Uwagi do wersji zaadaptowanej:
Wersja elektroniczna książki została stworzona zgodnie z art. 33 z indeksem 1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Zostały zachowane numery stron. Numer danej strony znajduje się nad tekstem danej strony i poprzedza go skrót „str.”.
Wartości wyrażone w oryginale liczbami rzymskimi, w adaptacji przedstawiono cyframi arabskimi. Strony w przypisach zapisane numeracją rzymską zastąpiono cyframi arabskimi z dodatkowym zerem przed numerem takiej strony.
Numeracja rozdziałów została ujednolicona.
Podkreślenia w postaci rozstrzelenia tekstu zostały zamienione na pogrubienie.
Symbol procentu został zapisany słownie.
Przypisy tradycyjne w treści głównej są linkami oznaczonymi „Przypis” i numerem porządkowym wziętym w nawias kwadratowy. Linki te prowadzą do opisów przypisów, które zostały umieszczone na końcu dokumentu. Powrót do treści głównej po odczytaniu opisu przypisu jest możliwy poprzez link „Wróć do strony głównej” umieszczony na końcu każdego opisu przypisu.
Zakładki oznaczone literą „p.” i numerem porządkowym znajdują się w treści głównej, w miejscu występowania przypisu tradycyjnego. Zakładki oznaczone słowem „przypis” i numerem porządkowym znajdują się na końcu dokumentu – w miejscu występowania opisu przypisu tradycyjnego.
W adaptacji przypisy harwardzkie są linkami oznaczonymi słowem „Przypis”, numerem porządkowym oraz treścią przypisu wziętymi w nawias okrągły. Powrót do treści głównej po odczytaniu opisu przypisu jest możliwy poprzez link „Wróć do strony głównej”
umieszczony na końcu każdego opisu przypisu.
Zakładki oznaczone literami „pp.” i numerem porządkowym znajdują się w treści głównej, w miejscu występowania przypisu harwardzkiego. Zakładki oznaczone słowem „pprzypis” i numerem porządkowym znajdują się na końcu dokumentu – w miejscu występowania opisu przypisu harwardzkiego.
Dla wyróżnienia przypisów tradycyjnych w załączniku przed numer takiego przypisu dodano cyfrę 1.
W oryginale znajduje się Wykaz ilustracji. Tytuły poszczególnych punktów tego wykazu to jednocześnie linki, które pozwalają przejść do danej ilustracji w tekście głównym. Zakładki oznaczone skrótem „il.” oraz numerem porządkowym znajdują się w tekście adaptacji w miejscu występowania danej ilustracji.
Wykaz skrótów:
arch. – archiwalna art. – artykuł b. – byłego b.d. – brak daty
b.r.w. – brak roku wydania c. – capitulus
cyt. – cytat cz. – część dn. – dnia
dok. – dokument dop. – dopisek ed. – édition
Hist. filoz. – historia filozofii im. – imienia
j.a. – jednostka archiwalna Jak. – List świętego Jakuba k. – karta
kard. – kardynał kol. – kolega Ks./X – ksiądz
kom. red. – komentarz redakcyjny Kor. – List do Koryntian
Łuk. – Ewangelia według świętego Łukasza m. i. – między innymi
Mar. – Ewangelia według świętego Marka masz. – maszynopis
Mat. – Ewangelia według świętego Mateusza n./nast. – następne
nakł. – nakładem Nb. – nota bene nr – numer o. – oddział odb. – odbitka ok. – około
oprac. – opracowanie
p. – pan
por. – porównaj
prawn. ekon. i socjol. – prawny, ekonomiczny i socjologiczny przekł. – przekład
pseud. – pseudonim pt. – pod tytułem r. – rok
R. – rocznik red. – redakcja rkp. – rękopis
rozszerz. – rozszerzone Rzym. – List do Rzymian s./str. – strona
s-ka – spółka ss. – strony sygn. – sygnatura
ś.p./śp. – świętej pamięci św. – święty
t. – tom
t. p. – tym podobne t. zw. – tak zwany
tel. kom. – telefon komórkowy Tj./t.j. – to jest
tłum. – tłumaczenie tow. – towarzystwo ul. – ulica
ur. – urodzony uzup. – uzupełnienie w. – wiek
wyd. -- wydanie/wydawnictwo wzgl. – względnie
v. – von vol. – volume z. – zeszyt zb. – zbiorowa
zob. – zobacz
AFM – Akademii Andrzeja Frycza Modrzewskiego AP – Akademia Pedagogiczna
APS – Akademia Pedagogiki Specjalnej
CR – Congregatio a Resurrectione (Domini Nostri Iesu Christi) GWP – Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
IHNOiT – Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki ISBN – International Standard Book Number K. K. – kodeks karny
KSM – Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży
MWRiOP – Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego NIAK – Naczelny Instytut Akcji Katolickiej
ODiSS – Ośrodek Dokumentacji i Studiów Społecznych OF – Offizierslager
OSW – Olsztyńska Szkoła Wyższa PAN – Polska Akademia Nauk
PAT – Papieska Akademia Teologiczna PAU – Polska Akademia Umiejętności PBN – Polska Bibliografia Naukowa PIB – Państwowy Instytut Badawczy PMP – Polska Myśl Pedagogiczna PRL – Polska Rzeczpospolita Ludowa PTT – Polskie Towarzystwo Teologiczne PWN – Państwowe Wydawnictwo Naukowe
PZWS – Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych SA – spółka akcyjna
SChMP – Stowarzyszenie Chrześcijańskiej Młodzieży Pracującej T. C. L. – Towarzystwo Czytelni Ludowych
T.J. – Towarzystwo Jezusowe
TN KUL – Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego UAM – Uniwersytet Adama Mickiewicza
UJ – Uniwersytet Jagielloński
UKSW – Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego UKW – Uniwersytet Kazimierza Wielkiego
UP – Uniwersytet Pedagogiczny
UŚ – Uniwersytet Śląski
WAiP – Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne WAM – Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy
WSiP – Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne WWP – Wolna Wszechnica Polska
YMCA – Young Men's Christian Association
ZG ZNP – Zarząd Główny Związku Nauczycielstwa Polskiego ZMChS – Związek Młodzieży Chrześcijańsko-Społecznej ZSPM – Zespół Szkół Poligraficzno-Medialnych
Koniec uwag do wersji zaadaptowanej.
Str. 1
Dominika Jagielska Janina Kostkiewicz
Pedagogika humanizmu społecznego Andrzeja Niesiołowskiego
Str. 2 PMP
Redaktor serii
prof. dr hab. Janina Kostkiewicz
Seria wydawnicza Polska Myśl Pedagogiczna prezentuje badania zarówno historycznej, jak i współczesnej myśli pedagogicznej, uwzględniające jej źródła i konteksty filozoficzne, religijne, społeczne, polityczne, a także inne o charakterze kulturowym.
Inicjatywa jej powołania wynika z przekonania, że rodzima myśl pedagogiczna nie znajdowała – najczęściej wskutek sytuacji dziejowej – sprzyjających warunków do zaistnienia w praktyce pedagogicznej. Nie znalazła też adekwatnego dla jej wartości miejsca w europejskim, a nawet krajowym dyskursie naukowym. Spora część tej myśli jawiła się w różnych okresach dziejów Polski jako niepożądana. Wiele czynników
powodowało, że nie dostrzegano jej nowatorstwa i atrakcyjności. Bieg dziejów spychał ją na margines pedagogiki uprawianej w kraju, dając tutaj preferencje wpływom wynikającym z aktualnej sytuacji politycznej. Marginalizacja myśli rodzimej dokonywała się przez
przyjmowanie sugerowanych kompleksów, stereotypów, obcych racji i wzorców.
Zadaniem serii jest rekonstrukcja zapomnianych treści polskiej myśli pedagogicznej, głębsza jej eksploracja, współczesna diagnoza jej wartości i znaczenia w dziejach rozwoju europejskiego humanizmu oraz naszej narodowej tożsamości.
Serię otwiera
Dominika Jagielska, Janina Kostkiewicz
Pedagogika humanizmu społecznego Andrzeja Niesiołowskiego Wkrótce
Andrzej Niesiołowski, Zarys pedagogiki ogólnej
(odczytanie rękopisów i opracowanie krytyczne J. Kostkiewicz)
Str. 3
Dominika Jagielska Janina Kostkiewicz
Pedagogika humanizmu społecznego Andrzeja Niesiołowskiego WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO
Str. 4
Seria: Polska Myśl Pedagogiczna
Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Pedagogiki Recenzent
Prof. zw. dr hab. Wiesław Theiss Projekt okładki Małgorzata Flis
Copyright by Dominika Jagielska, Janina Kostkiewicz & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
Wydanie 1, Kraków 2015 All rights reserved
Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych,
mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.
ISBN 978-83-233-3953-3 www.wuj.pl
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl
Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Str. 5
Frontyspis: Andrzej Niesiołowski (1899-1945).
Str. 6
Pusta strona.
