1258. т A . M ir o w ic z , I. D u l o w i c z , I . Ö r o k - P a b i s , I . M a r y n ia k , W ie lk i sło w n ik

Zw odnicze ekw iw alen ty leksykalne

131

Не проходит неделя без и с т о р и и (143/1). N ie ш а ty g o d n ia bez s k a n d a l u (170/1).

A. oto inne przykłady:

Услыхав голос, Анны, нарядная, с неприятным лицом и н еч и ст ы м в ы р а ж ен и ем англи­ чанка, [...] поспешно вошла в дверь (206/11).

Słysząc głos A n n y w ystrojon a A n gielk a o n iesy m p a ty czn ej tw arzy i p o d e j r z a n y m w y g l ą d z i e w eszła spiesznie [...] (237/11).

И жизнь предстала ей на мгновение со всеми ее св ет л ы м и прошедшими р а д о с т я м и (368/И).

[ ...] a ży cie stanęło przed n ią na chw ilę ze w szy stk im i ś w i e t l a n y m i u c i e c h a m i [...] (431/11).

Isto tn y m typem stylistycznych rozbieżności są też różnice pomiędzy

w yrazam i o charakterze oceniającym. Na przykład:

Да он очень замечательный человек, немножко консерватор, но сл а в н ы й ч еловек , — заметил Степан Аркадьич, — сл ав н ы й ч ел о в ек (70/1).

J e st to dopraw dy człow iek n iezw yk ły: troch ę konserw ator, ale w i e l k i e j z a c n o ś c i — za u w a ży ł S tiep an A rkadjicz — w i e l k i e j z a c n o ś c i (78/1).

Не правда ли, сл авн ы й ч ел овек ? (77/1). Со za p o c z c i w y c z ł o w i e k ! (86/1).

То она ревновала его к тем гр у б ы м ж ен щ и н а м [...] (337/11). То b y ła zazdrosna о te p o s p o l i t e k o b i e t y [...] (393/IX).

[...] но Левин видел по лицу этого секретаря, какой был милый, добрый и сл авны й ч ел о в ек (433/1).

L ew in w szak że poznał po jego tw a rzy , jak i z tego sekretarza b y ł sy m p a ty czn y , dob ry i z a c n y c z ł o w i e k . . . (514/1).

W analizie zwodniczych ekwiwalentów szczególną uwagę należy zwrócić

na rozbieżności w znaczeniach niektórych rzekom ych odpowiedników absolut­

nych. Różnice te między polskimi i rosyjskim i wyrazam i są w wielu wypadkach

wynikiem odmiennej klasyfikacji zjawisk, cech i stosunku do świata zewnętrz­

nego, charakterystycznej dla użytkow ników każdego z ty ch języków. Na

przykład:

Ты знаешь, мне Мягков обещал м е с т о [...] (377/1). W iesz, M iagkow obiecał m i p o s a d ę (449/1).

[...] когда д е л о было прочитано, Степан Аркадьич встал (18/1). P o p rzeczy ta n iu s p r a w y S tiep an A rkadjicz w sta ł (18/1).

И он начал прислушиваться, приглядываться и к концу зимы высмотрел м е с т о [...] (315/П).

P oczął te d y nasłuchiw ać, w y p y ty w a ć i w y n a la złszy pod k on iec zim y bardzo dobre s t a n o w i s k o [ ...] (367/11).

Obok różnic w zakresie rozległości znaczeń wiele trudności może przy­

sporzyć tłum aczowi niezupełna zbieżność znaczeń wyrazów wieloznacznych

··

i różnice w ich stru k tu rze sem antycznej. W takich w ypadkach istotne jest to,

k tóre znaczenie jest zbieżne (etymologiczne, podstawowe, czy też drugorzędne,

względnie podstawowe w jednym języku i drugorzędne w innym ). Podstawowe

— czyli główne znaczenie — umieszcza się na pierwszym miejscu w jedno-

języcznych słownikach objaśniających (w naszym przypadku w słownikach

języka polskiego i rosyjskiego). W słownikach ty ch bowiem charakterystyka

stru k tu ry sem antycznej wyrazów wieloznacznych rozpoczyna się od wy­

szczególnienia znaczeń najbardziej powszechnych do najm niej używanych.

