STAN BADAN NAD FAUNA PASOZYTOW RYB W POLSCE
JADWIGA GRABDA
zakład Chorób Ryb WSR, Olsztyn-Kortowo
Przystępując do opracowania stanu badań nad parazytofauną ryb w Polsce starałam się zebrać możliwie pełne piśmiennictwo rodzime, jak też prace autorów obcych pracujących na naszych terenach. Powstał spory wykaz, obejmujący 120 pozycji, który jeszcze nie może być uwa- żany ża ostateczny, gdyż wiele danych faunistycznych jest rozproszonych w różnych pracach ogólnych. Korzystałam również z wielu cennych uwag dostarczonych mi przez wszystkich członków zespołu opracowują- cego poszczególne grupy pasożytów ryb (E. Grabda, A. Guttowa, M. Prost, W. Ślusarski, K. Wierzbicki). Wszystkim im pragnę więc na wstępie serdecznie podziękować za okazaną mi pomoc i zwrócenie uwagi na ważne momenty opracowywanego zagadnienia.
Mimo dość znacznej liczby publikacji i stale wzrastających szeregów badaczy zajmujących się obecnie pasożytami ryb, dalecy jeszcze jesteśmy od dokładnego poznania parazytofauny naszego kraju. Wielu autorów nie podaje ścisłych danych faunistycznych, a jedynie ogólnikowe stwier- dzenia. W licznych przypadkach oznaczenia gatunków są niepewne i wy- magają identyfikacji. Odnosi się to szczególnie do gatunków uważanych powszechnie za pospolite i niejako standardowe, jak np. Sphaerostomum bramae (Miller), Asymphylodora tincae (Modeer), Trichodina domerguei (Wallengren) czy Argulus foliaceus (Z.). Przy bliższej analizie okazuje się, że w grę mogą wchodzić różne gatunki pokrewne o cechach bardzo zbli- żonych, nie zawsze uchwytnych dla niespecjalistów.
Zmajdowane formy często oznacza się tylko do rodzaju, a nawet rodziny. Wynika to albo z niedostatecznej ilości materiału, albo też, czę- ściej, z nieznajomości danej grupy systematycznej. Zwłaszcza gdy jedna osoba opracowuje pełną parazytofaunę danego gatunku żywicielskiego, dokładne oznaczenie wszystkich pasożytów z różnych grup systematycz-
Referat wygłoszony na Sympozjum Faunistycznym w Warszawie 22-23 III 1963 r.
nych nasuwa duże trudności i często przerasta siły, szczególnie początku- jącego, badacza.
Tych kilka uwag podanych przykładowo nie wyczerpuje wszystkich trudności, z jakimi spotykamy się, chcąc uporządkować nasze wiadomości o parazytofaunie Polski.
W historii badań nad pasożytami ryb w Polsce wyraźnie zaznaczają się 3 okresy. Pierwszy — to koniec wieku XIX i początek XX, do pierw- szej wojny światowej, drugi — to dwudziestoletni okres międzywojenny, wreszcie trzeci — to okres po drugiej wojnie światowej do chwili obecnej.
W okresie poprzedzającym pierwszą wojnę światową na ziemiach polskich prace prowadzone były przez obcych badaczy, jak: P. Miihling (1898), A. Seligo (1895, 1899, 1900), G. Wegener (1909), E. Zaddach (1844) i in. — na terenie Pojezierza Pomorskiego i Mazurskiego, oraz D. Sinicin (1905) — w okolicach Warszawy. Natomiast polscy badacze, jak M. Ko- walewski czy H. Girdwoyń, opracowali materiały pochodzące z obszarów leżących obecnie poza granicami naszego kraju.