Str. 7 Spis treści
Wstęp (Janina Kostkiewicz). Strona 9
Rozdział 1. Życie i dzieło Andrzeja Niesiołowskiego (Janina Kostkiewic z) . Strona 1 7 1.1. Przedstawiciel pokolenia wielkiej miłości Ojczyzny. Strona 17
1.2. Życie, studia, praca, rodzina – wojenna zagłada. Strona 22 1.3. Twórczość naukowa i działalność społeczna. Strona 34
1.3.1. Młodzieńczy program pracy społeczno-wychowawczej. Strona 34
1.3.2. Praca naukowa i publicystyczna. Strona 36
1.3.3. Człowiek czynu – działalność społeczna i polityczna. Strona 43 1.3.4. Rękopisy z oflagów. Strona 48
Rozdział 2. Pedagogika humanizmu społecznego jako „zobowiązanie do osobowego rozwoju”. Strona 57
2.1. Humanizm pedagogiki Andrzeja Niesiołowskiego – cechy charakterystyczne (Janina Kostkiewicz) . Strona 57
2.2. Między pedagogiką kultury a pedagogiką personalistyczną (Janina Kostkiewicz) . Strona 70
2.2.1. Pedagogika kultury: praca oświatowa jako autorska koncepcja „podniesienia”
narodu po zaborach. Strona 70
2.2.1.1. Formy i metody pracy oświatowej na rzecz rozwoju kulturalnego. Strona 72 2.2.1.2. Koncepcja kół oświatowo-wychowawczych. Strona 77
2.3. Personalizm jako: postawa i metoda działania, „narzędzie naprawy” kultury i losów cywilizacji oraz antyteza epoki totalitaryzmów (Janina Kostkiewicz) . Strona 84
2.4. Propersonalistyczne aspekty pedagogiki i wychowania. Strona 93
2.4.1. Ideał wychowania „nowego człowieka ” – założenia i pedagogiczne środki realizacji (Dominika Jagielska). Strona 93
2.4.2. Ideologia wychowawcza – próba zmiany znaczeń (Janina Kostkiewicz). Strona 104 2.4.2.1 Zasadność podejmowania zagadnienia ideologii wychowawczej na gruncie pedagogiki. Strona 104
2.4.2.2. Geneza i podstawowe właściwości ideologii w ujęciu Andrzeja Niesiołowskiego.
Strona 106
2.4.3. Pojęcie, funkcje i struktura ideologii w koncepcji Andrzeja Niesiołowskiego (Dominika Jagielska). Strona 114
2.4.4. Katolicka ideologia wychowawcza (Dominika Jagielska). Strona 128 2.4.4.1. Religia a ideologia w koncepcji Andrzeja Niesiołowskiego. Strona 128 2.4.4.2. Struktura i założenia katolickiej ideologii wychowawczej. Strona 130
Str. 8 Spis treści
Rozdział 3. Pedagogika społecznego humanizmu jako „zaangażowaniew przebudowę struktur życia społecznego” . Strona 137
3.1. Wychowanie do życia w społeczeństwie i dla społeczeństwa (Dominika Jagielska).
Strona 137
3.
1 . 1. Kultura społeczna i naród jako fundamenty wychowania społecznego. Strona 138 3.1.1.1. Kultura społeczna i jej znaczenie wychowawcze. Strona 138
3.1.1.2. Naród jako nośnik kultury społecznej. Strona 145
3.1.2. Wychowanie społeczne – założenia, cele, metody realizacji. Strona 148 3.1.3. Kondycja rodziny i jej rola w wychowaniu do życia w społeczeństwie i dla społeczeństwa. Strona 157
3.1.4. Znaczenie oświaty dla rozwoju społeczeństwa – dlaczego niemożliwa jest oświata neutralna światopoglądowo? Strona 164
3.2. Sprawiedliwość społeczna w pismach Andrzeja Niesiołowskiego (Dominika Jagielska).
Strona 167
3.2.1. Kwestia robotnicza i chrześcijański program społeczny. Strona 168
3.2.2. Sytuacja polskiej wsi. Bieda i bezrobocie a problem reagraryzacji. Strona 173 3.2.3. Inne problemy ówczesnego społeczeństwa i propozycje ich rozwiązania w piśmiennictwie Andrzeja Niesiołowskiego. Strona 177
3.3. Humanizm społeczny w pedagogicznym myśleniu o reformie struktur społecznych – idea i rola organizacji (Janina Kostkiewicz). Strona 181
Zakończenie (Dominika Jagielska). Strona 189
Bibliografia (Dominika Jagielska, Janina Kostkiewicz). Strona 193 Bibliografia prac Andrzeja Niesiołowskiego. Strona 193
Opracowania i literatura uzupełniająca. Strona 203 Załączniki. Strona 207
Wybór pism . Strona 208
Andrzej Niesiołowski – Problemat konsumenta kulturalnego i polityki kulturalnej (wybór i opracowanie Dominika Jagielska). Strona 209
Andrzej Niesiołowski – Metody realizacji wychowania społecznego (wybór i opracowanie Janina Kostkiewicz). Strona 225
Andrzej Niesiołowski – Założenia aksjologiczne katolickiej ideologii wychowawczej (wybór i opracowanie Janina Kostkiewicz). Strona 239
Andrzej Niesiołowski – Ludwik Chmaj: Kierunki i prądy pedagogiki współczesnej, „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1958, ss. 752 [Recenzja] (wybór i opracowanie Janina
Kostkiewicz). Strona 257
Ilustracje. Dokumenty z życia i pracy Andrzeja Niesiołowskiego (pozyskanie – Janina Kostkiewicz). Strona 263
Wykaz ilustracji. Strona 275
Str. 9 Wstęp
Janina Kostkiewicz
Andrzej Niesiołowski „to człowiek niepospolity. Przepojony (…) żarliwą wiarą w człowieka, w Polskę, w katolicyzm. Żył przede wszystkim i niemal wyłącznie pracą i myślą o
zwycięstwie idei, której służył. Pozbawiony wszelkich ambicji egoistycznych, zarozumiałości, pychy. Stosunek jego do ludzi był bezgranicznie życzliwy. I to do wszystkich, zarówno do dobrych, jak i do złych. Wierzył w człowieka (…), był to objaw szlachetnego serca – głębokiej kultury chrześcijańskiej. (…) Jak o takim człowieku pisać?”
[Przypis 1.] – pytał znający go osobiście uczestnik ruchu społeczno-katolickiego okresu międzywojennego w Polsce, dziennikarz i współwięzień oflagu. Wobec podobnego odczucia staje każdy, kto ma za sobą choćby próbę zgłębienia jego myśli.
Andrzej Niesiołowski – urodzony w 1899 roku w Wielkopolsce, a zmarły przedwcześnie w niemieckim obozie dla polskich oficerów w roku 1945 – należał do pokolenia, które całe swoje młodzieńcze i dorosłe życie poświęciło służbie dla Ojczyzny. Jego twórczość naukowa, posiadająca przede wszystkim wyraźnie humanistyczny i interdyscyplinarny charakter, pozostawała przez cały okres, jaki minął od zakończenia 2 wojny światowej i daty jego śmierci, poza dyskursem naukowym pedagogów oraz promowanymi teoriami pedagogicznymi [Przypis 2.], a także socjologicznymi.
Str. 10
Podstawową przyczyną tego stanu rzeczy była paradoksalna „bezużyteczność” jego twórczości dla powojennego paradygmatu pedagogiki socjalistycznej wdrażanej w Polsce.
Podobnie sama, kryształowa wręcz, postać katolickiego humanisty pozostawała na marginesie poprawnościowych zainteresowań twórców dopuszczanych wówczas przez cenzurę do głosu. Warto wspomnieć, że mimo tych formalnych barier ideologicznych PRL- u istniała pewna „ścieżka” w obrębie działalności pedagogicznej zwanej pracą oświatową, którą nieliczne dzieła Andrzeja Niesiołowskiego docierały do pedagogów. Otóż w obszarze andragogiki, a konkretnie w dziedzinie pracy kulturalno-oświatowej, odwoływano się niekiedy (w latach 1945-2015) głównie do jego dwóch książek wydanych w 1932 i 1939 roku [Przypis 3.]. Ten stan rzeczy sprawiał, że widziano w Niesiołowskim nie tyle teoretyka interdyscyplinarnie ujmującego pedagogikę, socjologię wychowania, elementy antropologii kulturowej i politologii, co zaledwie metodyka pracy oświatowo-kulturalnej. W dodatku te marginalne odniesienia do metodyki pracy kulturalno-oświatowej według propozycji Niesiołowskiego, następowały jedynie wśród gruntownie wykształconych pedagogów
mających o niej wiedzę. W ten sposób w całym tym długim przecież okresie dziejów pedagogiki uległa marginalizacji lub eliminacji najbardziej wartościowa część dorobku autora.
Kierunek zmian systemowych roku 1989 dawał wprawdzie pewne szanse na weryfikację aktualności całej spuścizny pedagogicznej Niesiołowskiego, lecz trauma kulturowa (dotykająca także środowiska uniwersyteckie) i podążanie głównego nurtu zmian za (neo)liberalnymi oraz indywidualistycznymi trendami kulturowymi nie sprzyjały
wprowadzeniu twórczości Niesiołowskiego do współczesnego dyskursu naukowego. Jest ponadto rzeczą znamienną, że pedagodzy po „zmianie ‘89” w dość ograniczonym zakresie powrócili do rodzimych twórców okresu dwudziestolecia między wojennego, których dzieła zakorzenione były w głównym nurcie humanistyki i kultury katolickiej.
Str. 11
A tutaj właśnie lokują się zarówno dzieła naukowe, jak i całe pisarstwo publicystyczne Andrzeja Niesiołowskiego: humanizm o orientacji społecznej jest ich cechą nadrzędną i najbardziej ogólną kwalifikacją. Stałe zainteresowanie człowiekiem i dobrem społeczności (przede wszystkim narodu) nadaje tej twórczości walor ponadczasowy, ono też uzasadnia sens dzisiejszego powrotu do niej.
Myśl pedagogiczna Andrzeja Niesiołowskiego, zawarta w niewiarygodnie dużej – jak na kilkunastoletni okres jego twórczości – liczbie prac, rozpatrywana z bardziej szczegółowej perspektywy wychodzi zdecydowanie od pedagogiki kultury i dociera w ciągu swego rozwoju do personalistycznych ujęć oraz interpretacji. Nie tworzy jednak Niesiołowski pedagogiki stricte personalistycznej, pozostaje niejako „między pedagogiką kultury a pedagogiką personalistyczną” Taki właśnie poziom szczegółowości interpretacji
towarzyszył mi w trakcie badań nad kierunkami i koncepcjami pedagogiki katolickiej, której Andrzej Niesiołowski jest ważnym reprezentantem [Przypis 4.]. Powstanie niniejszej monografii poprzedzało natomiast założenie o konieczności ujęcia twórczości
Niesiołowskiego na wyższym poziomie ogólności niż moja poprzednia interpretacja. Ta decyzja wynikała z głównego celu badawczego, jakim było całościowe ujęcie pełnej spuścizny naukowej Andrzeja Niesiołowskiego łącznie z jego interesującą
publicystyką – i odzwierciedlenie w tej monografii jej pełnego, najbardziej
adekwatnego obrazu. Ów wyższy poziom ogólności (wyjście „ponad i poza” pedagogikę kultury oraz personalistyczną) pozwalał na objęcie badawczym procesem rekonstrukcji także rozpraw z pogranicza pedagogiki i innych nauk: politologii, socjologii, filozofii kultury.
