Anna Bera, Dariusz Pauch
Uniwersytet Szczeciński
UBEZPIECZENIE OD SPRZENIEWIERZENIA JAKO INSTRUMENT ZARZĄDZANIA
RYZYKIEM NADUŻYĆ W PRZEDSIEBIORSTWIE
Streszczenie: W artykule podjęto próbę charakterystyki nowego produktu ubezpiecze- niowego, jakim jest ubezpieczenie ryzyka sprzeniewierzenia. W pierwszej kolejności przedstawiono identyfi kację i pojęcie ryzyka sprzeniewierzenia. W dalszej części artyku- łu omówiono skalę przestępczości gospodarczej w działalności przedsiębiorstw. Zapre- zentowano wyniki badań przeprowadzonych przez jednego z autorów referatu z TU Euler Hemres SA. Scharakteryzowano mechanizm działania ubezpieczenia od sprzeniewierze- nia. Natomiast na koniec omówiono zarys historyczny i rozwój ubezpieczenia na rozwi- niętych rynkach ubezpieczeniowych Europy Zachodniej.
Słowa kluczowe: sprzeniewierzenie, nadużycie, ubezpieczenie ryzyka sprzeniewierzenia.
Wstęp
Ryzyko sprzeniewierzenia ze strony pracowników jest nadal słabo rozpozna- nym rodzajem ryzyka związanym z operacyjną działalnością przedsiębiorstwa.
Jak pokazują badania przeprowadzone w 2010 roku1 około 77% przedsiębiorców w Polsce poniosło straty spowodowane nieuczciwymi działaniami ze strony pra- cowników. Badania dostarczyły również interesujących wniosków na temat świa- domości właścicieli przedsiębiorstw w zakresie nadużyć ze strony pracowników.
1 Badania przeprowadzone przez Uniwersytet Szczeciński i Euler&Hermes na przełomie lipca i sierpnia 2010 roku na próbie 165 przedsiębiorstw z terenu całej Polski w ramach tzw. śniadanio- wych spotkań biznesowych. Ankiety przeprowadzono w takich miastach, jak: Bydgoszcz, Sopot, Szczecin, Poznań, Wrocław, Katowice, Kraków, Rzeszów, Łódź i Warszawa. Osoby, które wzię- ły udział w badaniu to prezesi, członkowie zarządu, kadra kierownicza oraz właściciele przedsię- biorstw.
Okazuje się bowiem, że 44% przedsiębiorców uważa, że fi rmy nie dostrzegają i nie wiedzą, jak zarządzać ryzykiem sprzeniewierzeń dokonywanych przez pra- cowników.
Celem artykułu jest próba przedstawienia zakresu ubezpieczenia od sprze- niewierzenia, nowego produktu ubezpieczeniowego w Polsce, w aspekcie skali przestępczości gospodarczej w działalności przedsiębiorstw. Omówiony zosta- nie mechanizm działania ubezpieczenia od sprzeniewierzenia, a następnie przed- stawiona zostanie dostępność tego ubezpieczenia w Polsce oraz zostanie podjęta próba przedstawienia w zarysie rozwoju tego produktu na rozwiniętych rynkach ubezpieczeniowych Europy Zachodniej.
1. Pojęcie i zakres ryzyka sprzeniewierzenia
Ryzyko sprzeniewierzenia w interpretacji J.T. Wellsa jest wykorzystaniem stano- wiska do wzbogacenia się drogą świadomego nadużywania bądź niewłaściwego wykorzystywania zasobów lub majątku fi rmy zatrudniającej [Wells 2006, s. 1].