Znaczenie podstawowe jest więc najczęściej używ anym w danej epoce życia

języka. Niezupełna zbieżność znaczeń często jest nieistotna, jeśli odpowiada­

jące sobie znaczenia funkcjonują w ram ach tego samego stylu. N a przykład:

Надел серый халат на голубой щелковой п о д к л а д к е (6/1).

W łożył p o p iela ty szlafrok na b łęk itn ej, jedw abnej p o d s z e w c e (6/1). Какой опыт? Столы в е р т е т ь ? (60/1).

J a k i znów eksperym ent? K r ę c i ć s to ły (72/1).

Zbieżność znaczeń: rosyjskich подкладка, вертеть i polskich podszewka,

kręcić w sferze term inologii ułatw ia tłum aczenie, mimo że te wyrazy rosyjskie

m ają również inne, bardziej ogólne znaczenia.

S tru k tu ra sem antyczna wyrazów wieloznacznych op arta jest w każdym

języku n a określonych, swoistych zasadach. Bardzo często są one różne w ję ­

zyku polskim i rosyjskim , co z kolei kom plikuje użycie i zrozumienie zwod­

niczych ekwiwalentów. N a przykład:

Ситников был педагог, которому было поручено с в е т с к о е в о с п и т а н и е Сережи (96/11). S itn ik ow b y ł to pedagog, k tórem u zlecono ś w i a t o w ą e d u k a c j ę Sierioży (109/11).

Nie światową, lecz świecką (nie duchowną).

Mechaniczne utożsam ienie niezupełnie odpowiadających sobie sem antycznie

wyrazów polskich i rosyjskich narusza sem antyczną stru k tu rę tek stu i znie­

kształca ją. Najczęściej kalka sem antyczna niweluje różnice m iędzy zdy-

ferencjow anym i w języku przekładu pojęciami (istotnym i dla danego tekstu),

w związku z czym część tek stu może być m ylnie zrozum iana. R ozpatrzm y

następ ujący przykład:

В душе ее в тот день, как она в своем коричневом платье в зале арбатского дома по­ дошла к нему мочла и о т д а л а с ь ему [...] (24/11).

Owego dnia, k ied y w swej brązow ej sukni w salon ie dom u n a A rbacie p od eszła do L ew m a bez słow a i p o d a r o w a ł a m u s i e b i e (25/11).

W tłum aczeniu nie zauw ażam y mechanicznego utożsam ienia sem antycznie

odpow iadających sobie wyrazów отдаться — oddać się — bowiem nie może

t u być mowy o fizycznym zbliżeniu Lewina i K itty .

Przedtem przytaczaliśm y błędy w tłum aczeniu spowodowane przez

międzyjęzykowe hom onim y i paronim y. Zjawisko homonimii może bazować

Zwodnicze ekw iw alenty leksykalne і з а

n a hom onim ach w ystępujących w jednym języku, albo też może mieć charakter

m iędzy językowy. W śród między językowych homonimów można wyodrębnić

w yrazy o jednakow ym brzm ieniu niespokrewnione etymologicznie. W pro­

cesie rozwoju historycznego dwu języków utożsam iają się one brzmieniem

w w yniku różnych procesów fonetycznych. N a przykład:

Степан Аркадьич чуть заметно улыбнулся (23/1).

Stiepan- A rkadjicz uśm iechnął się n i e z n a c z n i e (28/1).

Do homonimów między językowych można też zaliczyć wyrazy pochodzące

od wspólnego rdzenia prasłowiańskiego, których znaczenie na tyle się zróżnico­

wało, że wspólna form a zewnętrzna łącząca te wyrazy rozpadła się powołując

do życia dwa lub więcej nowych wyrazów. W parach wyrazów m ających

jednakow ą etymologię pojaw iają się różnicujące je rozbieżności. Posiadają

one zupełnie inną syntaktyczną i leksykalną zdolność do wchodzenia w określo­

ne połączenia z innym i wyrazam i. N a przykład:

[...] прыснул на себя духами, в ы п р ав и л рукава рубашки (8/1). [...] skropił się perfum am i, p o p r a w i ł m a n k iety ( 11/1). Князь, о т п у с т и т е нам Константина Дмитрича (60/1). N iech nam książę o d d a pana L ew ina (72/1). [...] чем меньше в душе он у в а ж а л и любил ее (68/1). [...] im m niej w duszy kochał ją i s z a n o w a ł (80/1).