Dwudziestoletni okres międzywojenny to okres rozwoju polskiej para- zytologii, w której główną rolę odgrywa Konstanty Janicki i jego ucznio- wie, zajmujący się rozwojami, systematyką i faunistyką pasożytów ryb w szerokim zakresie. S. Markowski (1933, 1935, 1938, 1939) opracowuje parazytofaunę ryb Bałtyku. Nad Monogenoidea ryb z okolic Warszawy pracują Z. Kulwieć (1927, 1929) i J. Siwak (1932); L. Ejsmont (1926) ogłasza pracę nad rodzajem Sanguinicola; S. Kuczkowski (1925), S. Seku- towicz (1934), A. Tustanowska (1933) prowadzą badania nad rozwojem i występowaniem tasiemców u ryb; W. Milicer (1938) opracowuje para- zytofaunę ryb z jeziora Wigry. Poza ośrodkiem warszawskim pasożytami ryb zajmuje się J. Janiszewska (1937, 1938), opracowując parazytofaunę fląder, J. Piesik (1937) — łososia i troci, i S. Skrochowska (1938) — paso- żyty karpi. Pojawia się również szereg opracowań rybackich wskazują- cych na gospodarcze znaczenie, częstotliwość występowania i sposoby zwalczania pasożytów. Należy tu zacytować prace Z. Kulwieć (1931, 1933). W, Kulmatyckiego (1923, 1931, 1934, 1938), T. Spiczakowa (1930, 1935).
Po drugiej wojnie światowej coraz bardziej rozwija się parazytologia o aspekcie ekologicznym. Prowadzone są badania parazytofauny ryb w różnych typach limnologicznych zbiorników, bada się drogi krążenia pasożytów i ich rozwoje, wpływ pasożytów na żywiciela i ich gospodarcze znaczenie. Badania zespołowe L. Wiśniewskiego i J. Kozickiej z współ- pracownikami dały wiele cennego materiału faunistycznego.
Pojawiają się też obszerne opracowania zarówno poszczególnych grup żywicielskich, jak i pasożytniczych. Do nich należą prace W. Ślusarskiego (1958) nad Digenea przewodów pokarmowych ryb łososiowatych, J. Jani-
szewskiej (1950, 1953, 1954) nad Caryophyllaeidae, W. Michajłowa (1962) nad rodzajem Triaenophorus, Z. Raabego (1950, 1956, 1958) nad orzęskami z rodziny Urceoloriidae. Crustacea parasitica opracowywane są przez Z. Kozikowska (1956, 1958, 1961) i E. i J. Grabdów (1955, 1956, 1957, 1959, 1962). Szereg prac nad Monogenoidea ogłosiła M. Prost (1957, 1958, 1959, 1960).
Istnieje jeszcze szereg pojedynczych opracowań poszczególnych gatun- ków pasożytów, a także sporadyczne, niejako na uboczu badań specjal- nych, dane faunistyczne, których tu wszystkich nie mogę wymieniać.
Poszczególne grupy pasożytów ryb poznane są dotychczas w sposób niejednolity i w bardzo różnym stopniu.
Protozoa parasitica
Dotychczas stwierdzono w Polsce około 40 gatunków pierwotniaków pa- sożytniczych u ryb, w tym około 24 gatunków z grupy Sporozoa s. l., 11 ga- tunków Ciliata, 3 — Flagellata i 1 Suctoria. Ogólnie można tę grupę uważać za niedostatecznie opracowaną. Mimo że jest tu szereg gatunków pospoli- tych i często u nas spotykanych, jak Ichthyophthirius multifiliis Fouquet, Costia necatrix (Henneguy), Trypanoplasma cyprini Plehn i wiele innych, brak jest jednak konkretnych danych o ich występowaniu. W większości przypadków pierwotniaki notowane są przy okazji ogólnych badań para- zytologicznych określonych zbiorników wodnych. W opracowaniach tego typu często podaje się wiele form oznaczonych jedynie do rodzaju, np.
sporowce, jak Myxobolus czy Mysidium, które sprawiają najwięcej trud- ności w oznaczaniu. Jedynie obszerniejsze opracowanie sporowców z opi- sami i rysunkami poszczególnych gatunków podaje G. Wegener (1909) dla Pojezierza Mazurskiego.
W lepszej sytuacji znajdują się orzęski, którymi specjalnie zajmuje się Z. Raabe (1950, 1959) i jego uczniowie. M. Stryjecka-Trembaczowska (1953) i M. Prost (1952). Opracowane zostały Urceolariidae z ryb Bałtyku oraz rodzaj Chilodonella z karpia i karasia z Pomorza Zachodniego.
