D A N IE L O L S Z E W S K I
STAN I PERSPEKTYWY BADAN
NAD RELIGIJNOŚCIĄ XIX I POCZĄTKU XX WIEKU Badania nad religijnością m ają już długą swoją historię. Objęły one swoim zasięgiem wszystkie religie świata i doprowadziły do opraco
wania wielkich syntez dziejów religii, zarówno w iskali ogólnoświato
wej, jak i na poszczególnych kontynentach k Po drugiej wojnie świa
towej historyczne ¡badania nad religijnością weszły w nową fazę, która polega na wypracowaniu nowych metod badawczych i na nawiązaniu współpracy między różnymi dyscyplinami naukowymi, takim i jak histo
ria, antropologia, etnografia, socjologia, teologia, filozofia religii, psy
chologia historyczna itp. Pociągnęło to za sobą wykrystalizowanie się nowoczesnego kwestionariusza badawczego. Umożliwia on wszech
stronną analizę fenomenu religijnego, z jednoczesnym uwzględnieniem szerokiego kontekstu społeczno-kulturalnego. Współczesne badania nie ograniczają się do opisu zewnętrznych aspektów religii (praktyk, ce
remonii, rytualistyki), ale podejmują analizę takich zagadnień, jak doświadczenie religijne wiernych, świadomość i postawy społeczne, wierzenia i wyobrażenia religijne mas chrześcijańskich, motywacje i sens praktyk religijnych. Analizy społeczno-historyczne prowadzą w konsekwencji do określenia mentalności religijnej różnych grup
1 Spośród wielu syntez przypomnijmy następujące: Histoire des re
ligions. T. 1. Les religions antiques — la formation des religions uni
verselles et les religions de salut en Inde et en Extrême Orient, 1970.
T. 2. La formation des religions universelles et des religions de salut dans le monde méditerranéen et de Proche Orient. Les religions con
stituées en Occident et leurs contre-courants, 1972. T. 3. Les religions constituées en Asie et leurs contre-courants. Les religions chez les peuples sans tradition écrite. Mouvements religieux nés de l’accultura
tion, 1976, Paris, pod red. H. ¡C. P u e c h (w seri wydawniczej „Ency
clopédie de la Pléiade”); H. R i n g g r e n , A. V. S t r o m , Les re
ligions du monde, Paris 11966 <tł. z ruiem. R. Jouan); J. !M. K i t t a - g a w a, Religions orientales. Communautés spirituelles de l’Orient, Paris 1(961 ; E. D a m m a n n, Les religions de l’Afrique, Paris 1964, 19781 2 (II wyd. poprawione i dogłębnie przepracowane); L. V. T h o m a s , R. L u n e a u , La terre africaine et ses religions, Paris 1975. Najnow
sza synteza dziejów religii: M. E 1 i a d e, Histoire des croyances et des idées religieuses, Paris, T. 1. 1976, 19772, 19783. T. 2, 4978, 19802 (dalsze tomy w opracowaniu).
6 D A N IE L O L S Z E W S K I [2]
i środowisk społeczno-kulturalnych, do odpowiedzi na pytanie, jakie miejsce zajmuje religia w kulturze i postawach społecznych, czy for
muje ona wartości decydujące o charakterze życia społecznego i kul
turalnego 2.
Ostatecznym celem tak zakrojonych badań jest wyjaśnienie aktual
nej sytuacji religijnej i pastoralnej poszczególnych krajów i kontynen
tów. Dotykamy tutaj generalnej tendencji rysującej się we współczesnej historiografii religijnej, która traktuje historię jako dyscyplinę dającą klucz do zrozumienia współczesności: ukazując współczesność w jej historycznym rozwoju, pozwala zrozumieć aktualną sytuację człowieka, a co za tym idzie wskazuje kierunek ewolucji ludzkiej kultury. W tym ujęciu historia jawi się jako dyscyplina żywa, dynamiczna, jako nauka, która otrzymuje w każdej epoce nowe zadania i nowe zamówienia społeczne.