Правда, сколько она могла за п о м н и т ь свое впечатление у Карениных, ей не нравился самый дом их (74/1).

Со praw da, о ile p a m i ę t a ł a w rażenia z p o b y tu u K areninów , to dom ich się jej n ie podobał (87/1).

Анна, взглянув вниз, у з н а л а тотчас же Вронского (99/1). Spojrzaw szy w dół, od razu p o z n a ł a W rońskiego (84/1).

Znajomość zmian semantycznych zachodzących w wyrazach o wspólnym

pochodzeniu umożliwia zrozumienie semantycznego rozwoju języka i jest

również praktyczną wskazówką przy tłum aczeniu z jednego pokrewnego

języka na drugi.

Nie m a jeszcze studiów specjalnie poświęconych tej problem atyce. W ięk­

szość lingwistów tłum aczy zm iany znaczenia wyrazów w danym języku

zwężeniem lub rozszerzeniem znaczenia wyrazu, a także różnego rodzaju prze­

niesieniem nazw z jednego przedm iotu na drugi, na zasadzie ich cech wspól­

nych. Zasadę tę można rozciągnąć na wyrazy języków pokrewnych i w ten

sposób w ytłum aczyć istniejące obecnie rozbieżności ich znaczeń8.

Z tego co dotychczas zostało powiedziane wynika, że zwodnicze ekwiwa­

lenty głównie różnią się między sobą znaczeniami oraz łączliwością z innym i

8 Р. А. Б у д а г о в , Типы соответствий между значениями слов в родственных языках, „Филологические науки” 1968, nr 5, s. 5.

Она оставила книгу и откинулась на спинку к ресл а, крепко сжав в обеих руках разрезной ножик [...] (111/1).

Porzuciła książkę i zagłębiła się w f o t e l , m ocno ściskając oburącz n ożyk do prze­ cin an ia k artek (130/1).

Зак он ы есть, матушка [...] (133/1). Są na to u s t a w y m am usiu [ ...] (156/1).

Приходит великая княгиня с каким-то п о с л о м [...] (126/1).

P rzych od zi w ielka księżna z k tó ry m ś z a m b a s a d o r ó w (150/1).

Nie mniej niebezpieczne dla tłum acza są zwodnicze ekwiwalenty bliskie

znaczeniowo, ale różniące się łączliwością. Na przykład:

Портной хочет п о с а д и т ь , и другой тоже ... грозит [...] (131/1). K raw iec g r o z i w i ę z i e n i e m [ ...] (151/1).

Как ты не понимаешь? Она брюнетка, и ей не б у д е т и д т и [...] (17/11).

D u n iasza jest b runetką i w niebieskiej n i e b ę d z i e jej d o t w a r z y [...] (17/ I I ) . [...] губернские дамы п о д н е с л и б у к ет ы добровольцам и пошли за ними в буфет [...] (379/11).

[...] a m iejscow e p anie, po w r ę c z e n i u och otn ik om k w i a t ó w , to w a rzy szy ły im do b u fetu [...] (444/11).

Tłumacz powinien też brać pod uwagę i te różnice zachodzące między

sem antycznie pokrewnymi wyrazam i, które związane są ze zm ianą znaczenia

d an y ch wyrazów w rezultacie jego zwężenia. N a przykład:

И опять Гриша подсунул голову под ее руку [...] (85/1).'

Grisza znow u w ięc w sunął głów k ę p od r a m i ę cio tk i [...] (94/1).

В обнаженных плечах и руках Кити чувствовала холодную мраморность, чувство, ко­ торое она особенно любила (86/1).

N a ob nażonych p lecach i r a m i o n a c h czuła chłód m arm uru: bardzo lubiła to w rażenie (101/1).

Барыня, голубушка! — заговорила няня, подходя к Анне и целуя ее руки и плечи (110/11).

P a n i m oja, pani najdroższa! — od ezw ała się niania zbliżając się do A nny i całując ją w r ę k ę i r a m i ę (133/11).