M. Prost (1952) stwierdziła po raz pierwszy w Polsce występowanie Suctoria u łososia na terenie województwa koszalińskiego.
Dość liczne zestawienia pierwotniaków dla Polski środkowej i po- łudniowej spotykamy w pracach o charakterze praktycznym rybackim.
Brak tu jest jednak ścisłych danych faunistycznych i z tego względu nie przedstawiają one większej wartości dla fizjografii naukowej. Należą tu niektóre prace Z. Kulwieć (1931, 1933), T. Miączyńskiego (1948), $5. Skro- chowskiej (1938), T. Spiczakowa (1935), J. Zawiszy (1949) i innych.
Najlepiej poznano pasożyty ryb stawowych, jak karp, lin, karaś czy pstrąg, a z naturalnych zbiorników łatwiej dostępnych gatunków, jak szczupak, okoń, leszcz, płoć, ciernik, z morskich zaś ryb — babki i kury strefy przybrzeżnej.
Monogenoidea
Badania nad Monogenoidea mają już w Polsce pewną tradycję, za- początkowaną w latach dwudziestych przez Z. Kulwieć (1927, 1929), a kontynuowaną obecnie przez M. Prost (1957, 1958, 1959, 1960). Z daw- niejszych opracowań obszerniejszych należy tu wymienić pracę G. Wege- nera (1909) z terenu Pojezierza Mazurskiego. Ponadto Monogenoidea uwzględniane są obok innych pasożytów przez J. Kozicka (1951, 1953, 1954), Z. Malanowskiego (1951), Milicer (1938), Ruszkowskiego (1925) i innych.
Ogółem stwierdzono 34 gatunki przywr monogenetycznych u ryb z Wisły, ze stawów hodowlanych karpiowych województwa warszawskiego
i lubelskiego, a także z szeregu jezior Pojezierza Mazurskiego.
Opracowano dotychczas nieliczne gatunki ryb — ogółem 14, głównie użytkowych, w tym 11 gatunków karpiowatych, szczupak, okoń i sum.
Cestoda
Dotychczas stwierdzono w Polsce 25 gatunków tasiemców, a ponadto kilka bliżej nie oznaczonych, wymagających identyfikacji, głównie z ro- dziny Proteocephalidae. Stosunkowo najlepiej poznane są tasiemce ryb wód przybrzeżnych Bałtyku dzięki pracom J. Janiszewskiej (1938) i S.
Markowskiego (1933, 1935, 1938, 1939), a także z jezior mazurskich, gdzie koncentrowały się badania J. Kozickiej (1953, 1956, 1958, 1959) i L. Ja- reckiej (1959, 1960). Z innych terenów są dane sporadyczne. W. Milicer (1938) opracowała tasiemce ryb z jeziora Wigry. Z okolic Warszawy pochodziły materiały opracowywane przez S. Kuczkowskiego (1925), J. Ruszkowskiego (1925), S. Sekutowicza (1934), W. Michajłowa (1932), A. Tustanowska (1933) i innych. Tasiemce ź Odry badała J. Janiszewska (1950, 1953). Z okolic Lublina mamy dane w pracach M. Prost (1951) iS. Radwana (1960). Z południowej części Polski F. Huculak (1960) do- nosi o występowaniu Ligula intestinalis (L.) w stawach hodowlanych województwa krakowskiego.
Szczegółowo opracowane zostały Caryophyllaeidae (J. Janiszewska, 1954) oraz rodzaj Triaenophorus (Michajłow, 1962).
Digenea
Spośród wszystkich pasożytów ryb jest to najlepiej poznana grupa.
Dotychczas stwierdzono w Polsce ponad 50 gatunków przywr digenetycz- nych, w tym 36 gatunków — to formy ostateczne, bytujące w przewodzie pokarmowym ryb, a pozostałe to postacie larwalne, dla których ryby są żywicielami pośrednimi. Liczba ta niewątpliwie ulegnie powiększeniu w miarę dalszych badań.
Opracowano w różnym stopniu przeszło 40 gatunków ryb, z tego naj- więcej danych mamy odnośnie do ryb łososiowatych (9 gat.), karpiowa- tych (15 gat.), szezupakowatych (1 gat.), okoniowatych (3 gat.) i babkowa- tych (5 gat.).