W tym kontekście rysują się problemy, najbardziej podstawowe, dotyczące badań nad polską kulturą religijną XIX i początku XX w.
Jest to okres niewoli narodowej, trwającej blisko półtora wieku (od schyłku XVIII w. do pierwszej wojny światowej). Wycisnął on głębokie piętno na polskiej religijność! d nadał jej cechy specyficzne, które trw ają w polskiej kulturze religijnej po dzień dzisiejszy. Ta dzie
więtnastowieczna specyfika polskiej religijności wykrystalizowała się w kontekście konkretnych uwarunkowań politycznych, kulturalnych i społecznych, a zarazem (była rezultatem długoletniej ewolucji histo
rycznej.
Wszystkie te przemiany i ewolucje historyczne muszą być analizo
wane w szerszym kontekście dziejowych procesów ogólnoeuropejskich.
Spotkanie się na ziemiach polskich dwu wielkich tradycji historycz
nych: chrześcijaństwa wschodniego i zachodniego, wyznaczyło Polsce jej miejsce i rolę, jaką pełniła ona przez stulecia w chrześcijańskiej Europie. Bez uwzględnienia tej okoliczności nie sposób zrozumieć, dla
czego katolicyzm stał się istotnym czynnikiem integrującym wszystkie warstwy ¡polskiego społeczeństwa. Rola katolicyzmu jako czynnika inte
grującego ¡polskie społeczeństwo, będąc niewątpliwie dziedzictwem siedemnastowiecznej reformy katolickiej, w XIX w., zwłaszcza w d ru giej jego połowie, wzrosła niewspółmiernie. Katolicyzm staje się w tym
2 Dobrze przedstawia postulaty nowoczesnej metodologii badań praca zbiorowa: Faire de 1’histoire, red. J. L e G o f f , P. N o r r a , Paris 1974. T. 1. Nouveax problèmes, T. \% Nouvelles approches, T. 3. Nouveax objets. Rec. D. O l s z e w s k i , Wybrane zagadnienia z metodologii hi
storii, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, T. 32: 1976 s. 281—288.
Kwestionariusz badań nad religijnością omawiają: A. D u p r o n t, La religion. Antropologie religieuse, w: Faire de 1’histoire, t. 2 s. 105—136.
C. L a n g l o i s , La religion vécue, W: L’histoire religieuse de la France X I X e—XXe siècle. Problèmes et méthodes, Paris 1975, red. J. M. M a y- e u r , s. 41—71 (rozdz. II); J. B a u b è r o t , C. L a n g l o i s , Problèmes et propositions, Tamże, s. 185—230 (rozdz. VI).
[ 3 ] B A D A N I A N A D R E L I G I J N O Ś C I Ą X I X I X X W . 7
czasie siłą, której naród ¡polski zawdzięcza przetrwanie uciążliwej nie
woli narodowej.
Dotykamy tutaj swoistości polskiego katolicyzmu. Nie możemy jed
nakże zapominać o jego uniwersalizmie. Ten swoisty polski katolicyzm związał się w epoce nowożytnej z trydenckimi strukturam i kościelnymi i ramami duszpasterskiego oddziaływania. Określały one charakter konformizmu religijnego ogółu polskiego społeczeństwa aż po wiek XX.
Te ogólnokośeielne i barokowe modele zespoliły się na ziemiach pol
skich ze społecznymi strukturam i kultury ludowej, wiejskiej, dzięki czemu stały się niewątpliwie szansą i siłą Kościoła w Polsce.