Twórczość Niesiołowskiego, określona tu mianem „pedagogiki humanizmu społecznego”,
nie powinna być odczytywana zamiennie z (mającym swoją rację bytu) nazywaniem jej
„humanistyczną pedagogiką społeczną” (w sensie subdyscypliny pedagogiki). Powodem tego zastrzeżenia jest to, iż jego twórczość wykracza daleko poza nią. Zastosowanie kryterium subdyscyplin pedagogicznych pokazuje ich wielość w twórczości
Niesiołowskiego. Jego teksty mogą być kwalifikowane do: filozofii wychowania, pedagogiki ogólnej, andragogiki (z upowszechnianiem oświaty i kultury, samokształceniem i
samowychowaniem), pedagogiki społecznej, socjologii wychowania, pracy socjalnej, polityki opieki i edukacji, polityki społecznej, a także pedagogiki szkoły wyższej.
Str. 12
Rezultat zastosowania kryterium subdyscyplin pedagogicznych do uporządkowania i klasyfikacji dokonań Andrzeja Niesiołowskiego jest dodatkowym argumentem za
sięgnięciem po szeroką ogólną klasyfikację, pozwalającą na nadanie jego twórczości (po procesie jej analizy i rekonstrukcji) miana mieszczącego wszelkie jej aspekty – humanizmu społecznego.
Czy jest możliwa inna niż pedagogiczna kwalifikacja prac Andrzeja Niesiołowskiego?
Należy postawić to pytanie szczególnie wobec spotykanych uwag o postrzeganiu go jako socjologa, do czego zresztą upoważniają niektóre prace. Istnieje oczywiście możliwość analizy twórczości naukowej Niesiołowskiego z perspektywy socjologii, politologii, filozofii kultury. Jednak analiza treści jego rozpraw, a przede wszystkim wpisana w nie misja [Przypis 5.], niesiona całe życie przez Andrzeja Niesiołowskiego, dają poważne
uzasadnienie pierwszeństwa dla perspektywy pedagogicznej (wraz z interdyscyplinarnymi odniesieniami) i uznania go za pedagoga.
Monografia niniejsza skonstruowana jest według schematu zaczerpniętego z jednej spośród definicji humanizmu społecznego (w jego integralnym rozumieniu), podkreślającej – obok znaczenia społecznych odniesień – „także zdolność i zobowiązanie do osobowego rozwoju oraz zaangażowania w przebudowę struktur życia społecznego” [Przypis 6.]. Dwa człony tej definicji zdają się przywoływać obecne w bogatej spuściźnie naukowej Andrzeja Niesiołowskiego dwa stałe i nieodłączne, a zarazem wewnętrznie powiązane z sobą przesłania jego myśli pedagogicznej: „zobowiązanie do osobowego rozwoju” oraz
„zaangażowania w przebudowę struktur życia społecznego”. Uczyniłam je osnową i podstawą wyodrębnienia dwóch płaszczyzn ukazujących ogólną kwalifikację i
najogólniejszą z możliwych klasyfikację spuścizny naukowej Andrzeja Niesiołowskiego:
jako pedagogiki humanizmu społecznego. Te dwa wymiary humanizmu społecznego ogarniają wszelkie istotne aspekty pedagogiki Niesiołowskiego, tworząc – obok
pierwszego – główne rozdziały tej monografii: rozdział drugi Pedagogika humanizmu społecznego jako „zobowiązanie do osobowego rozwoju” oraz rozdział trzeci Pedagogika humanizmu społecznego jako „zaangażowania w przebudowę struktur życia
społecznego”.
Str. 13
Zobowiązania te są konsekwencją i zarazem wnioskiem z przyjętej przez naszego autora antropologii oraz jego światopoglądu. W uznawanej przez niego antropologii natura ludzka opiera się na siłach sprawczych – intelekcie, woli, uczuciach – te zaś posiadają według jej założeń zdolność do rozwoju, która jest tutaj wyjściowa. W tekstach Andrzeja
Niesiołowskiego spotykamy niewiele odniesień do natury ludzkiej, niewiele rozważań o charakterze antropologicznym, dlatego ich rekonstrukcja nie pojawi się w niniejszej monografii. Z wielu szczegółowych uwag, a przede wszystkim z pośrednich kontekstów wynika, że jest to antropologia (neo)tomistyczna. Samo natomiast zobowiązanie do
osobowego rozwoju jest zadaniem o charakterze pedagogicznym opartym na kształceniu, samokształceniu, wychowaniu i samowychowaniu. Ich realizacją interesuje się
Niesiołowski głównie w zakresie różnych pozaszkolnych form pracy oświatowej z
uwzględnieniem wszelkich społeczno-kulturowych uwarunkowań. Drugie ze zobowiązań:
zaangażowanie w przebudowę struktur życia społecznego, jest zarówno konsekwentną realizacją ewangelicznej roli człowieka w świecie, jak i wyrazem osobistej postawy Niesiołowskiego wobec własnego narodu oraz jego kultury.
Integralność poczynań składających się na realizację obu zobowiązań pojawi się już w młodzieńczym programie pracy społecznej, stając się powoli w pismach Niesiołowskiego pewną „stałą” ujęć i ciągle obecną perspektywą oglądu kondycji człowieka, a także problemów go dotyczących. Najpełniejszy swój wyraz znajdzie w zainteresowaniu Niesiołowskiego ideologiami wychowawczymi: w wykładach z katolickiej ideologii
wychowawczej (w Wolnej Wszechnicy w Łodzi), w przygotowanej pod kierunkiem Floriana Znanieckiego rozprawie habilitacyjnej Ideologia – jej struktura wewnętrzna, funkcje
społeczne i kształty historyczne. Tom pierwszy, Teoria [Przypis 7.], w opublikowanych jej fragmentach [Przypis 8.] oraz w rękopisie podręcznika Zarys pedagogiki ogólnej [Przypis 9.].
Str. 14
Drugi z wymienionych wymiarów humanizmu pedagogiki Andrzeja Niesiołowskiego,
„zaangażowanie w przebudowę struktur życia społecznego”, w swym całościowym
znaczeniu jest wychowawczym przesłaniem, a nawet – można powiedzieć – syntezą programu pedagogicznego zawartego w jego twórczości. W niniejszej monografii eksponujemy go głównie w rozdziale trzecim. Pokazane są tam zakresy doskonalenia struktur życia społecznego występujące w tekstach Niesiołowskiego, kierowane nie tyle do szkoły i nauczyciela (te bowiem pozostają poza obszarem jego zainteresowań), ile do wychowawców wszelkiego typu oświatowych form edukacyjnych (głównie nieformalnych) oraz ich wychowanków w każdym obszarze rozwoju, który wymyka się szkole lub wymaga wsparcia szkolnych działań. Pokazywane drogi doskonalenia struktur życia społecznego są jednocześnie sugerowanym każdemu człowiekowi zobowiązaniem do ich
podejmowania.
Brak we współczesnych naukach humanistycznych i społecznych szerszych, znaczących i bezpośrednich odniesień do bogatej puli tekstów Andrzeja Niesiołowskiego oraz znikoma znajomość jego postaci dają autorkom tej monografii nadzieję na przynajmniej częściowe wypełnienie tej luki. Jej ograniczone ramy niosą przekonanie o oddaniu jedynie
najogólniejszego przesłania twórczości Andrzeja Niesiołowskiego.
Pisma Andrzeja Niesiołowskiego ciągle czekają na wieloaspektowe odczytanie i włączenie do współczesnego dyskursu pedagogicznego. Motywy jego twórczości – jak pokazuje stan współczesnych dziejów świata – powinny znowu Polakom być bliskie.
W czasie pracy nad książką korzystałam z pomocy wielu osób i instytucji, za co wszystkim składam najserdeczniejsze podziękowania. W szczególności dziękuję Pani Annie
Niesiołowskiej-Wędzkiej, córce Andrzeja Niesiołowskiego, oraz Panu Profesorowi Andrzejowi Wędzkiemu za gościnne przyjęcie w swoim domu i udzielenie obszernego wywiadu; za podzielenie się kilkoma zdjęciami oraz maszynopisem biografii Andrzeja Niesiołowskiego (który cytuję w rozdziale pierwszym). Dziękuję Pracownikom archiwów, które odwiedziłam: Archiwum PAN o. w Poznaniu oraz Archiwum UAM w Poznaniu;
dziękuję za odpowiedzi na zapytania kierowane do Archiwum Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk oraz Archiwum Akt Nowych w Warszawie; obie autorki dziękują także pracownikom: Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Akademii Ignatianum w Krakowie oraz Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej w Krakowie – za pomoc w kwerendach czasopism dwudziestolecia międzywojennego celem pozyskania publikowanej tu Bibliografii dzieł Andrzeja Niesiołowskiego.
Str. 15
Dominika Jagielska dziękuje pracownikom Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu, Biblioteki UAM Poznaniu, Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk za umożliwienie kwerendy pozwalającej pozyskać publicystykę Andrzeja Niesiołowskiego.
Obydwie autorki kierują podziękowania do recenzenta monografii Pana prof. zw. dr. hab.
Wiesława Theissa z Uniwersytetu Warszawskiego, którego niezwykle cenne uwagi i rady zawarte w opinii pozwoliły na istotne zmiany oraz uzupełnienia.
Kraków, luty 2015 r.
Str. 16
Pusta strona.
Str. 17
Rozdział 1. Życie i dzieło Andrzeja Niesiołowskiego Janina Kostkiewicz
1.1. Przedstawiciel pokolenia wielkiej miłości Ojczyzny
Andrzej Niesiołowski należy do pokolenia urodzonego i wychowanego pod zaborem niemieckim, które wcześnie dojrzało, podejmując walkę zbrojną o wolność Ojczyzny już w latach edukacji gimnazjalnej. Było to zarazem pokolenie, którego radość z odzyskanej niepodległości własnego narodu i państwa była motywem ogromnego wysiłku na rzecz budowania Polski. Wysiłku rozumu, woli, najlepszych uczuć i nieustającego myślenia o najdoskonalszych dla Niej rozwiązaniach. Jest więc Andrzej Niesiołowski
przedstawicielem pokolenia nie tylko znającego własną tożsamość, posiadającego honor, poczucie suwerenności i wolności, lecz także umiejącego wcielać je w życie.