Według Stowarzyszenia Biegłych ds. Przestępstw i Nadużyć Gospodarczych (As- sociation of Certifi ed Fraud Examiners, ACFE) przyjmuje się, że „nadużycie go- spodarcze czy inaczej sprzeniewierzenie to wykorzystanie stanowiska do wzbo- gacenia się drogą świadomego nadużywania bądź niewłaściwego wykorzystania zasobów lub majątku fi rmy zatrudniającej” [ACFE 1996, s. 4]. Nawiązując nato- miast do interpretacji tego pojęcia podawanej przez towarzystwo ubezpieczenio-
Rysunek 1. Systematyka działalności przestępczej uporządkowana według modelowego ujęcia w tzw. drzewo nadużyć
Źródło: [Wells, s. 46]
Korupcja
PDMąWNX informacje
*RWyZND Przekupstwo,
wymuszenia
Zapasy LSR]RVWDáH
DNW\ZD
Finansowe Pozafinansowe
.UDG]LHĪ Nieuczciwe
Z\SáDW\
.UDG]LHĪ
QDGXĪ\FLH
=DZ\ĪDQLHDNW\ZyZ OXESU]\FKRGyZ
Referencje pracownicze,
dokumenty ZHZQĊWU]QH
=NDV\
]GHSR]\WX
Manipulowanie IDNWXUDPLOLVWąSáDF
we Euler&Hermes, można wskazać, że sprzeniewierzenie pracowników jest dość szerokim terminem obejmującym: kradzież, oszustwo, oszustwo komputerowe, fałszerstwo, przywłaszczenie oraz inne związane z tym szkody. W opracowanym przez J.T. Wellsa „drzewie nadużyć” (rysunek 1) nadużycia z wykorzystaniem stanowiska dzielą się na trzy główne kategorie [Wells 2006, s. 45]:
– sprzeniewierzenie majątku, które obejmuje kradzież lub nadużycie w akty- wach fi rmy;
– korupcję, która polega na bezprawnym wykorzystaniu swoich wpływów na transakcję gospodarczą w celu przysporzenia sobie lub komuś korzyści ma- jątkowej, z naruszeniem obowiązków wobec pracodawcy bądź cudzych praw;
– nieprawdziwe informacje, które polegają na rozmyślnym zniekształceniu da- nych fi nansowych dotyczących fi rmy w celu wprowadzenia ich odbiorców w błąd.
Najszerszą kategorię tworzy pojęcie dotyczące sprzeniewierzenia majątku związane z gotówką (kradzieżą, nieuczciwą wypłatą) oraz zapasami i pozostały- mi aktywami (kradzież, nadużycie). Nieprawdziwe informacje dotyczą działal- ności fi nansowej (zawyżanie aktywów lub przychodów), a także pozafi nansowej (referencje pracownicze i dokumenty wewnętrzne). Z kolei ujęta w drzewie nad- użyć korupcja związana jest z przekupstwami i wymuszaniem.
2. Rozmiary przestępczości gospodarczej w działalności przedsiębiorstw
Mimo że nadużycia ze strony pracowników rodzą poważne konsekwencje fi - nansowe w przedsiębiorstwach, problem przestępczości gospodarczej nadal jest wciąż lekceważony przez właścicieli fi rm, a w wielu przypadkach przedsiębior- cy nie zdają sobie sprawy ze skali i złożoności istniejącego zagrożenia. Z badań przeprowadzonych przez Ernst & Young wśród niemal 600 menedżerów przed- siębiorstw z państw rozwijających się wynika, że ulegają oni sześciu typowym mitom przyczyniającym się do niedoceniania zjawiska nadużyć. Mity związane są z następującymi przypuszczeniami [Ernst & Young 2007, s. 4]:
1. Nasi ludzie nie popełniają nadużyć.
2. U nas nigdy się to nie zdarzy.
3. Kontrolujemy główne obszary.
4. Jeśli coś się wydarzy, na pewno szybko to odkryjemy.
5. Straty nie powinny być duże.
6. Inne procedury pozwolą nam zapobiegać nadużyciom.
Ryzyko nadużyć, na które narażone jest przedsiębiorstwo, może pochodzić zarówno z otoczenia wewnętrznego, jak i zewnętrznego. Jak wskazują badania przeprowadzone przez Euler Hermes AG w Niemczech (rysunek 2) najczęst-
szym sprawcą nadużyć gospodarczych popełnianych wobec pracodawcy w 67%
przypadków był szeregowy pracownik. Z otoczenia zewnętrznego najczęstszym sprawcą jest klient (31% wskazań).