Te wszystkie uwarunkowania wyznaczają program badań nad pol
ską kulturą religijną XIX i początku XX w. Określenie i głębsze zro
zumienie swoistości, a zarazem uniwersalizmu polskiego katolicyzmu będzie możliwe jedynie na drodze badań ¡porównawczych. W analizach polskiej kultury religijnej musi być zatem uwzględniona perspektywa ogólnoeuropejska. Należy nawiązywać ściśle do współczesnych założeń metodologicznych i technik badawczych, wypracowanych w środowi
skach naukowych zachodniej Europy, a jednocześnie należy uwzględ
niać specyfikę polską i wschodnioeuropejską. Jedynie w następstwie takich badań porównawczych możemy określić miejsce Polski w Euro
pie i jej rolę w dziejach chrześcijaństwa powszechnego. Zakłada to oczywiście konieczność konfrontacji i integracji polskich badań spo
łeczno-religijnych z rezultatami badawczymi zachodnioeuropejskimi.
Przypomnijmy, że zostały podjęte ostatnio przez naukę historyczną ważne inicjatywy zmierzające do konfrontacji ¡polskiej kultury religijnej i polskich badań historycznych z badaniami religijnymi Europy za
chodniej. Inicjatywę taką stanowiło między innymi francusko-polskie kolokwium historyczne zorganizowane w Lille 4—7 października 1981 r., poświęcone relacjom religijnym polsko-francuskim od czasów średnio
wiecza do naszych dni („Les contacts religieux franco-polonais du moyen âge à nos jours. Relations, influences, images d’un pays vu par l’autre”). Wzięli w nim udział liczni historycy z Europy zachodniej (zwłaszcza francuscy) i z Polski. W miesiąc później (3—7 listopada) odbyło się w Rzymie międzynarodowe kolokwium, przy licznym współ
udziale polskich historyków, zorganizowane przez ¡papieski Uniwersytet Laterański i Katolicki Uniwersytet Lubelski, poświęcone wspólnym źródłom chrześcijańskim narodów Europy („De communibuis radicibus christianis natioinem europaeairum”). Stanowiło ono odpowiedź na apel
¡papieża Jana Pawła II, rzucony w Gnieźnie 3 czerwca 1979 r., w uro
czystość Zesłania Ducha Świętego. Kolokwium rzymskie dotyczyło w pierwszym rzędzie chrześcijaństwa Europy centralnej i wschodniej.
Obszerna dokumentacja historyczna tych obu kolokwiów naukowych wyznacza nową fazę badań ¡porównawczych nad polską kulturą reli
gijną z uwzględnieniem perspektywy europejskiej.
Niniejszy artykuł pragnie nawiązać do tych ważnych inicjatyw historycznych i przedstawić aktualny stan badań nad religijnością
8 D A N I E L O L S Z E W S K I [4]
Kościołów chrześcijańskich XIX i początku XX w. oraz rysujące się w ich kontekście perspektywy badawcze dotyczące polskiej kultury religijnej. Zasadniczy akcent zostanie położony na zagadnienia metodo
logiczne, z jednoczesnym przedstawieniem nowoczesnego kwestionariu
sza badawczego, (który krystalizował się w miarę postępu badań spo- łeczno-historycznych w okresie po drugiej wojnie światowej. W pierw szej części artykułu przedstawię rozwój badań nad religijnością chrze
ścijańską, ze szczególnym uwzględnieniem ostatniej ich fazy w okresie powojennym. Następnie, wychodząc od przyjętego we współczesnej literaturze historycznej rozróżnienia między religijnością ludową, środo
wiska wiejskiego oraz religijnością środowiska przemysłowego, omówię najważniejsze kierunki, szkoły i ośrodki badawcze. Ich powstanie wa
runkowane było specyfiką problematyki badawczej, założeniami meto
dologicznymi, podstawą źródłową, tradycjam i historiografii różnych krajów i kręgów cywilizacyjnych. W ostatniej części artykułu posta
ram się sformułować sugestie dotyczące perspektyw badawczych nad polską religijnością XIX i początku XX w., w ich relacji do badań zachodnioeuropejskich, pokazując zarówno specyfikę polskich uw arun
kowań historycznych, jak również aspekty uniwersalne polskiej kul
tury religijnej interesującego nas okresu.