Polscy intelektualiści, którzy uczestniczyli w utrzymaniu tożsamości narodowej, odrębności kulturowej – języka i całej spuścizny jej tradycji, stawali u progu Drugiej Rzeczypospolitej przed wyborem idei, których obecność w świadomości społecznej byłaby czynnikiem inspirującym i umacniającym najbardziej upragnione przez nich zmiany. Kryteria tych wyborów w wielonarodowościowej wówczas Polsce były różnorodne. Dla Niesiołowskiego głównym wyznacznikiem było niezmiennie: dobro Ojczyzny – rozumiane jako pomyślność narodu polskiego i młodego państwa, jego suwerenność, bezpieczeństwo, odrębność tożsamości, rozwój we wszystkich dziedzinach – od gospodarki po kulturę jednostki i całej wspólnoty narodowej. Na forum wielości dążeń różnych środowisk ówczesnej Polski oraz interesów ówczesnej Europy to „kryterium Niesiołowskiego” – rzekomo zbyt patriotyczne i katolickie zarazem – będzie powodem marginalizacji nie tylko jego osoby, ale przede
wszystkim jego dorobku naukowego, zarówno przed 2 wojną światową, jak i po niej.
Niczego nie zmieniło tutaj także pierwsze dwudziestopięciolecie po „zmianie ‘89 roku”.
Str. 18
Marginalizacja [Przypis 10.] ta w przypadku prac Niesiołowskiego osiągnęła apogeum po 2 wojnie światowej, posuwając się aż do eliminacji, zarówno w zakresie obecności
opublikowanych prac w dyskursie pedagogicznym, jak i ukrycia bądź zniszczenia paru obszernych tomów rękopisów jego dzieł dostarczonych do Polski z niemieckich obozów dla polskich oficerów (o czym dalej).
Na tle ideologicznych dążeń Europy dwudziestolecia międzywojennego prace Andrzeja Niesiołowskiego, powstające głównie w latach trzydziestych 20 wieku, w zakresie swej tematyki nie są odosobnione, a wręcz stawiają go w centrum dyskursu ówczesnej
humanistyki. Dotyczy to zarówno dostrzeganych kwestii społecznych, oświatowych, jak i podjętej tematyki ideologii wychowawczych, a przede wszystkim krytycznego głosu w sprawie ekspansji ówczesnych totalitaryzmów. Ich krytyka jest charakterystyczna dla humanistów katolickich [Przypis 11.]. Prace Andrzeja Niesiołowskiego wyróżnia wysoce humanistyczna i wolnościowo-demokratyczna treść, także ten rodzaj krytyki zjawisk bieżących, której trafność i istotność wzrasta z perspektywy skutków wywołanej przez Niemcy 2 wojny światowej i skali komunistycznego terroru w krajach nań skazanych przez koalicję antyniemiecką (Roosevelt, Churchill, Stalin).
Teksty Niesiołowskiego z tej perspektywy nie tylko nie zawierają ideologizujących dążeń (w dzisiejszym rozumieniu: zła wpisanego w indoktrynację ideologiczną). Przeciwnie, są wyrazem takiego modelu kształtowania człowieka i społeczności (rodzinnych,
środowiskowych, narodowych, międzynarodowych/międzypaństwowych), w których każda jednostka i każda z tych społeczności mogłyby uzyskać optymalne dla siebie, społecznie sprawiedliwe i szanujące wzajemną godność warunki rozwoju.
Str. 19
Dzieje nauk społecznych pokazują, że ich rozwój odbywa się (między innymi) jakby dwiema odmiennymi drogami: pierwsza jest wyrazem wiązania się twórców z ideą stanu rozwoju dyscypliny (rzekomo „czystego”, wolnego od zewnętrznych uwarunkowań) i maksymalizacji własnego wkładu w tak rozumiany jej rozwój naukowy; druga polega na podejmowaniu zagadnień istotnych ze względu na aktualne wydarzenia (dalsze lub bliższe) w najbliższym środowisku oraz w świecie – i to niezależnie od tego, czy tkwią w uprawianej dyscyplinie, czy na jej dalekich obrzeżach, czy też ulokowane są
interdyscyplinarnie. Na tej drugiej drodze uczeni podejmują wyzwania czasu. Andrzej Niesiołowski należy zdecydowanie do tego drugiego typu humanistów. Ponadto nie wybiera koniunkturalnie (w sensie podejmowania problemów i rozwiązań, które wzbudzą najmniej kontrowersji w akademickiej karierze ich autora i przyniosą uznanie). Zarówno treść prac naukowych, jak i publicystyka Andrzeja Niesiołowskiego są wyrazem
nieustającego myślenia o rozwiązaniach najdoskonalszych dla Polaków i Polski. Bez wątpienia jest to nauka w służbie, ale nie „na usługach”.
Andrzej Niesiołowski należy do grona polskich intelektualistów i działaczy, którzy
uczestniczyli w podtrzymywaniu tożsamości narodowej i odrębności kulturowej (narodowo- państwowej) Polaków. Stan tego, co nasze, własne, polskie, był zawsze drogi jego sercu – bo to wiązało się z poczuciem godności, honorem i tym wszystkim, co podnosi walory polskiej nacji. To właśnie inspiracja ideą kulturalnego podniesienia narodu stała się motywem przewodnim podróży naukowej po Europie oraz jej rezultatów: dwóch książek, pierwszej zatytułowanej Formy i metody pracy oświatowej. Próba klasyfikacji i analizy socjologicznej, wydanej – co nie jest bez znaczenia – nakładem „Księgarni Polskiej”
Towarzystwa Polskiej Macierzy Szkolnej (Przypis 1. Niesiołowski 1932, ss. 272) ; i drugiej Koła oświatowo-wychowawcze. Zadania – teoria – wskazania praktyczne (Przypis
2.Niesiołowski 1 939, ss. 476) , będących teoretycznym ujęciem i praktyczną realizacją tej idei. W obu tych poważnych monografiach celem autora było stworzenie narzędzia do powszechnego podnoszenia jakości kształcenia przez samokształcenie i
samowychowanie poszczególnych jednostek, członków polskiego narodu, po jego wyniszczeniu intelektualnym, moralnym i ekonomicznym przez zaborców. Wierność własnej tożsamości, własnemu sercu i rozumowi - przy niezwykle klarownej świadomości swoich wyborów i ich skutków; przy utrzymywanej ciągle na wysokim poziomie orientacji w aktualnych wydarzeniach naukowych, społecznych, gospodarczych i politycznych – jest główną wizytówką postaci.
Faktem istotnym w naukowej biografii Niesiołowskiego jest przynależność do grona
bliskich współpracowników poznańskich profesorów Kazimierza Tymienieckiego i Floriana Znanieckiego.
Str. 20
Znaniecki zdawał się być dla Niesiołowskiego niewątpliwie ważnym wzorem uczonego, głównie ze względu na atrakcyjną umiejętność organizowania sobie pracy naukowej i oryginalność podejmowanej problematyki. Jednak wielu poglądów Znanieckiego Niesiołowski nie będzie podzielał. To profesor Tymieniecki [Przypis 12.] okaże się tym
potentatem i wzorem ducha pozostającego w służbie suwerenności polskiego narodu, który podejmie Niesiołowski. Profesor Tymieniecki wyznaczył temat pierwszej pracy naukowej Niesiołowskiego o doktrynie Pawła Włodkowica (w archiwum zachowała się mała karteczka z tym tematem i adnotacją „temat dla Niesiołowskiego”) [Przypis 13.].
Wgląd w prace Niesiołowskiego odsłania jego poglądy, jakby współgrające z wieloma stanowiskami Włodkowica; odsłania, jak szerokie horyzonty myślenia i działania – na wzór wielkiego polskiego humanisty 15 wieku – posiada Niesiołowski. Humanisty, po którym wiele najważniejszych wartości mogło być już nie tyle odkrywanych dla Europy, co najwyżej przypominanych.
Innym istotnym obszarem wpływu kształtującego osobowość Andrzeja Niesiołowskiego był ruch filarecki i Stowarzyszenie Eleusis. Andrzej i Maria Niesiołowscy określali siebie
mianem „Elsów” i żyli według wymagań tego ruchu. Także w twórczości pisarskiej mamy istotne ślady zainteresowania tym ruchem. W oflagu, w swoim podręczniku Zarys
pedagogiki ogólnej, Niesiołowski pisał o Wincentym Lutosławskim jako o inicjatorze polskiego neomesjanizmu, dla którego – w tworzeniu Eleusis – istotną rolę odegrały idee Szczepanowskiego:
„Lutosławski (ur. 1863), wyszedłszy z studiów przyrodniczych, przezwyciężył pierwotny swój materializm i doszedł do sformułowania światopoglądu o charakterze industrializmu transcendentnego, opartego przede wszystkim na metodycznej filozofii Lutzego oraz na idealizmie platońskim [Przypis 14.] – a nade wszystko na romantyzmie i mesjanizmie polskim oraz na pewnych sugestiach yogizmu hinduskiego. Mimo swego industrializmu transcendentnego, widzi Lutosławski w narodzie, który uważa za gatunek dusz, wartość najwyższą – a w niepodległości cel, do którego, zdaniem jego – wiedzie trzecia jeszcze [droga – J.K.]. Obok pracy organicznej i dążeń rewolucyjno-wojskowych, (…) będąca warunkiem [ich – J.K.] skuteczności – mianowicie odrodzenie znaczenia jednostki [Przypis 15.]”