Różnice sem antyczne genetycznie pokrewnych wyrazów spowodowane są

zm ianą funkcji gram atycznej danego w yrazu w jednym z języków, na przykład,

przejściem z jednej części mowy w drugą. Taki fak t tłum acz również powinien

mieć na względzie. R ozpatrzm y niektóre przykłady:

Перемены нет, но ж аль, что ты так давно не был (24/1).

N ic się n ie zm ieniło, s z k o d a ty lk o , żeś ta k daw no nie b y ł (30/1). Видишь, я была п р а в а (49/1).

W id zisz, m i a ł a m r a c j ę (59/1). В г о с т и н у ю входила Анна (149/1). A n n a w chodziła do s a l o n u (177/1).

Z w odnicze ekw iw alen ty leksykalne

135

Analiza języka tłum aczeń z rosyjskiego na polski i odwrotnie jest obfitym

źródłem spostrzeżeń z zakresu semazjologii porównawczej obu tych języków

oraz pozwala n a wyodrębnienie typów odpowiedniości znaczeń wyrazów.

D rogą analizy porównawczej można również wyodrębnić następujące funkcjo­

nalne ty p y znaczeń wyrazów w języku rosyjskim i polskim powieści L. Tołstoja

A n n a Karenina. D okonując tej analizy, kierowaliśmy się głównie tezam i

profesora R. A. Budagowa Типы соответствий между значениями слов в род­

ственных языках 9.

Т ак więc współzależności między znaczeniami genetycznie pokrew nych

wyrazów w języku polskim i rosyjskim polegają na tym , że w jednym języku

określone znaczenie jest podstawowym , w innym n atom iast — drugorzędnym .

N a przykład:

С л у ж б а ? С л у ж б а здесь тоже не была упорная, безнадежная лямка, которую тянули в Москве [...] (325/II).

S p r a w o w a n i e u r z ę d u ? I ono rów nież nie b y ło tutaj tą w ytrw ałą, b ezn ad ziejn ą d łu b an in ą, n ad k tórą ślęczało się w M oskw ie [...] (379/11).

W innych w ypadkach identyczne są znaczenia podstawowe pokrew nych

wyrazów, różne są n atom iast znaczenia drugorzędne. N a przykład:

Ты не можешь п р е д с т а в и т ь себе, как для меня, деревенского жителя, все это дико (41/1).

N ie m ożesz sobie w y o b r a z i ć , jak m n ie, w ieśn iak ow i, w szy stk o to w y d a je się d ziw a czn e (48/1).

Теперь, при в ы в о зе меньшой, переживались те же страхи (50/1).

Teraz z ok azji w p r o w a d z e n i a w ś w i a t najm łodszej, przeżyw ano te sam e o b a w y (60/1).

Они собираются уезжать, так я обещаюсь помочь у к л а д ы в а т ь ся (302/1). Są n a w y jezd n y m , w ięc przyrzekłam , że p om ogę im s i ę p a k o w a ć (351/1). [...] соединялось представление кокетства, которое, по ее мнению, не ш ло к положению Анны [...] (197/11).

[...] jej zdaniem , n i e l i c o w a ł a z położen iem A nny (227/11).

P rzy tłum aczeniu z języka pokrewnego należy również uwzględnić i te n

fakt, że niekiedy wyrazy pokrewne odpow iadają sobie tylko znaczeniam i

drugorzędnym i, różnią się natom iast znaczeniami głównymi. N a przykład:

Княгиня понимала, что при сближении дочь могла влюбиться, и влюбиться в того, кто не захочет жениться, или в того, кто не г о д и т с я в мужья (51/1).

K siężna rozum iała, że przy tak ich m ożliw ościach zbliżenia córka jej m oże się z a ­ kochać i to zakochać w człow ieku, który b ąd ź n ie zechce się żenić, bądź n i e b ę d z i e s t o s o w n y na m ęża (61/1).

[...] эти цветы, этот вуаль, это в ы п и с а н н о е из Парижа платье прибавляли что-нибудь к ее красоте [...] (21/П).