W badaniach empirycznych przeprowadzonych w przedsiębiorstwach w Pol- sce w 2010 roku próbowano ustalić, jakie są najczęstsze rodzaje nadużyć. Wyniki zestawiono na rysunku 2.
67%
31%
27%
10%
7%
5%
0% 20% 40% 60% 80%
pracownik klient LQQHRVRE\]]HZQąWU]
dostawcy NDGUD]DU]ąG]DMąFD pozostali
NUDG]LHĪ 43%
SU]\ZáDV]F]HQLH 23%
RV]XWZR 16%
RV]XVWZR
NRPSXWHURZH 5%
IDáV]HUVWZR 3%
NUDG]LHĪGDQ\FK
RVRERZ\FK
5% LQQH
5%
Rysunek 2. Kto był sprawcą nadużyć gospodarczych?
Źródło: [Wirtschaft Konkret 2008, s. 6]
Rysunek 2. Rodzaje nadużyć w przedsiębiorstwach w Polsce
Nadal największym zagrożeniem związanym z nieuczciwością pracowników są kradzieże (43%). Następnie przywłaszczenia (23%) oraz oszustwa (16%).
Do innych rodzajów nadużyć (5%) najczęściej wymieniano: wyłudzenie towa- ru, działalność konkurencyjną, oświadczenia nieprawdy oraz nadmierne wydat- ki. Współcześnie coraz częściej przedsiębiorcy spotykają się również z kradzieżą know-how i jest to jedna z nowych form nadużyć popełnianych przez pracowni- ków. W badaniach próbowano również ustalić, jakie są najczęstsze obszary dzia- łalności przedsiębiorstwa narażone na nadużycia, wyniki zestawiono na rysun- ku 3.
Wśród obszarów działalności przedsiębiorstwa narażonych na nadużycia właściciele fi rm najczęściej wymieniają dział zakupu i zaopatrzenia (39%), a następnie dział sprzedaży (29%). Wśród innych (22%), najczęściej wymienia się: produkcję (marnowanie surowców, kradzież surowców) oraz dział maga- zynowy.
Przedstawiona w syntetyczny sposób skala i zakres zjawiska przestępczości gospodarczej popełnianej przez pracowników na szkodę pracodawców sprawia, że współcześnie coraz większego znaczenia nabiera oferowane przez ubezpieczy- cieli ubezpieczenie od sprzeniewierzenia.
zakupy / zaopatrzenie
39%
VSU]HGDĪ 29%
inne 22%
finanse 6%
IT 4%
Rysunek 3. Obszary działalności przedsiębiorstwa narażone na nadużycia
3. Pojęcie i zakres ubezpieczenia od sprzeniewierzenia
Mechanizm działania ubezpieczenia od sprzeniewierzenia jest w swej konstrukcji dość prosty (rysunek 3). Ubezpieczającym jest pracodawca, czyli każdy podmiot bez względu na formę organizacyjno-prawną lub osoba fi zyczna, która zatrud- nia pracowników. Pracownikiem jest osoba zatrudniona przez ubezpieczające- go, oznaczona w umowie jako osoba zaufania. W przypadku zajścia wypadku ubezpieczeniowego (naruszenie zaufania przez pracownika), pracodawca nabywa prawo roszczenia wobec pracownika. W razie wyrządzenia pracodawcy szkody pracownik jest zobowiązany do naprawienia szkody w pełnej wysokości. Jego odpowiedzialność obejmuje nie tylko rzeczywiście poniesioną przez pracodawcę stratę, ale również i utracone przez niego korzyści, które ten mógł osiągnąć, gdy- by nie wyrządzono mu szkody [Sadlik 2008, s.28].
O wypłatę odszkodowania ubezpieczony zgłasza się do ubezpieczyciela.
Z dniem wypłaty odszkodowania przez ubezpieczyciela roszczenie ubezpiecza- jącego (pracodawcy) przeciwko osobie odpowiedzialnej za szkodę przechodzi z mocy prawa na ubezpieczyciela do wysokości wypłaconego odszkodowania [OWU Euler Hermes TU 2009, s. 6].