Str. 21
Te poglądy Lutosławskiego będą dawały o sobie znać, gdy Niesiołowski zobaczy
przyczynę upadku Polski w demoralizacji, szczególnie w alkoholizmie, karierowiczostwie i rozpuście. Radykalne zerwanie z tymi nałogami uważał będzie za warunek wstępny uzyskania niepodległości i ugruntowania przyszłej potęgi narodu. Pozostając na całe życie Elsem (taki przekaz pochodzi bezpośrednio od rodziny), wybierze wierność tym ideałom [Przypis 16.]. „Po latach rozwoju organizacja zerwała ze swoim założycielem – pisze
Niesiołowski – ze względu na jego osobiste dążenia. Po odzyskaniu niepodległości organizacja ta odrodziła się – ale już w ciasnych ramach – pod nazwą Filarecki Związek Elsów” [Przypis 17.]. Związek ten dalej będzie współkształtował osobowość
Niesiołowskiego, będzie mu bliski, a on aktywnie będzie współtworzył jego struktury.
Napisze o nim, że od momentu założenia obowiązywały w nim zasady koleżeńskie, zespolone nierozerwalnie z celami narodowymi. Dążenia te zostały sformułowane w Ideale Filareckim[Przypis 18.], opierającym swą działalność na wzajemnym uznaniu osobistości członków. W opinii Andrzeja Niesiołowskiego, to z tradycji i ducha Eleusis wyłonił się potężny ruch harcerstwa polskiego (zdecydowanie nie może tu być mowy o braku wiedzy Niesiołowskiego na temat dominujących przekonań o inspirowaniu się harcerstwa polskiego angielskim skautingiem), co stanowi oryginalną opinię o jego tradycjach i źródłach.
Str. 22
Andrzej Niesiołowski jest ważnym twórcą społecznie zorientowanej myśli humanistycznej zakorzenionej w religii (i teologii) katolickiej, inicjatorem pedagogiki łączącej się z
elementami filozofii, socjologii i politologii. Poszczególne jego prace współtworzą kolejne subdyscypliny pedagogiki. I tak, w obszarze filozofii wychowania pozostają: Zagadnienie wolności woli, praca doktorska (Przypis 3. Niesiołowski 1926, ss. 252) ; Ideologizacja kultury (Przypis 4. Niesiłowski 1936) ; Personalizm a kolektywizm (Przypis 5. Niesioł o wski 1937); Założenia aksjologiczne katolickiej ideologii wychowawczej (Przypis 6. Niesiołowski 1939) i inne. Obszar pedagogiki ogólnej tworzą: O istocie, genezie i funkcji ideału (Przypis 7
. Ni esiołowski 1938) ; Zarys pedagogiki ogólnej, część 1, zeszyty 1, 2, 4 (rękopisy), O pedagogice radosnej św. Jana Bosko (Przypis 8. Niesiołowski 1936) i inne. Do
humanistycznej pedagogiki społecznej, w której specjalne miejsce zajmują prace z andragogiki oraz interdyscyplinarne, wkraczające w socjologię i politologię, w sumie zakwalifikować można nie tylko wspomniane już Formy i metody pracy oświatowej…
(Przypis 9. Niesiołowski 1 932) czy Koła oświatowo-wychowawcze… (Przypis 10.
Niesiołowski 1 939) , lecz niemal pozostałą większość prac, dla której reprezentatywne są:
Problemat konsumenta kulturalnego i polityki kulturalnej (Przypis 11. Niesiołowski 1936) , Kryzys rodziny nowoczesnej i jego przyczyny (Przypis 12. Niesiołowski 1935) , Metody realizacji wychowania społecznego (Przypis 13. Niesiołowsk 1936) . W grupie prac z zakresu humanistycznej pedagogiki społecznej lokować można wiele znakomitych – z racji solidnych studiów Niesiołowskiego z historii, filozofii i socjologii – prac o charakterze zdecydowanie interdyscyplinarnym. Są to na przykład Katolickie koncepcje wychowawcze
w starożytności i średniowieczu (Przypis 14. Niesiołowski 1 939) , Katolicyzm a totalizm (Przypis 15. Niesiołowski 1938) , Zmierzch materializmu (Przypis 16. Niesiołowski 1 938) , Czy totalizm jest koniecznością historyczną? (Przypis 17. Niesiołowski 1 937) .
Różnorodność tej twórczości i działalności społeczno-politycznej odsłania iście renesansowy obraz humanisty i społecznika w jednej osobie.
1.2. Życie, studia, praca, rodzina – wojenna zagłada
Andrzej Niesiołowski, pseud. Aleksander Zajdlicz (1899-1945), urodził się Ostrowie
Wielkopolskim 5 lipca 1899 roku. Wywodził się z wielkopolskiej rodziny ziemiańskiej herbu Korzbok (Korcbok), która na terenie Wielkopolski notowana jest od 16 wieku. Rodzina ta prawdopodobnie wywodziła się z osiadłej i szeroko rozrodzonej na Śląsku rodziny Seidlitz, przybyłej tam z prawdopodobnie z Seilitz koło Miśni u schyłku 13 wieku. Jedna z gałęzi Seidlitzów [Przypis 19.] posiadała Niesiołowice (dziś Niesułowice pod Miliczem) i od niej powstało nazwisko Niesiołowskich pieczętujących się herbem Korzbok.
Str. 23
Niesiołowscy należeli do grona przeciętnej, średniej szlachty, która nie odgrywała roli politycznej ani nie sprawowała urzędów. Losy ich posiadłości ziemskich, położonych w różnych częściach Wielkopolski, były zmienne – zdarzało się, że byli już tylko
dzierżawcami i zarządcami cudzych majątków. Niektórzy członkowie tego rodu już w 19 wieku powiększali grupę inteligencji miejskiej. Dziadkami Andrzeja Niesiołowskiego po linii ojca byli Andrzej Niesiołowski (1829-1911) i Helena Bogusławska (1846-1912), mający siedmioro dzieci, z których Włodzimierz (ur. 1866) został ojcem Andrzeja. Żoną
Włodzimierza Niesiołowskiego i matką Andrzeja była Helena Schmidt (1863-1924) pochodząca z rodziny o niemiecko-francusko-polskich korzeniach (ojciec Bawarczyk z Weimaru, matka Albertyna Callier o pochodzeniu polsko-francuskim), której bracia walczyli w powstaniu styczniowym.
W rodzinie Włodzimierza (ojca Andrzeja Niesiołowskiego) patriotyczne uczucia do Polski były szczególnie pielęgnowane i tak też wychowywano dzieci. Szczególnie kultywowana była pamięć o Edmundzie Callier, pułkowniku powstańczych (z 1863) Wojsk Polskich.
Rodzice Andrzeja Niesiołowskiego nie tylko pielęgnowali miejsce jego pochówku, ale przede wszystkim podtrzymywali serdeczne relacje z jego potomkami.
Andrzej Niesiołowski, jedyny syn Włodzimierza i Heleny Niesiołowskich, otrzymał chrzest z rąk stryja ks. Kazimierza Niesiołowskiego [Przypis 20.] z Pleszewa, wybitnego działacza narodowego i społecznego. Utrzymywał on aż do wybuchu wojny bliskie stosunki z bratankiem i niewątpliwie wywarł znaczący wpływ na kształtowanie się jego poglądów.
Ojciec Andrzeja, po praktykach w księgarniach Jana Bernarda Langego w Gnieźnie, w firmie Hermana Altenberga we Lwowie i stażach w księgarniach zagranicznych, w 1893 roku założył w Ostrowie Wielkopolskim księgarnię nakładową i asortymentową z działem muzycznym i materiałami piśmiennymi oraz wydawał kartki pocztowe.
Dzieciństwo Andrzeja Niesiołowskiego przebiegało nie tylko w bezpośrednim sąsiedztwie literatury, księgarni i książek, lecz także w atmosferze kultu powstania styczniowego [Przypis 21.].
Str. 24
Wszystko to oraz wolnościowe nastroje podtrzymywane przez Wielkopolan sprawiły, że Andrzej, będąc uczniem gimnazjum w Ostrowie, działał w tajnych organizacjach młodzieży polskiej – Towarzystwie Tomasza Zana i w tajnym harcerstwie. Jako dziewiętnastoletni uczeń walczył w Powstaniu Wielkopolskim: najpierw wziął udział w „wypadkach
listopadowych” 1918 roku (w ich wyniku na krótko powstała tzw. Republika Ostrowska), a potem w przejęciu władzy z rąk niemieckich. W początkach stycznia 1919 roku wstąpił jako ochotnik do batalionu powstańczego formułującego się w Szczypiornie pod Kaliszem, który został przekształcony w 12. Pułk Strzelców Wielkopolskich (w okresie
międzywojennym 70. Pułk Piechoty). Służył w drugiej kompanii tego pułku. W okresie rozejmu stacjonował we wsi Czarny Las, na zachód od Antonina. Dnia 24 czerwca brał udział w potyczce z Niemcami pod Laskami (dziś Hetmanów, na południe od Czarnego Lasu [Przypis 22.]). Za działalność niepodległościową odznaczony został Medalem Niepodległości [Przypis 23.].
Andrzej Niesiołowski ukończył dziewięcioklasowe Gimnazjum Klasyczne w Ostrowie Wielkopolskim – co oświadcza w jednym z dokumentów [Przypis 24.]. Udział w powstaniu sprawił, że do egzaminu maturalnego nie przystąpił w normalnym trybie. Z innego
dokumentu wynika, że „świadectwo dojrzałości uzyskał 10 czerwca 1920 roku na mocy rozporządzenia Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej z dnia 10 czerwca 1919 roku”
[Przypis 25.]. Z dokumentów rodzinnych dodatkowo dowiadujemy się, że maturę zdawał po demobilizacji latem 1919 roku – jako ekstern. To pozwoliło mu zapisać się na studia z historii i socjologii na Uniwersytecie Warszawskim już w roku akademickim 1919/1920.
Zostały one przerwane (jak wynika z relacji rodzinnych) roczną kuracją w Zakopanem z powodu gruźlicy. W trzecim trymestrze roku akademickiego 1920/1921, a więc wiosną 1921 roku, zapisał się celem kontynuacji studiów na Uniwersytet Poznański.