[...] te k w ia ty , te n w elon, ta s p r o w a d z o n a z P aryża su k n ia dod aw ały jej urody [ ...] (21/11).

Tłumacz powinien też uwzględniać inny jeszcze ty p międzyjęzykowych

związków sem antycznych. Polega on n a tym , że w jednym z porównywanych

języków wyraz może być już przestarzały, w drugim natom iast nie. N a

przykład:

Сейчас, княгиня, переговорю с к о л л е г о й и тогда буду иметь честь доложить вам свое мнение (129/1).

Zaraz proszę księżn ej, m uszę ty lk o pomówić* z k o l e g ą (152/1). В то время в к о м н а т у вошел высокий и статный ротмиср Явшин (227/1). W tej chw ili w szedł do p o k o j u ro sły , p o sta w n y rotm istrz J a w szin (247/1).

Tłumacz nie może również nie uwzględniać fak tu istnienia i takiego ty p u

międzyjęzykowych związków sem antycznych, że w jednym z języków dany

w yraz wchodzi w skład związku frazeologicznego, w drugim natom iast posiada

znaczną swobodę łączliwości. N a przykład:

Она быстрым взглядом оглядела с г о л о в ы д о н о г его сияющую свежестью и здоровьем фигуру (17/1).

Żona szyb k im spojrzeniem zm ierzyła o d s t ó p d o g ł ó w tę p ostać [...] (17/1). Он всегда испытывал что-то особенно з а б и р а ю щ е е за ж и в о е в уборке сена (268/1). Sprzęt siana zaw sze w y w o ły w a ł w n im jakieś g ł ę b o k i e p o r u s z e n i e (275/1). Что до меня, то я и с п о л н я ю свой д о л г (96/11).

Со do m nie, to s p e ł n i a m mój o b o w i ą z e k (110/11).

Z poprzednim typem relacji sem antycznych ściśle wiąże się następny,

polegający na ty m , że wyrazy o podobnym znaczeniu różnią się łączliwością.

N a przykład:

[...] и улыбка счастья изгибала ее р у м я н ы е губы (90/1).

[...] po c z e r w o n y c h w a r g a c h p rzelatyw ał u śm iech szczęścia (106/1). [...] он начал п и са т ь п о р т р е т Анны в итальянском костюме [...] (38/II). [ ...] zaczął m a l o w a ć p o r t r e t A n n y w stroju w łosk im (42/11). [...] он задыхался и сл е зы в ы ст у п а л и на глаза (97/11).

[ ...] stracił odd ech i ł z y n a p ł y w a ł y m u do oczu (117/11).

Даже те редкие м и н уты н е ж н о с т и , которые наступали между ними, не успокаивали ее [...] (338/11).

N a w e t te rzadkie c h w i l e c z u ł o ś c i , jak ie p om ięd zy obojgiem zdarzały, n ie p rzy­ n o siły jej ukojenia [...] (394/11).

Interesująca jest też opozycja polegająca na ty m , że wyrazy języków

pokrew nych o bliskim znaczeniu m ają różne zabarwienie stylistyczne. „ L ite ­

rac k i” (książkowy) walor wyrazu w jednym języku przeciwstawia się kolokwial­

nem u (potocznemu) walorowi w drugim języku. N a przykład:

Пусти! Не приставай! П р и б ь ю ! — крикнул он (100/1).

Puść! O dczep się, bo cię z a b i j ę ! — w yk rzyk n ął Mikołaj (119/1). Левин понял, что р а з у м е л а его жену [...] (65/11).

Zw odnicze ekw iw alenty leksykalne 13 7 Мы вместе займемся Сережей. Я не си л ь н а в практических делах (98/11).

Z ajm iem y się razem Sieriożą. W rzeczach p rak tyczn ych n i e j e s t e m b i e g ł a (99/11).

Старший брат, всегда уважавший суждения м е н ь ш е г о , не знал хорошенько [...] (101/П). Starszy brat, k tóry zaw sze lic z y ł się ze zdaniem m ł o d s z e g o , n ie w ied ział d o b r z e [ ...] (122/11).