1. ROZWÓJ BADAŃ
B adania n a d religijnością X IX i początku X X w. zw iązane są z trad y cjam i histo rio g rafii k ra jó w zachodnioeuropejskich i anglo
saskich. N auka historyczna tego kręg u cyw ilizacyjnego w ypraco
w ała w łasne tech n ik i i m etody b ad ań społeczno-historycznych, któ re zostały zastosow ane z niew ielkim i m odyfikacjam i rów nież w b a daniach n ad chrześcijaństw em pozostałych kontynentów (Azji A fryki, A m eryki Łacińskiej). S taje się to zrozum iałe, jeśli się zważy, że w poprzednich stuleciach, w szczytowym rozw oju kolo
nializm u, cyw ilizacja zachodniej E uropy uzyskała zasięg ogólno
św iatow y, co szło w parze ze św iatow ą ekspansją chrystianizm u w edług m odelu relig ijn ej k u ltu ry Zachodu i europeizacją b ad a ń naukow ych w skali św ia to w e j3. M odyfikacje m etod badaw czych i kw estionariusza bad ań nad religijnością k ra jó w trzeciego św iata były następstw em spotkania się chrześcijaństw a zachodnioeuropej
skiego z rodzim ym i k u ltu ram i k rajó w afrykańskich lub azjatyckich.
D otyczyły więc problem u, w jakim stopniu chrześcijaństw o Z a
chodu ulega przekształceniom w kontekście u w arunkow ań starych, rodzim ych k u ltu r religijnych k ra jó w trzeciego ś w ia ta 4.
5 Por. np. surową krytykę oriemtalistyki zachodnioeuropejskiej prze
prowadzoną przez prof. Columbia University w New York E. R. S a i d , L’arientalisme. L’orient crée par l’occident, Paris 1980 (tł. z ang. C. M a l a m o u d ).
4 Por. prace syntetyczne: J. A. C u 11 a t, Expérience chrétienne et
B A D A N I A N A D R E L I G I J N O Ś C I Ą X I X I X X W . 9
£5]
S ytuacja zm ieniła się w tym w zględzie w sposób ra d y k aln y w następstw ie procesu dekolonizacji, k tó ra uzyskała sw oje apo
geum w o statnich dziesięcioleciach. K ra je trzeciego św iata, w raz z uzyskaniem w łasnej niezależności politycznej, weszły w fazę po
stępującej em ancypacji k u ltu ra ln e j. Pociągało to za sobą głębokie przeobrażenia w świadomości i postaw ach społecznych ich ludności, pow odując zarazem doniosłe przem iany w dziedzinie religijnej i teologicznej. W ty m kontekście zaczęły się krystalizow ać nowe koncepcje i orientacje badawcze, uw zględniające specyfikę prze
m ian społeczno-religijnych w A fryce, Azji, A m eryce Południow ej.
Oznacza to stopniow ą em ancypację ty ch kontynentów w płaszczyź
nie b ad ań społecznych, relig ijn y ch i teologicznych (np. teologia w yzw olenia w A m eryce Łacińskiej). Dotyczą one in te rp re ta c ji p ro cesów historycznych dokonujących się w ostatnich zwłaszcza dzie
sięcioleciach obecnego stulecia, w m niejszym natom iast stopniu odnoszą się do sy tu acji społecznoreligijnej istniejącej w poprzednim stuleciu i w początkach w iek u obecnego 5. W idać w św ietle tego, co pow iedziano, że w odniesieniu do X IX i X X w. b ad a n ia społeozno- -hisitoryczne E uropy zachodniej są n ajb ard ziej reprezen taty w n e dla w spółczesnej nauki.
Początki historycznych badań zachodnio-europejskich nad re li
gijnością w iążą się z działalnością naukow ą G abriela Le Brasa.