Str. 25
Z Karty wpisowej Andrzeja Niesiołowskiego na Uniwersytet Poznański wynika, że rok akademicki 1921/1922 był jego drugim rokiem studiów. Tutaj studiował do końca roku akademickiego 1924/1925[Przypis 26.]. Uczestniczył w wykładach i seminariach wielu wybitnych profesorów tegoż uniwersytetu, między innymi: Kazimierza Tymienieckiego, Floriana Znanieckiego, Adama Skałkowskiego, Adama Żółtowskiego [Przypis 27.], Ludwiki Dobrzyńskiej-Rybickiej, z psychologii u profesora Stefana Błachowskiego, tu zetknął się z profesorem Bogdanem Nawroczyńskim, cenił też kontakty z Ludwikiem Jaxą-Bykowskim.
W kwestii uzyskania magisterium istnieją dwa źródła:
– z pierwszego wynika, że pracę magisterską pt. Doktryny Pawła Włodkowica na tle sporów polsko-krzyżackich Andrzej Niesiołowski obronił w roku 1923 [Przypis 28.];
– drugim źródłem są dokumenty archiwalne zawarte w teczce (Archiwum UAM, sygn.
103a; N; 21). Zawiera ona dwie informacje: notatkę mówiącą o złożeniu pracy kandydackiej przez Niesiołowskiego w dniu 7 września 1923 roku u profesora K.
Tymienieckiego oraz oprawiony rękopis pracy – niezwykle staranny, napisany piórem i czarnym atramentem, liczący 202 strony. Strona tytułowa zawiera następującą treść:
Doktryny Pawła Włodkowica na tle sporów polsko-krzyżackich i adnotację: „Praca Kandydacka przedłożona Komisji Egzaminacyjnej dla nauczycieli szkół średnich w Poznaniu przez Andrzeja Niesiołowskiego w październiku 1923 roku” [Przypis 29.].
Dyplom nauczyciela szkół średnich w zakresie historii i filozofii jako przedmiotów głównych (na podstawie egzaminów państwowych) uzyskał Andrzej Niesiołowski 9 maja 1928 roku, już jako doktor.
Str. 26
W Archiwum UAM zachowała się obszerna dokumentacja z państwowych egzaminów nauczycielskich Andrzeja Niesiołowskiego. Jak z niej wynika, egzaminy te były
rozbudowane, obejmowały samodzielną pracę pisemną, zwaną „kandydacką”, zaliczenie z praktyki nauczycielskiej w konkretnej szkole spełniającej określone wymagania, długą serię egzaminów pisemnych i ustnych przed komisją. Jak wynika z nadanego dyplomu, egzamin państwowy Niesiołowskiego na nauczyciela szkół średnich rozpoczął się egzaminami ustnymi i pisemnymi jesienią 1923 roku, a zakończył 9 maja 1928 roku.
Magisterium (z 1923) należy traktować jako część teoretyczną nauczycielskiego egzaminu państwowego.
Praca doktorska Andrzeja Niesiołowskiego pt. Zagadnienie wolności woli [Przypis 30.]
została przyjęta do obrony w roku akademickim 1925/1926 przez profesora Michała Sobeskiego [Przypis 31.], kierownika Pierwszej Katedry Filozofii Uniwersytetu
Poznańskiego. Na jej podstawie w dniu 26 czerwca 1926 roku odbyła się promocja doktorska Andrzeja Niesiołowskiego z filozofii.
Po ukończeniu studiów, a przed uzyskaniem doktoratu, 2 sierpnia 1924 roku Andrzej Niesiołowski zawiera związek małżeński z Marią Kobylińską (1895-1944), nauczycielką, dziennikarką (od 1925 pracowała w redakcji „Młodej Polki”). Niesiołowscy, którzy mieli dwoje dzieci: Bogusława (1925-1944) i Annę (ur. 1929), poznali się na zjeździe Elsów w Kuźnicach w 1922 roku. Oboje byli aktywnymi Elsami, przez całe dwudziestolecie
międzywojenne zaangażowanymi w działalność tego stowarzyszenia. Maria Kobylińska w 1921 roku brała udział w pracach Polskiego Komitetu Plebiscytowego na Śląsku.
Andrzej Niesiołowski po ukończeniu studiów pracował w szkolnictwie średnim w Poznaniu.
Str. 27
Wypełniając kwestionariusz osobowy „Życiorys i działalność naukowa” na potrzeby prowadzenia wykładów na Uniwersytecie Poznańskim, odnotowuje w stosownej rubryce następujący przebieg własnej pracy zawodowej:
„– 1924-1926 nauczyciel prywatnego gimnazjum humanistycznego im. Tomasza Zana w Poznaniu;
– 1926-1928 nauczyciel nauki obywatelskiej w Szkole Dokształcającej Żeńskiej i Gospodarczej w Poznaniu;
– 1927-1929 redaktor tygodnika »Robotnik«;
– 1929 – do chwili obecnej redaktor »Nowego Kuriera«;
– od roku akademickiego 1929/1930 prowadzący wykłady i ćwiczenia z metodyki nauczania dorosłych;
– 1930 – trzymiesięczna podróż naukowa dla zebrania materiałów do pracy naukowej i wykładów – do Szwecji, Danii, Niemiec, Belgii, Szwajcarii, Włoch i Austrii – jako
stypendysta Funduszu Kultury Narodowej [Przypis 32.].”
Ponieważ kwestionariusz osobowy nie jest opatrzony datą, nie można stwierdzić, z którego dokładnie roku pochodzi to oświadczenie, jednak adnotacja w ostatniej rubryce kwestionariusza informuje, że na ukończeniu jest książka Formy i metody pracy
oświatowej, która ukazała się w 1932 roku – można zatem wnosić, iż jest to informacja o pracy do roku 1931 lub 1932 włącznie.
Po doktoracie, w zakresie pracy naukowej, Niesiołowski związał się z profesorem Florianem Znanieckim. Przynależność Niesiołowskiego do grupy uczniów Znanieckiego
jest przez jego badaczy faktem raczej nieeksponowanym, nawet przemilczanym. Istnieją jednak w tej kwestii pewne dokładne dane:
1. oświadczenie Niesiołowskiego w podaniu o habilitację, że została przygotowana pod kierunkiem Znanieckiego [Przypis 33.];
2. w książce Zygmunta Dulczewskiego „wypływa” obecność Niesiołowskiego w gronie uczniów w jednym jej miejscu. Otóż opisując świętowanie doktoratu Władysława
Okińskiego [Przypis 34.] w domu Znanieckich, cytuje on list tego grona do nieobecnego tu jednego z kolegów i wymienia widniejące w nim podpisy 14 obecnych tam osób, po czym pisze: „List kończy dopisek i podpis Andrzeja Niesiołowskiego: Upić się wprawdzie nie chciałem, ale o nieobecnym pomyślałem wznosząc toast (…) «wyborową magisterską»
[jako Els nie spożywał alkoholu – J.K.]” [Przypis 35.];
3. obozowa praca naukowa oraz nauczycielska Niesiołowskiego komunikowane są Znanieckiemu w liście Franciszka Pawuły (przebywającego jeszcze w zachodniej strefie okupacyjnej współwięźnia oflagów, także absolwenta poznańskiej socjologii) do
Znanieckiego w USA z 20 maja 1945 roku.
Str. 28
Relacjonując obozową aktywność wychowanków Znanieckiego na polu socjologii, Pawuła pisze, że Niesiołowski był „wykładowcą socjologii na wyższych kursach w jenieckich obozach oficerskich w Arnswalde i Gross-Born” [Przypis 36.];
4. dowodem przynależności do uczniów Znanieckiego jest dział „Uczniowie” istniejący w dokumentach archiwalnych po Znanieckim. Liczy on 41 osób, pod numerem 22 widnieje Andrzej Niesiołowski. Teczka Niesiołowskiego zawiera kartkę z podstawowymi danymi o nim (zdaniem pracowników Archiwum sporządzona została przez Zygmunta
Dulczewskiego, który pracował nad tą spuścizną) [Przypis 37.].
W archiwum UAM (wracając do punktu 1) zachowało się podanie dra Andrzeja
Niesiołowskiego z 14 lutego 1938 roku do Rady Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Poznańskiego o przeprowadzenie habilitacji. W swej części zasadniczej ma ono
następującą treść:
„Proszę niniejszym o dopuszczenie mnie do habilitacji z zakresu filozofii kultury. Jako pracę habilitacyjną przedkładam rozprawę Ideologia – jej struktura wewnętrzna, funkcje społeczne i kształty historyczne. Tom pierwszy. Teoria. Praca stanowi zamkniętą całość.
Przewidziany tom drugi stanowić będzie zastosowanie opracowanej teorii do konkretnego materiału historycznego. (…) Rozprawa została napisana pod kierunkiem Pana Profesora
Znanieckiego [nie używa imienia – J.K.] w ciągu czterech lat przy pomocy udzielonego na okres dwu lat i sześciu miesięcy stypendium Funduszu Kultury Narodowej” [Przypis 38.].
Str. 29
Ponadto w podaniu tym Andrzej Niesiołowski wnioskuje do komisji Towarzystwa Przyjaciół Nauk o druk rozprawy. Zawiera ono także wykaz ośmiu załączników: m.in. w punkcie pierwszym wykazuje on załączenie maszynopisu tej rozprawy habilitacyjnej, dalej spis ważniejszych publikacji oraz wybór „dwanaście prac drukowanych [opublikowanych – J.K.]
z dziedziny zagadnień kulturalnych i oświatowych” [Przypis 39.] (załączników tych w Archiwum UAM brak). Jak duży i wszechstronny dorobek naukowy i publicystyczny posiadał wówczas Niesiołowski (jest luty 1938 roku), pokazuje zamieszczona w niniejszej monografii bibliografia jego prac.
W spuściźnie Niesiołowskiego w Archiwum UAM brak odpowiedzi Rady Wydziału na ten wniosek, nie udało się też dotrzeć do żadnych innych notatek z informacjami o dalszym przebiegu habilitacji. Maszynopis tej rozprawy habilitacyjnej zaginął w czasie wojny
(Archiwum UAM informuje, że część dokumentów tego Wydziału spłonęła). Fragmenty tej rozprawy zostały opublikowane w „Przeglądzie Powszechnym” w 1939 roku [Przypis 40.]