W procesie tłum aczenia ważne jest też rozgraniczenie wyrazów etym olo­

gicznie spokrewnionych, bliskich sobie znaczeniami realnym i, rozbieżnych

n atom iast w znaczeniach przenośnych. N a przykład:

Д о м а Левиных и Щербацких были старые дворянские московские д о м а и всегда были между собой в близких и дружеских отношениях (29/1).

R o d z i n y L ew inów i Szczerbackich n ależały do starej szla ch ty m oskiew skiej i b y ły zaw sze w b lisk ich i p rzyjazn ych ze sob ą stosu n k ach (31/1).

Разумеется, — думал он, — св ет п р и д в о р н ы й не примет ее, но люди близкие могут и должны понять это как следует (122/П).

O czyw iście — m y śla ł — d w o r s k i e k o ł a jej n ie p rzyjm ą, ale dobrzy zn ajom i m ogą i p ow in n i zrozum ieć to , ja k n a leży (137/11).

Да, он просил передать о п о л у ч е н и и м е с т а Дарье Александровне [...] (401 /II). T ak, n a w et prosił m n ie, b y m ozn ajm ił D arii A leksandrow nie, że s t a n o w i s k o to o t r z y m a ł [ ...] (483/11).

Dotychczas w związku z przekładem rozpatryw aliśm y międzyjęzykową

funkcjonalną klasyfikację znaczeń wyrazów pokrewnych. Ten sam problem

między językowej klasyfikacji sem antycznej może być rozpatryw any również

od strony pojęciowych cech słownictwa, takich jak: rodzajowość, gatunkowość,

abstrakcyjność, konkretność i t p . 10 Zanalizujm y znaczenie w yrazu народ i jego

przekład na język polski na przykładach z A n n y K areniny. W czterotomowym

Słowniku języka rosyjskiego w ydanym przez Akademię N auk ZSR R wyraz

народ m a następujące znaczenia: 1) 'Население, жители государства, страны';

2) 'Нация, национальность, народность ; 3) 'Основная, трудовая масса насе­

ления страны’ {в эксплуататорских государствах — угнетаемая господству­

ющими классами) и .

W Słowniku języka rosyjskiego pod red. D. N. Uszakowa (w trzecim zna­

czeniu) народ to: 'В эксплуататорском государстве — основная масса населе­

ния (іпреимущественно крестьян) в противоположность правящему, господст­

вующему классу’ 12.

W A n n ie Kareninie народ w ystępuje też w znaczeniu крестьяне.

W języku polskim pojęcie ludności jest bardziej zróżnicowane: naród,

lud. Polski wyraz lud jest podrzędny w stosunku do nadrzędnego naród.

Szczególnie dobrze ilustrują to przykłady z polskiego tłum aczenia A n n y Kare­

niny, ja k na przykład:

11 Словарь русского языка в четырех томах, t . II, Москва 1958, s. 537. lł Ib id ., t. I I , s. 413.

[...] y Сергея Ивановича были всегда определенные понятия о н а р о д е , его ха­ рактере, свойствах и вкусах (264/1).

[ ...] Sergiusz Iw an ow icz ... p osiad ał określone pojęcia o c h ł o p s t w i e , o jego ch a­ rakterze, gu stach i w łaściw ościach (286/1).

[...] не изменял своего мнения о н а р о д е и сочувственного к нему отношения (264/1)

[ ...] nie zm ieniał ani sw oich p ogląd ów n a lu d , ani swej d la l u d u sy m p a tii (306/1). [...] и точно так же он знал н а р о д как что-то противоположное вообщ е людям (256/1).

[...] m iał c h ł o p ó w za jak ieś p rzeciw ień stw o do lu d zi w ogóle (307/1).

W W ielkim słowniku rosyjsko-polskim wyraz народ13 przetłum aczono jako

naród lub ludzie. J e s t to wyraźnie niedostateczna liczba odpowiedników

w ta k obszernym dwujęzycznym słowniku. Współczesny polski czytelnik

i tłum acz nie ograniczy się tylko do współczesnej literatu ry radzieckiej,

lecz sięga również do literatu ry klasycznej. W cytow anym słowniku innych

znaczeń tego wyrazu nie znajdzie. W związku z ty m należy podkreślić, że

analiza przekładów i konfrontacja ich z oryginałam i może być pomocna

w praktyce leksykograficznej, przy układaniu dwujęzycznych słowników,

z których korzystają również tłum acze.