Na rynku ubezpieczeniowym w Polsce, ubezpieczenia typu fi delity oferują dwa zakłady ubezpieczeniowe: TU Euler Hermes S.A. oraz Chartis Europe S.A.2.
2 Polska część grupy AIG prowadząca działalność w zakresie ubezpieczeń majątkowych i oso- bowych zmieniła nazwę na Chartis Europe Spółka Akcyjna Oddział w Polsce.
Pracodawca
(ubezpieczony) Pracownik
Ubezpieczyciel Naruszenie zaufania,
np. oszustwo
Roszczenie o odszkodowanie
5HJUHV SU]HMĞFLHURV]F]HQLDodszkodowawczego na ubezpieczyciela
Rysunek 3. Mechanizm funkcjonowania ubezpieczenia od sprzeniewierzenia
Źródło: [Koch 2006, s. 3]
TU Euler Hermes wprowadziło ofertę – ubezpieczenie ryzyka sprzeniewierzenia, natomiast Chartis Europe przedstawia produkt pod nazwą – ubezpieczenie ryzyka sprzeniewierzenia i przestępstw komputerowych. Jak widać ubezpieczenie ofe- rowane przez Chartis Europe zostało poszerzone o dodatkowy aspekt związany z przestępczością komputerową.
W tabelach 1 i 2 zestawiono warunki ubezpieczenia w TU Euler Hermes S.A., a następnie w Chartis Euope S.A.
Badania na rynku ubezpieczeniowym w Polsce wskazują, że te ubezpieczenia są cały czas w fazie doskonalenia i dostosowywania do realiów gospodarowania w Polsce.
Tabela 1. Warunki ubezpieczenia ryzyka sprzeniewierzenia w ofercie TU Euler Hermes S.A.
TU Euler Hermes
S.A. Ubezpieczenie ryzyka sprzeniewierzenia Zakres ubezpiecze-
nia
Szkody wywołane sprzeniewierzeniem mienia w postaci bezprawnego uzyskania korzyści majątkowej przez osobę zaufania (pracownika) w wy- niku umyślnych działań takich jak kradzież, przywłaszczenie, oszustwo, oszustwo komputerowe oraz fałszerstwo
Wyłączenia Odszkodowaniu nie podlegają następujące szkody:
– które powstały w okresie ubezpieczenia, ale zostały wykryte w okresie dłuższym niż 30 dni lub zgłoszone w okresie dłuższym niż 60 dni od zakończenia danego okresu ubezpieczenia
– wyrządzone pośrednio ubezpieczającemu (np. utracone korzyści, kary umowne, grzywny)
– wyrządzone przez wspólników osobiście odpowiedzialnych za zobo- wiązania spółki ubezpieczającego lub wspólników/akcjonariuszy spółki ubezpieczającego, posiadających ponad 15% udziałów lub akcji w spół- ce lub przez ich małżonków oraz krewnych, zaliczonych przez przepisy prawa podatkowego do I grupy podatkowej
– podlegające ochronie ubezpieczeniowej w ramach ubezpieczenia od na- stępstw pożarów lub kradzieży z włamaniem oraz rozboju
– szkody powstałe w wyniku ujawnienia przez osobę zaufania informacji technicznych, technologicznych, organizacyjnych prowadzonej przez ubezpieczającego działalności jak również informacji posiadających wartość gospodarczą
Obowiązki ubezpie- czającego
Ubezpieczający ma obowiązek niezwłocznie poinformować ubezpieczy- ciela w formie pisemnej na odpowiednim formularzu o wszelkich zdarze- niach, w wyniku których została uprawdopodobniona szkoda oraz, które po wyjaśnieniu okoliczności sprawy mogą wskazać na zajście wypadku ubezpieczeniowego, jak również o każdym wypadku ubezpieczeniowym, w tym także, gdy ubezpieczający nie może lub nie chce dochodzić od- szkodowania
Źródło: [Ogólne warunki 2009]
Tabela 2. Warunki ubezpieczenia ryzyka sprzeniewierzenia i przestępstw komputerowych w ofercie Chartis Euope S.A.
Chartis Europe S.A.