(tytuł zgłoszonej monografii habilitacyjnej pozostaje w jednoznacznych związkach z treścią opublikowanych rozpraw), brak natomiast informacji, jaką część złożonego maszynopisu stanowią te trzy rozprawy. Fakt ubiegania się o habilitację potwierdzają relacje rodzinne.
One także informują, że rozprawę tę odrzucił profesor Znaniecki (formuła tego
„odrzucenia” nie została doprecyzowana) [Przypis 41.].
Sprawa habilitacji Niesiołowskiego pozostawia wiele pytań. Rozprawa habilitacyjna przygotowana pod kierunkiem Znanieckiego była już przynajmniej trzecią książką (nie licząc niepublikowanej pracy doktorskiej oraz kilku trzydziestostronicowych-
czterdziestostronicowych rozpraw wydawanych w formie broszur czy nadbitek).
Wcześniejszymi książkami były: Formy i metody pracy oświatowej… (Przypis 18.
Niesiołowski 1 932) oraz niemal gotowa przed habilitacją monografia Koła oświatowo- wychowawcze (Przypis 19. Niesiołowski 1939) . Załączona Bibliografia prac Andrzeja…
pokazuje ten dorobek w zakresie, w jakim udało się go zrekonstruować.
Dlaczego oryginalna i bogata twórczość nie zyskała aprobaty w poznańskim uniwersytecie aż do połowy 1938 roku? Co było przyczyną odrzucenia habilitacji? – nie udało się
odnaleźć miarodajnych dokumentów, a więc i odpowiedzieć na te pytania.
Str. 30
Źródła rodzinne wskazują, że w tle tego odrzucenia pojawia się rywalizacja [Przypis 42.] o jedną z katedr na UP [Przypis 43.] pomiędzy Niesiołowskim a Tadeuszem
Szczurkiewiczem (w tym samym czasie przygotowywali się do habilitacji). Poza głębokim przekonaniem rodziny o jej istotności [Przypis 44.], nie odnalazłam żadnych innych danych w tej kwestii. Habilitacja Szczurkiewicza została przyjęta w czerwcu 1938 roku na
podstawie rozprawy pt. Rasa, społeczeństwo, rodzina (Poznań 1938). Zauważyć należy, że twórczość przedwcześnie zmarłego Niesiołowskiego była już przed habilitacją o wiele obszerniejsza, aniżeli całożyciowa twórczość T. Szczurkiewicza [Przypis 45.] (mimo ocalenia z wojny) – warto dodać, że zatrudnionego na stanowisku asystenta Znanieckiego, wcześniej jego doktoranta i członka zespołu redagującego „Przegląd Socjologiczny”
[Przypis 46.].
Sprawa habilitacji niewątpliwie wiązała się z decyzją Niesiołowskich o przeniesieniu się do Łodzi. Zamieszkali tu dokładnie rok przed wybuchem wojny (meldunek z 6 września 1938), a doktor Andrzej Niesiołowski został wykładowcą łódzkiego oddziału Wolnej Wszechnicy Polskiej. Z badań nad międzywojennymi losami Wszechnicy dowiadujemy się, że „w roku akademickim 1938/1939 zaproszony został na wykłady i ćwiczenia z katolickiej ideologii wychowawczej dr Andrzej Niesiołowski” [Przypis 47.]. Warto zauważyć, że to nie
socjologia, a pedagogika jest przedmiotem wykładów, podobnie jak na Uniwersytecie Poznańskim (a więc ówczesne postrzeganie w środowisku akademickim i autodeklaracja wskazują pedagogikę); ponadto zwraca uwagę fakt podjęcia przez katolika i prawicowego działacza politycznego pracy w ośrodku o wyraźnie lewicowym profilu.
Str. 31
Sprawa ta ma dwa aspekty, osobisty i sytuacji Wolnej Wszechnicy, które wyszły sobie naprzeciw. Osobisty motyw wiąże się z zaprzestaniem starań o zawodowe związanie się z Uniwersytetem Poznańskim. Ta decyzja zbiega się z krytycznym stosunkiem
społeczeństwa polskiego i samorządu łódzkiego do Wolnej Wszechnicy jako „siedliska socjalizmu i ateizmu”, w dodatku w latach 1931-1935 ledwie wegetującej. Sytuacja tej uczelni nagle zaczęła się zmieniać w roku 1935 w związku z otrzymaniem pierwszych praw nadawania magisteriów (a w 1937 kolejnych) oraz z powodu rozpoczęcia w tymże roku budowy własnego gmachu. Obydwa te fakty oraz decyzje władz Wolnej Wszechnicy o „spluralizowaniu” ideowym ugruntowały jej pozycję uniwersytecką. Ten układ zdarzeń sprzyjał otwarciu drzwi do łódzkiego oddziału Wolnej Wszechnicy Andrzejowi
Niesiołowskiemu. Środowiska chadeckie wobec ogłoszeń warszawskiego rektoratu WWP o otwarciu się na różne kierunki ideologiczne, wobec powoływania się na fakt zatrudnienia
ekonomisty ks. prof. Antoniego Roszkowskiego i wykładowcy pedagogiki katolickiej dra Andrzeja Niesiołowskiego, już nie mówiły o likwidacji WWP, lecz o potrzebie szerszego w niej respektowania kultury chrześcijańskiej [Przypis 48.].
Istotny udział w losach Andrzeja Niesiołowskiego i jego rodziny miała służba wojskowa.
Doświadczony w walkach z Niemcami w czasach zwycięskiego Powstania
Wielkopolskiego, odbył Niesiołowski, po ukończeniu studiów, przeszkolenie w szkole podchorążych w Śremie i w roku 1928 otrzymał nominację na podporucznika rezerwy.
Latem 1931 roku odbył sześciotygodniowe ćwiczenia wojskowe w Warszawie i trafił do korpusu oficerów rezerwy 70. Pułku Piechoty w Pleszewie. W lecie 1939 roku już jako podporucznik rezerwy został zmobilizowany (jeszcze przed ogłoszeniem częściowej mobilizacji alarmowej z 24 sierpnia). Otrzymał „przydział do kolumny samochodów ciężarowych nr 71 Armii Poznań mobilizowanej przez 1 batalion pancerny w Poznaniu”
[Przypis 49.]. Z tą jednostką brał udział w kampanii wrześniowej. Do niewoli niemieckiej dostał się w wyniku bitwy nad Bzurą. Przebywał kolejno w oflagach: 11 A – Osterrode, od końca 1939 do lipca 1940 roku; 2 A – Prenzlau, od końca lipca do listopada 1940 roku; 2 B – Arnswalde, od listopada 1940 do maja 1942 roku; 2 D – Grossborn-Westfalenhof, od czerwca 1942 roku; 6 B – Dössel, od września 1942 do śmierci 9 lutego 1945 roku [Przypis 50.] w tymże oflagu z powodu nieleczonego zapalenia płuc.
Str. 32
Pochowany jest na cmentarzu wojskowym w Dössel.
Z okresu pobytu w oflagach zachowała się spora korespondencja zarówno listów pisanych do rodziny, jak i tam otrzymywanych. Treść tych listów wiele mówi o osobie
Niesiołowskiego i realiach końca 2 wojny światowej. Pozwala wnioskować, że jesienią 1944 roku sytuacja żywnościowa w obozie była tragiczna. Dnia 30 października
Niesiołowski pisał do córki: „U nas sytuacja żywnościowa rysuje się ponuro, bo paczki z Czerwonego Krzyża przestały dochodzić. Jeśli by było możliwe, byłbym bardzo wdzięczny za choćby najskromniejszą” [Przypis 51.]. Brakom żywności towarzyszyła troska o
przyszłość rodzin i kraju. Jakieś wieści o sytuacji międzynarodowej do więźniów dochodziły, bowiem 21 listopada 1944 roku Niesiołowski pisał do przebywającej u
wujostwa córki: „Pisz o Waszych zamierzeniach – bo na Wschodzie znowu chmury i lękam się bardzo o Was”[Przypis 52.]. Po paru tygodniach 10 grudnia 1944 roku pisze ponownie:
„Córuś najdroższa! (…) Niestety i te jeszcze święta upłyną w rozłące… a tak mnie już straszliwie gniecie tęsknota za Tobą, za Wami wszystkimi i Krajem. Tymczasem wojna się
przewleka i kłębią się nowe chmury (Rosja). Gdyby miał, nie daj Boże, być jakiś okres przejściowy, w którym nie mógłbym w żaden sposób wrócić do kraju – chciałbym, o ile by się udało, Ciebie na zachód ściągnąć (nie lękam się o chleb). Ale do tego chyba nie
dojdzie – i jeśli, skoro tylko będzie można, wrócę, choćby i ryzyko było – Sybiru – chyba że będą obowiązki lub niemożliwość [Przypis 53.].”
W jeszcze innym liście, dotyczącym kwestii: jak żyć po wojnie, pisze o ponurej
konieczności wyboru mniejszego zła. Wiele odczytać można z tych listów kierowanych do około piętnastoletniej córki: lęk o dzień dzisiejszy bliskich, głód, tęsknota, lęk o przyszłość kraju, o jego niepewne losy i ponowne skazanie Polaków przez Zachód na ofiarę „rzucaną na żer” sojusznikowi – we wzajemnych rozgrywkach aliantów i „dawaniu sobie satysfakcji”.
Czy istniał w ówczesnym świecie większy tragizm niż świadomość perspektywy Sybiru dla polskiego intelektualisty więzionego w niemieckim obozie?
Żona Andrzeja Niesiołowskiego – Maria – w sierpniu 1939 roku opuściła Łódź i przeniosła się z dziećmi do Białaczowa w powiecie Opoczno, gdzie jej brat Kazimierz Kobyliński był administratorem dóbr Platerów.