Tłumacz powinien uwzględnić w swojej pracy i takie przeciwieństwa między

wyrazam i języków spokrew nionych, które polegają n a ty m , że w jednym

języku znaczenie w yrazu oscyluje w kierunku znaczenia abstrakcyjnego,

w drugim natom iast — konkretnego, fizycznego. I ta k n a przykład: wyraz

отвлечь14 w słownikach języka rosyjskiego m a przede wszystkim znaczenie

abstrakcyjne i przenośne. N atom iast w W ielkim słowniku rosyjsko-polskim

znaczenie konkretne, fizyczne znajduje się n a pierwszym miejscu, co może

wprowadzić w błąd czytelnika. Słownik ten podaje następującą kolejność

polskich znaczeń rosyjskiego отвлечь15: 1) odciągnąć; 2) ściągnąć; 3) odciągnąć,

oderwać; 4) odwrócić; 5) wyabstrahować. Oto odpowiedni c y ta t z A n n y K areniny

ilustrujący powyższą kwestię:

Облонский заговорил о таком предмете, который тотчас же о т в л е к его (41/1). O błoński w n et p oru szył te m a t, k tó ry od razu p och łon ął jego u w agę (48/1).

/

Zauważyć przy ty m należy, że tłum aczka ominęła pułapkę, jak ą stanow i

częściowe tylko nakładanie się znaczeń w yrazu odwlec — отвлечь w języku

polskim i rosyjskim.

Podobną rozbieżność w zakresie znaczeń konkretnych i abstrakcyjn ych

obserwujem y w wyrazie zawlec — завлечь.

В том ли она раскаивалась, что з а в л е к л а Левина, или в том что отказала — она не знала (61/1).

N ie w ied ziała czego żałuje: c z y teg o , że p o d b i ł a serce L ew in a, c zy też, że n ie przyjęła jego o św ia d czy n (73/1).

13 Ib id ., t. I , s. 597. 14 Ib id ., t. I I , s. 906. 16 Ib id ., t. I , s. 748.

Zwodnicze ekw iw alenty leksykalne

13У

W W ielkim słowniku rosyjsko-polskim w tłum aczeniach tego wyrazu

kładzie się nacisk na działanie konkretne, odpowiadające czasownikom ruchu,

m im o że w opisowych słownikach języka rosyjskiego znaczenie takie nie

w y stę p u je 16.

R ozpatrzm y jeszcze dwa inne charakterystyczne przykłady:

Поспешно п е р е б и л а она хотевшую возражать Долли [...] (90/1). P r z e r w a ł a szyb k o A n n a chcącej zaprzeczyć bratow ej [ ...] (101 /I).

Он не мог за с т а в и т ь себя слушать то, что брат рассказывал ему про артель (97/1). N ie m ó g ł się p r z y m u s i ć do słu ch an ia tego, co m u brat op ow iad ał o stow arzysze­ niu [...] (115/1).

W języku polskim w yrazy przebić i zastawić m ają znaczenie działania

fizycznego. W języku rosyjskim natom iast znaczenie konkretne i abstrakcyjne

ty c h wyrazów na tyle się rozeszły, że na przykład w Słowniku języka rosyj­

skiego S. I. Ożegowa tw orzą one oddzielne p ary hom onim ów 17. W W ielkim

słowniku rosyjsko-polskim wyraz заставить18 w ystępuje jako dwa hasła, czyli

jako p ara homonimiczna, a znaczenie słowa перебить 19 łączy się w jednym

a rty k u le hasłowym. B rak tu więc konsekwencji leksykograficznej w odnie­

sieniu do homonimów. W takich w ypadkach przy rozwiązywaniu problemów

homonimów dużą pomocą może być porównywanie zdań oryginału i przekładu,

w których te wyrazy są użyte.

Z rozpatrzonych odpowiedniości typów wyrazów pokrew nych wynika, że

istnieje zjawisko przyciągania i odpychania w sferze wyrazów jak również

i n a płaszczyźnie poszczególnych znaczeń zestaw ianych leksemów. W yrazy

zbieżne w jednym znaczeniu mogą być całkowicie rozbieżne w zakresie innych

znaczeń. Problem ten, w ystępujący również w tłum aczeniu, jest jak dotąd

mało rozpracowany w semazjologii teoretycznej. W badaniach takich dużą

rolę mogą odegrać konkretne analizy tłum aczeń z języka pokrewnego.