Najdokładniej, jakkolwiek jeszcze w stopniu niewystarczającym, po- znane są przywry ryb Bałtyku i potoków przymorskich (Janiszewska, 1938; Markowski, 1933, 1935, 1938, 1939; Ślusarski, 1956, 1957, 1958), Pojezierza Mazursko-Suwalskiego (Kozicka, 1953, 1956, 1958, 1959; Mi- licer, 1938) oraz Wisły (Ślusarski, 1958; Kozicka, 1951; Malanowski, 1951). Na innych terenach badania prowadzone były sporadycznie albo nad jednym gatunkiem ryby, albo też nad wieloma gatunkami zasiedlają- cymi pojedyncze zbiorniki wodne.
Z opracowań poświęconych wyłącznie Digenea w szerokim ujęciu systematycznym i ekologicznym należy tu wymienić wyczerpującą pracę J. Slusarskiego (1958) o przywrach jelitowych ryb lososiowatych z do- rzecza Wisly i Baltyku.
Ponadto w ostatnich latach zwrócono uwagę na formy larwalne Digenea występujące u ryb i ich uporządkowanie systematyczne (Kozicka, 1960,
1961; Kozicka i Niewiadomska, 1958, 1960).
Nematoda
Grupa najsłabiej poznana. W większości prac poza najpospolitszymi, ogólnie znanymi gatunkami, podany jest tylko rodzaj, zwłaszcza przy trudnych do oznaczenia formach larwalnych.
Najobszerniejsze dane o nicieniach znajdujemy w pracach Janiszew- skiej (1937, 1938, 1955) i Markowskiego (1933, 1935, 1938, 1939). Autorzy ci poza faunistyką zajmują się również rozwojem nicieni oraz ich takso- nomią. Dzięki tym pracom najlepiej poznane zostały nicienie ryb mor- skich. W ostatnich latach specjalnie tą grupą zajmuje się K. Wierzbicki (1960, 1962).
Podobnie, jak to jest z innymi grupami pasożytniczymi, o nicieniach najwięcej wiadomości mamy z północnej Polski. W pozostałych obszarach są one notowane tylko sporadycznie. Ogółem stwierdzono 25 gatunków, w tym 3 formy larwalne.
Acanthocephala
Grupa stosunkowo niewielka i również jeszcze w stopniu niedosta- tecznym poznana. Dotychczas stwierdzono w Polsce występowanie 10 ga- tunków kolcogłowów, w tym 2 formy larwalne. Najwięcej wiadomości mamy z północnej części kraju, a mianowicie z Bałtyku (Janiszewska, 1938; Markowski, 1933, 1935, 1938, 1939; Koter 1962) oraz Pojezierza Mazurskiego (Kozicka, 1953, 1959; Styczyńska, 1958). Z pozostałych obsza-
Wiadomości Parazytologiczne, z. 4
4
rów kraju, jak Pojezierze Pomorskie, Nizina Mazowiecka, Wyżyna Lu- belska i Tatry, są dane sporadyczne dotyczące poszczególnych gatunków ryb lub też pojedynczych zbiorników wodnych (E. Grabda, J. Grabda, K. Wierzbicki, 1961; J. Grabda, 1961; Malanowski, 1951; Milicer, 1938;
Piesik, 1937; Prost, 1951; Radwan, 1960; Ruszkowski 1925; Ślusarski, 1958).
Copepoda parasitica
Poznano dotychczas 13 gatunków pasożytniczych widłonogów, z któ- rych najwięcej danych mamy o występowaniu Ergasilus sieboldi Nord- mann, pasożyta o dużym znaczeniu gospodarczym. Wymieniany on jest często w opracowaniach rybackich (Kulmatycki, 1931, 1934; Lehmann, 1924, 1926 i inni). Pełniejsze opracowanie systematyczne Copepoda parasitica dla Pojezierza Mazurskiego daje Wegener (1909). Zainteresowanie tą grupą pasożytów rozwinęło się po drugiej wojnie światowej, przynosząc szereg prac poświęconych ich biologii, morfologii, systematyce i chorobo- twórczości (Kozikowska, Jara, E. Grabda, 1956; Kozikowska, 1958, 1961;
E. Grabda i J. Grabda, 1955, 1956, 1957, 1959, 1962; Kaj, 1954; Kozicka, 1957). Są one również uwzględniane w opracowaniach ekologicznych po- szczególnych zbiorników wodnych.