Str. 33
Na początku września 1939 roku Maria Niesiołowska z dziećmi i rodziną brata opuściła Białaczów, uciekając przed zbliżającymi się Niemcami. Po miesięcznej wędrówce po Kresach Wschodnich (dotarli do Kamienia Koszyrskiego), około połowy października 1939 roku wróciła do Białaczowa i tam pozostała, podejmując pracę nauczycielki w szkole i mieszkając u brata. Ewentualny powrót do własnego mieszkania w Łodzi, ze względu na udział Marii w Plebiscytach Śląskich oraz prace naukowe i publicystyczne Andrzeja, był niebezpieczny. Już w pierwszych dniach okupacji gestapo przybyło do ich łódzkiego mieszkania w poszukiwaniu Andrzeja. Niemcy nie zaprzestali poszukiwania
Niesiołowskich. W lutym 1941 roku Maria Niesiołowska została uprzedzona o grożącym jej aresztowaniu (najprawdopodobniej na podstawie list proskrypcyjnych) za pracę w Polskim Komitecie Plebiscytowym na Górnym Śląsku. Wówczas potajemnie opuściła Białaczów i przeniosła się do Burzyna koło Tuchowa. Tam zamieszkała w obiekcie wakacyjno-
rekolekcyjnym Stowarzyszenia Elsów. Uczestniczyła tutaj w tajnym nauczaniu, poważnie już chorując na serce. Dnia 4 marca 1944 roku Niemcy aresztowali syna Andrzeja i Marii, Bogusława Niesiołowskiego (1925-1944), którego po więzieniu i torturach rozstrzelali 24 lub 26 kwietnia w Zbylitowskiej Górze pod Tarnowem za przynależność do Armii Krajowej.
Matka Bogusława, Maria z Kobylińskich Niesiołowska (1895-1944), zmarła nagle na serce w chwili aresztowania syna [Przypis 54.].
Niemcy zniszczyli inteligencką, patriotyczną i prężną rodzinę Niesiołowskich. Ocalałą córką Anną (1929) zaopiekował się wuj, brat matki, Kazimierz Kobyliński. Osierocona Anna po traumatycznych doświadczeniach wojny nie tylko nie uzyskała, jak wszyscy Polacy, żadnych odszkodowań ze strony Niemiec za straty moralne i materialne, nie odzyskała także mienia rodzinnego pozostawionego w Łodzi oraz – mimo wieloletnich starań – spuścizny naukowej (pisarskiej) pozostawionej przez jej ojca w oflagu Dössel.
Były to rękopisy prac naukowych (o których dalej), powstałe w latach 1939-1945 w kolejnych niemieckich oflagach, w których podporucznik doktor Andrzej Niesiołowski był więziony.
Str. 34
1.3. Twórczość naukowa i działalność społeczna
1.3.1. Młodzieńczy program pracy społeczno-wychowawczej
Mówiąc o początkach twórczości naukowej Andrzeja Niesiołowskiego, na pierwszym miejscu należy wyeksponować jego zaangażowanie w misję wychowawczego kreowania narodu i państwa polskiego. Twórczość naukową potwierdza takiż kierunek działalności społecznej i politycznej. Socjologiczne aspekty prac naukowych powodowały nie tylko ujmowanie człowieka w kontekście społecznym, lecz przede wszystkim oddawały jego stanowisko w kwestii kulturotwórczej roli środowisk społecznych wobec tożsamości
kulturowej narodu (poziomu tej kultury wiążącego się z poziomem rozwoju jednostek). Już u progu dorosłego życia Andrzeja Niesiołowskiego do głosu dochodzi jego ogromny
patriotyzm, u którego podstaw tkwi idea porozumienia i współpracy stanów [Przypis 55.], oparta na zasadach religii katolickiej.
Młody Niesiołowski, niczym wzorowy realizator społecznego przesłania Ewangelii, pracował dla człowieka i dobra wspólnego. Jako człowiek czynu bezkompromisowo uskuteczniał posiadaną ich wizję, niezmiennie respektując zasady mówiące, że: wolność swojej woli należy uskuteczniać w decyzjach niezależnych od uwarunkowań
zewnętrznych; dobro podstawowych społeczności jest ich prawem.
Najpierw działa jako student i doktorant. Kończąc studia, myśli o możliwości kontynuacji tej pracy poza uniwersytetem. Staje się współtwórcą i współzałożycielem Stowarzyszenia
„Praca, Związek Odrodzenia Narodowego” (statut zamieszczony w Na nowe drogi odrodzenia społecznego – zob. bibliografia). Najważniejszy zjazd tego stowarzyszenia współorganizuje Niesiołowski w dniach 15-21 sierpnia 1926 roku w Ostrowiu pod
Wieleniem nad Notecią. „Zjazd wieleński miał na celu przemyślenie podstaw ideologii i stworzenie choćby tymczasowych ram dla rozwoju organizacji z chwilą jej wyjścia poza ramy Uniwersytetu Poznańskiego” – pisze później Niesiołowski. Stowarzyszenie „Praca”
Związek Odrodzenia Narodowego powstało, jak podaje Niesiołowski, na Uniwersytecie Poznańskim dnia 4 lutego 1924 roku. Fakt ten był – jak pisze dalej – reakcją „przeciwko bezpłodnemu rozpolitykowaniu stowarzyszeń ideowych młodzieży akademickiej,
zwłaszcza w walce o wpływy na Bratnią Pomoc.” [Przypis 56.]
Str. 35
W statucie stowarzyszenia widoczny jest ideowy i intelektualny wkład Niesiołowskiego, a jego cele jawią się niczym synteza późniejszej pracy pedagogicznej – teoretycznej i praktycznej. Paragraf 5 statutu mówi:
„Celem stowarzyszenia jest:
a. przygotowanie teoretyczne i praktyczne inteligencji polskiej do metodycznej i twórczej pracy społecznej w duchu katolickim i narodowym;
b. krzewienie wśród członków prawdziwego patriotyzmu czynu oraz wyrabianie charakterów silnych, wytrwałych i prawych;
c. zapoznawanie się z potrzebami życia zbiorowego narodu;
d. zorganizowana praca społeczno-oświatowa w ramach własnego i innych stowarzyszeń nad podniesieniem kulturalnym narodu w duchu ideologii Związku, przede wszystkim przez szerzenie uświadomienia narodowego, religijnego i moralnego oraz solidarności narodowej i wszechstanowej i popularyzacji wiedzy [Przypis 57.].
e. współpracy z innymi stowarzyszeniami.”
W swojej pracy, świadomie skierowanej na kreowanie elit nie tylko intelektualnych, ale i polityczno-gospodarczych w Polsce, chce Niesiołowski rozwijać współpracę z innymi stowarzyszeniami. „»Praca« idzie ręka w rękę z szeregiem innych stowarzyszeń, jak Filarecki Związek Elsów, Odrodzenie, Sodalicja Mariańska i inne” [Przypis 58.]. Rysem charakterystycznym „Pracy” miał być czyn – kategoria niezmiennie charakterystyczna dla pedagogiki katolickiej: „chcemy czynami bezinteresownej pomocy dla szerszych warstw narodu [przeciwdziałać – J.K.] rozkładowej działalności agitatorów wywrotowych” [Przypis 59.]. Niesiołowskiemu chodziło tu o zbliżenie elit do mas narodu celem obopólnych
korzyści: poprawy warunków bytowych najuboższych, licznych warstw społeczeństwa;
rozwoju gospodarczego kraju; integracji (zbliżenia) warstw społecznych przez
bezinteresowność działań dla podniesienia poziomu etycznego społeczeństwa. Popierał Akcję Katolicką, działał w ruchu antyalkoholowym, pracował w „Odrodzeniu”. W latach 1919-1922 (to okres studiów Andrzeja Niesiołowskiego) Zarząd „Odrodzenia” na kolejnych posiedzeniach przyjął kilku członków spośród osób odznaczających się wybitną
działalnością – wśród nich Niesiołowskiego [Przypis 60.].
Str. 36
W innym miejscu stwierdza się, że był inicjatorem powołania sekcji literacko-artystycznej w
„Odrodzeniu”, przede wszystkim współpracował czynnie z kołem poznańskim
„Odrodzenia” [Przypis 61.].
Jako działacz „Odrodzenia” – już po okresie studenckim – na łamach poznańskiej „Kultury”
toczy dyskurs zwalczający ekspansywne totalitaryzmy. Mimo że Konstanty Turowski, pozostający w klimacie „Tygodnika Powszechnego” (chodź odejdzie z jego redakcji), napisze nieco tendencyjnie, że Niesiołowski zwalczał sympatie polityczne Młodzieży Wszechpolskiej kierowane do włoskiego faszyzmu [Przypis 62.] (Turowski pozwala sobie tutaj na zbyt powierzchowną ocenę), to jednak duch jego tekstów nie ma tego „odcienia”
zwalczania. Te teksty Niesiołowskiego najwłaściwiej interpretowane są wówczas, gdy ich uzasadnienia poszukuje się w religii katolickiej i wiążącej się z nią filozofii (etyce,
antropologii, aksjologii) oraz takim światopoglądzie. Stamtąd czerpał jakże trafną
interpretację i ocenę faszyzmu, bolszewizmu, narodowego socjalizmu, a także rodzimych zjawisk ideowych.
1.3.2. Praca naukowa i publicystyczna
Wytyczony przez Andrzeja Niesiołowskiego u początków jego twórczości ambitny kierunek pracy naukowej i publicystycznej [Przypis 63.] był z biegiem lat wcielany w życie. W ten sposób wysiłek intelektualny mógł być spożytkowany na bieżąco w praktyce szeroko rozumianego życia społecznego i kulturalnego (przez działalność w stowarzyszeniach, partiach politycznych oraz liczne wykłady publiczne i prelekcje). W rozdziale 1.2.
wskazałam subdyscypliny pedagogiczne, które wzbogacane zostały przez prace Andrzeja Niesiołowskiego. Gdy przyjmiemy inne kryterium – kierunków (lub nurtów) pedagogicznych – odsłania się bogate ich spektrum, którym poświęca swoją refleksję, przemyślenia,
projekty, koncepcje. Pozwala to dostrzec pewne fazy rozwoju naukowego wiążące się zarazem z ewolucją jego myśli od jednego z kierunków pedagogiki ku innym, a
jednocześnie wskazać wkład w owe kierunki, nurty.
Str. 37