Ubezpieczenie ryzyka sprzeniewierzenia i przestępstw komputerowych
Zakres ubezpiecze- nia
Ubezpieczyciel w ramach umowy ubezpieczenia pokrywa:
– szkody związane z nieuczciwością pracownika
– szkody wynikające z kradzieży komputerowej (przestępstwa kompute- rowego)
– szkody wynikające z oszustwa lub fałszerstwa (popełnionego przez oso- by trzecie*)
– szkody wynikające z kradzieży lub rabunku (skradzione lub zrabowane przez osoby trzecie)
– szkody wynikające z fi zycznego uszkodzenia wartości pieniężnych i pa- pierów wartościowych
– utratę wartości przechowywanych w sejfi e lub skarbcu (zrabowane lub uszkodzone przez osoby trzecie)
– koszty odtworzenia, odbudowy i przywrócenia oprogramowania i da- nych elektronicznych
– wartość danych elektronicznych – koszty wymuszenia komputerowego – koszty postępowania wyjaśniającego – kary umowne i odsetki
– koszty odzyskania dobrego imienia – koszty doradztwa kryzysowego
* osoby trzecie – wszelkie osoby, które nie są pracownikami lub nie po- siadają ponad 5% akcji lub udziałów w kapitale zakładowym ubezpieczo- nego
Wyłączenia
Ubezpieczyciel nie jest zobowiązany do pokrycia jakichkolwiek kosztów:
– spowodowanych oszustwem lub nieuczciwym działaniem osób kontro- lujących bezpośrednio lub pośrednio ponad 5% kapitału zakładowego ubezpieczonego
– poniesionych w takich rodzajach działalności, jak: jubilerstwo, instytu- cja fi nansowa, kasyna
– jeżeli stanowią one szkody pośrednie lub następcze, takie jak utrata przychodu, zysku, odsetek lub dywidendy, kary umowne itp.
– wynikających z niewytłumaczalnych różnic w stanie zapasów lub zmniejszenia się stanu aktywów, wynikających wyłącznie z uzgodnienia dokumentacji ze stanem zapasów
Obowiązki ubezpie- czającego
Po dokonaniu wykrycia ubezpieczony jest zobowiązany w terminie 14 dni przedstawić ubezpieczycielowi pisemne zawiadomienie określające (naj- bardziej prawdopodobną) przyczynę, rodzaj i rozmiar poniesionych kosz- tów, szkód, utraconych wartości, kar lub innych kwot objętych ochroną ubezpieczeniową oraz informujące, w jaki sposób i kiedy po raz pierwszy dokonano wykrycia
Żródło: [Ogólne warunki 2009].
4. Przegląd doświadczeń w zakresie ubezpieczenia od sprzeniewierzenia za granicą
Początek ubezpieczenia od sprzeniewierzenia upatruje się we wczesnym XVIII wieku. W roku 1720 jedna z londyńskich instytucji zaczęła oferować poręczenie ubezpieczeniowe o następującej treści: „[…] dla pań i panów, jeśli poniosą stratę w przypadku dokonania kradzieży przez któregokolwiek z pracowników” [Insu- rance 1964, s. 2].
W XIX wieku pojawiło się w USA pod nazwą surety insurance (poręczenie ubezpieczeniowe) oferowane urzędnikom państwowym. Urzędnicy publiczni zo- stali zobowiązani do składania zabezpieczenia, które zostało zdeponowane w za- kładzie ubezpieczeń. Każdy z pracowników indywidualnie poręczał swoją wier- ność, wpłacając kaucje. Dotyczyło to głownie osób, których praca wiązała się z pieniędzmi, prowadzeniem rachunków czy obrotem papierami wartościowymi [Münchener 2001, s. 6].
W tym samym czasie ze względu na sukces poręczeń ubezpieczeniowych w USA w Niemczech taką formę ubezpieczenia od sprzeniewierzenia wprowa- dziło Allianz (1894) oraz Kölnische-Unfall-Versicherung-AG (1899). W dalszej kolejności ofertę przedstawiło Stuttgarter Mit- und Rückversicherungs AG (1909) oraz w 1917 roku Hermes Kreditversicherungsbank AG.