Sform ułow ał on w latach trzydziestych now y pro g ram badaw czy dotyczący religii. W przeciw ieństw ie do trad y c y jn ej historii dok
try n , in sty tu cji, w ielkich osobistości, chciał on badać ogół w ie
rzących — lud chrześcijański, jego udział w kulcie, życie religijne, stosunek w iernych do no rm m oralnych i przepisów kanonicznych.
P rzy jął m etodę socjologiczną, polegającą n a opracow aniu staty s
tycznym wszystkiego, co może być policzone. P ra k ty k i religijne były trak to w a n e jako w skaźniki „stanu katolicyzm u” i jako ze
w nętrzny w yraz w iary całej społeczności w iernych. W ten sposób Le B ras sta ł się w latach trzydziestych inspiratorem socjologii re ligii jako dyscypliny historycznej. Jednakże dopiero w pięćdziesią
tych latach zostały opublikow ane przez niego samego pierw sze stu d ia w ypracow anych uprzednio m etod badaw czych 6. Dzięki tym spiritualité orientale, Paris 1967. M. H e i n r i c h s , Théologie catholique et pensée asiatique, Tournai 1965 (tł. z niem. A. S o h i e r). J. W u, Hu
manisme chinois, spiritualité chrétienne, Tournai 1965 (tł. z ang. F.
W e y e r g a n s ) . E. D a m m a n n , Les religions de l’Afrique, dz. cyt.
(zwłaszcza rozdz. VIII. L’évolution des idées religieuses, s. 235—256).
5 Przemiany, jakie dokonały się w świadomości społecznej i w re fleksji teologicznej w krajach (trzeciego świata, w następstwie procesu dekolonizacji, dobrze ukazują prace: Théologies du tiers monde. Du conformisme A l’indépendance. Le colloque de Dar-es-Salaam et ses prolongements, Paris 1877; Civilisation noire et l’Eglise catholique.
Colloque d’Abidian 12—17 septembre 1977, Paris 1978.
6 G. L e B r a s , Etudes de sociologie religieuse, Paris 1955 t. 1—2.
1 0 D A N I E L O L S Z E W S K I
i[ 6 ]
inspiracjom naukow ym F ran c ja stała się dynam icznym ośrodkiem studiów społeczno-historyeznych, k tóre podjęły analizę fenom enu religijnego z zastosow aniem m etod socjologii reiigii.
W latach sześćdziesiątych dokonały się doniosłe przem iany w e francuskiej h istorii religijnej. Dotychczas, w trad y c y jn ej h istorii politycznej religia była sprow adzona do „sił religijnych”, k tó re pozw alają w yjaśnić procesy i w ydarzenia polityczne. H istoria reiigii pozostaw ała w ścisłym zw iązku z h istorią ideologii /politycznej, a Kościół trak to w a n y by ł jako in sty tu c ja polityczna, k tó ra re p re zentow ała bądź tradycjonalizm kontrrew olucyjny, bądź katolicyzm liberalny, z określonym jego program em społeczno-politycznym L W tej trad y c y jn ej o rien tacji badań historycznych religia nie sta now iła odrębnego przedm iotu analizy historycznej, lecz podpo
rządkow ana została innym dyscyplinom naukow ym i w ypracow a
nym przez nie m etodom badawczym. W następstw ie przem ian, ja kie dokonały się w e F ran c ji w latach sześćdziesiątych nastąp ił n a w rót do badań, tra k tu ją c y c h Kościoły jako odrębne społeczności religijne, k tóre mogą się stać przedm iotem historycznej analizy z zastosow aniem m etod i tech n ik badaw czych uw zględniających w łasną specyfikę życia ty ch społeczeństw. Było to naw iązanie do program u b ad a ń sform ułow anego w latach trzydziestych przez G abriela Le B rasa 8.