ТАДЕУШ КУРОЧИЦКИ „ЛОЖНЫЕ ДРУЗЬЯ” ПЕРЕВОДЧИКА КАК ПРОБЛЕМА ПЕРЕВОДЧЕСКОЙ ПРАКТИКИ (На материале польского перевода романа Л. Н. Толстого Анна Каренина)

Р е з ю м е

сти (относительной или абсолютной), либо безэквивалентности. Учитывая соотношение звуковой (или графической) оболочки эквивалентных слов и соотношение их стилистических характеристик, можно разграничить синхронные межъязыковые категории абсолютной и от­ носительной синхронии, омонимии и паронимии. Некоторые слова подлинника и перевода романа Л. Н. Толстого Анна Каренина имеющие общее происхождение и общий (с исторической точки зрения) фонетический облик, но различные по семантике, и являются предметом нашего анализа в настоящей статье. При переводе семантически близкой или тождественной лексики ограничения в семанти­ ческой и экспрессивно-стилистической сочетаемости слов становятся источником ошибок не мешающих передаче смысловой информации, но нарушающих языковую норму. Наиболее частный тип стилистических расхождений в русских и польских словах — расхо­ ждения слов, имеющих книжную или разговорную окраску. Значительные трудности также может вызывать несовпадение значений в многозначных словах и расхождения в семанти­ ческой структуре сопоставляемых слов. Анализ языка оригинала и языка перевода является неисчерпаемым источником для сравнительно-сопоставительной семасиологии сравниваемых языков, а также для выявле­ ния типов соответствий между значениями слов в родственных языках. M IS L E A D IN G W O R D S O F T H E T R A N S L A T O R A S A P R O B L E M I N T R A N S L A T IO N

(On th e c o n ten t o f th e P olish tran slation o f T o lsto y ’s n o v el A n n a K a re n in a )

by

TADEUSZ KUROCZYCKI

S u m m a r y

C om paring th e source an d tran slation lan gu ages (R u ssian an d P o lish , or a n y oth er) o i

A n n a K a re n in a th e w ords, as their co n tex tu a l-lo g ica l correlation is con cerned, m a y b e

eith er in eq u iv a len t (relative or ab solu te) or u n e q u iv a le n t correlation s. T ak in g in to a cco u n t th e correlation o f sound (or graphic) scope o f eq u iv a len t w ords and correlation o f th eir sty lis tic ch aracteristics w e m a y define syn ch ron ic in terlan gu age categories o f ab so lu te and rela tiv e syn ch ron ism , h o m o n y m y an d p aron ym y.

Som e original and tran slation w ords from A n n a K a r e n in a w h ic h h a v e com m on roots an d a com m on (from a historical p o in t o f v ie w ) p h o n etic a sp e c t b u t w h ich differ sem a n tica lly , are also th e su b ject m a tter o f our an a ly sis in th e p resen t a rticle.

S em an tically close or id en tica l voca b u la ry , lim ite d in se m a n tic and ex p ressiv e- sty lis tic com b in ation s o f w ords are th e source o f m ista k es in translation; w h ich d oes n o t p rev en t in rendering o f th e sense o f th e in fo rm a tio n b u t breaks th e lan gu age norm s.

T he m o st com m on s ty lis tic d ivergen ces in R u ssia n an d P o lish w ords are th e d iv e r ­ gen ces w h ich h a v e literary an d con versation al n u an ces. T h e co n v erg en ce in m ean in gs o f p o ly sem a n tic w ords and in sem an tic stru ctu re o f con trasted w ord s also p resen t c o n ­ sid erab le difficulties.

T he an a ly sis o f th e original an d tran slated lan gu ages is an in e x h a u stib le source for com p a ra tiv e and c o n tra stiv e sem isio lo g y o f com pared languages a s w e ll for th e rev ea lin g o f th e ty p e s o f th e correlation b etw een th e m ean in g in co g n a te lan gu ages.