Obecnie ubezpieczenie od sprzeniewierzenia w Niemczech oferuje tylko kilku ubezpieczycieli. Dominującą pozycję zajmuje Euler Hermes Kreditversicherungs AG. Produkty typu fi delity oferują również [Koch 2006, s. 23]:
– ACE Insurance, – AIG Europe,
– AXA Versicherung AG,
– Chulb Insurance Company of Europe, – R+V Versicherung AG,
– Zürich Versicherung AG.
Zakres oferowanych ubezpieczeń na rynku w Niemczech pod względem za- kresu ochrony jest bardzo podobny i obejmuje przede wszystkim szkody wywo- łane w skutek takich działań, jak np. przestępstwa komputerowe, fałszowanie czeków, fałszowanie przelewów bankowych oraz fałszowanie podpisów. Zakres ubezpieczenia obejmuje również szkody w postaci kradzieży złota lub innego mienia przedsiębiorstwa. Ubezpieczeniem mogą być objęte również nośniki da- nych oraz oprogramowanie komputerowe przed kradzieżą [Meyer 1997, s. 130].
Zakończenie
Częściowym rozwiązaniem problemu oszustw popełnianych przez pracowników jest wprowadzenie odpowiednio solidnych systemów kontroli i zabezpieczeń,
jednakże dodatkowo polisa ubezpieczeniowa stanowi często najlepsze zabezpie- czenie przeciwko szkodom mogącym stanowić istotne zagrożenie dla przedsię- biorstwa. Typowe ubezpieczenia ryzyka kradzieży dla przedsiębiorców zawierają wyłączenia, które skutecznie ograniczają zrekompensowanie takich strat. Ofer- ta większości towarzystw ubezpieczeniowych ogranicza się do kradzieży z wła- maniem oraz rabunku, a najpowszechniejsze z przestępstw popełnianych przez osoby zaufania, jakimi są pracownicy, zostało wyłączone z ochrony ubezpiecze- niowej. Nowy produkt na polskim rynku, jakim jest ubezpieczenie od sprzenie- wierzenia, może stać się dla fi rm skutecznym instrumentem zarządzania ryzy- kiem nadużyć w przedsiębiorstwie.
Bibliografi a
Ernst & Young, 2007, Nie daj się zaskoczyć, czyli jak skutecznie walczyć z nadużyciami w fi rmie, Warszawa.
Insurance Institute of London, 1964, The history of fi delity guarantee, The Institute, London.
Koch, R., 2006, Vertrauensschadensversicherung, Verlag Versicherungswirtschaft, Karlsruhe.
Meyer, 1997, Die Kreditversicherung, Fritz Knapp Verlag, Frankfurt am Main.
Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft, 2001, Infi delity Insurance, München.
Ogólne warunki ubezpieczenia od ryzyka sprzeniewierzenia i przestępstw komputero- wych, 2009, Chartis Europe S.A., Warszawa.
Ogólne warunki ubezpieczenia ryzyka sprzeniewierzenia, 2010, Euler Hermes TU, Warszawa.
Sadlik, R., 2008, Odpowiedzialność materialna i porządkowa pracowników, Ośrodek Do- radztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., Gdańsk.
The Association of Cetifi ed Fraud Examiners, 1996, The Report to the Nation on Occupa- tional Fraud and Abuse, Austin: ACFE.
Wells, J.T., 2006, Nadużycia w fi rmach – vademecum, Wydawnictwo LexisNexis, War- szawa.
Wirtschaft Konkret, 2008, Nr. 302, Euler Hermes, Februar.
FIDELITY INSURANCE AS AN ELEMENT OF FRAUD RISK MANAGEMENT IN AN ENTERPRISE
Summary: The article attempts to characterize a new type of insurance which is fi delity insurance. First the authors present the concept and identifi cation of misappropriation.
The further part of the article discusses the scale of economic crime in business opera- tions. The authors present the operation mechanism of fi delity insurance. In the end the article discusses the history and development of insurance in the developed insurance markets in Western Europe.