Podobnie jak przy innych grupach pasożytniczych najlepiej poznana jest północna Polska, a mianowicie: Zalewy Bałtyckie i słonawe jeziora przybrzeżne, jeziora Pojezierza Mazurskiego i Pomorskiego oraz zbior- niki Dolnego Śląska. Z pozostałych terenów sporadyczne doniesienia.
Branchiura
W Polsce występują tylko 3 gatunki splewek, z nich Argulus foliaceus (L.) jest pospolity na terenie całego kraju i często notowany przez wielu autorów. (Demel, 1933; J. Grabda, 1961; Kozikowska, 1957, 1961; Kozicka, 1951; Lehmann, 1924; Seligo, 1899, 1900; Wegener, 1909 i in). O dwóch pozostałych, a mianowicie: Argulus coregoni Thorell i Argulus japonicus Thiele, mamy bardzo nikłe i wymagające sprawdzenia wiadomości. Jedy- nym obszernym opracowaniem Branchiura odnoszącym się do naszych terenów to praca niemieckiego autora E. Waglera (1935) dotycząca okolic Wrocławia. Z polskich autorów bliżej zajmował się splewkami W. Kul- matycki (1938). Ten ostatni wzorował się na pracy Waglera i potwierdza występowanie w Polsce wszystkich trzech gatunków, jednak bez podania bliższych danych fizjograficznych.
Wnioski końcowe
Ogólnie biorąc parazytofauna ryb opracowana jest dotychczas w spo- sób niejednolity i nie daje pełnego obrazu jej rozmieszczenia w Polsce.
1. Należy zwrócić większą uwagę i dążyć do szerszego opracowania
grup niedostatecznie poznanych i sprawiających największe trudności przy oznaczaniu, a mianowicie: Mysxosporidia i Microsporidia spośród pierwot- niaków, Proteocephalidea z tasiemców, nicienie — ze szczególnym uwzględnieniem form larwalnych i kolcogłowy.
2. Jak wynika z przedstawionego przeglądu, najlepiej poznana jest fauna pasożytnicza ryb północnej Polski, zwłaszcza Bałtyku i Pojezierza Mazurskiego, a także Wisły. Należy tu jednak prowadzić badania uzupeł- niające, jak np. nad Monogenoidea ryb morskich, o których dotychczas brak jest zupełnie wiadomości, i rozszerzyć je na wszystkie gatunki ryb morskich, których w Bałtyku występuje około 40, a zbadanych, w róż- nym stopniu, jest około 20. Natomiast tereny środkowej i południowej Polski wymagają jeszcze intensywnych poszukiwań. Bardzo skąpe dane posiadamy z Górnego Śląska, Sudetów, Wyżyny Małopolskiej, Gór Święto- krzyskich, Niziny Sandomierskiej i całego łańcucha Karpat.
3. Dotychczas w badaniach parazytologicznych zajmowano się głów- nie rybami użytkowymi, jak lososiowate, karpiowate, okoniowate, szczu- pakowate — ze słodkowodnych, a z morskich — płastugi, dorszowate i śledziowate. Ogółem zbadano w różnym stopniu około 40 gatunków ryb na 93 występujące w Polsce, przy czym przeważnie opierano się na ma- teriale uzyskiwanym z odłowów gospodarczych, a więc ryb starszych.
Należałoby rozszerzyć badania na całą ichtiofaunę Polski i zwrócić uwagę na gatunki drobniejsze nieużytkowe, zamieszkujące mniejsze cieki.
4. Zupełnie nie opracowaną jest fauna pasożytnicza krągłoustych, z których w Polsce występują 3 gatunki. Jedyną wzmianką sygnalizującą rozpoczęcie badań jest doniesienie tymczasowe E. i J. Grabdów z 1951 r.
o pasożytach Lampetra fluviatilis.
Adres autorki:
Olsztyn-Kortowo, WSR