W badaniach francuskich z la t sześćdziesiątych i początku sie
dem dziesiątych nad religijnością X IX w. uderza pew na jednostron
ność. Skupiały się one n a zew nętrznych aspektach życia re lig ij
nego, przede w szystkim więc na p ra k ty k a ch religijnych. Dokonano szeregu studiów o charakterze sondażowym dotyczących p ra k ty k religijnych w różnych regionach geograficznych, diecezjach i p a
rafiach, w różnych środow iskach społecznych i zawodowych, w iel
kom iejskich, w iejskich lub m ałom iasteczkow ych9. Jednocześnie 7 Forces religieuses et attitudes politiques dans la France contem
poraine, Paris 1965, red. R. R é m o n d ; A. C o u t r o t , T. D r e y f u s , Les forces relieuses dans la société française, ¡Painis 1966; R. P. V i- c a i r e, Histoire religieuse et histoire politique, „Annales. Economies — Sociétés — Civilisations” (dalej: AESC), 195,2 n r 3 s. 385—3,90. R. R é m o n d , Droite et gauche dans la catholicisme français contemporain,
„Revue Française de Science Politique”, 1958 n r 3 s. 529—544, nr 4 s. 803—820. J. M a y e u r , Cotholicisme intrinsigeant, catholicisme social, démocratie chrétienne, AESC, 1972 nr 2 s. 483—499 (obszerna literatura przedmiotu).
8 E. P o u l a t , Le développement institutionel des sciences reli
gieuses en France, „Archivas de Sociologie des Religions” (dalej: ASR), 1966 n r 21 s. 23—-36; Le groupe de Sociologie des Religions. Quinze ans de vie et du travail (1954—1969), ASR, 1969 n r 28 s. 3—92 (artykuł pisany przy współudziale wszystkich członków tego ośrodka badaw
czego); J. G a d i l i e , Histoire du catholicisme moderne et contemporain,
„Revue Historique”, t. 495, 1970 s. 125—148, t. 496, 1970 s. 387—440.
8 J. L e c l e r c , Pratique religieuse à Metz et dans les environs
Í7] B A D A N I A N A D R E L I G I J N O Ś C I Ą X I X I X X W .
1 1
prow adzono b adania n ad re k ru ta c ją k leru i pow ołaniam i k ap łań skim i, k tó re traktow ano jako jeden z istotnych przejaw ów d y n a m iki życia religijnego. Szukano korelacji m iędzy pow ołaniam i k a
płańskim i i zakonnym i a środow iskam i społecznymi, ukazyw ano ich dynam ikę geograficzną i zw iązki z p rak ty k am i religijnym i badanych regionów i środow isk 10 11.
O trzym ano w efekcie obraz p ra k ty k religijnych dla całej F ra n cji X IX w. i początku XX, ich zaniku lu b rozwoju, z uw zględnie
niem różnych środow isk społecznych i regionów geograficznych.
Na uw agę zasługują z tego p u n k tu w idzenia „m ateriały ” opraco
w ane przez F ern an d a B oularda, zaw ierające szczegółowe dane do
tyczące spowiedzi i kom unii w ielkanocnej („pascalisants”), mszy niedzielnej („m essalisants”), alkoholizm u, prac w ykonyw anych w niedziele i św ięta, dla te re n u całej F ran c ji X IX i pierw szej po
łow y X X w. (do 1939 r.). A utor sporządził je n a podstaw ie odpo
wiedzi przygotow anych przez proboszczów w edług kw estionariusza rozsyłanego po p arafiach z okazji w izyt pastoralnych, prow adzo
nych przez biskupa, w ikariusza generalnego lub niekiedy przez dziekana. O bejm ow ały one każdą p arafię w przek ro ju co 3—5 lat, zależnie od ry tm u w izyt w każdej diecezji. A utor dołączył do tych danych liczne tablice, k arto g ram y i w ykazy u .
durant le X I X e siècle, „Revue Ecclesiastique du Diocèse de Metz”, 1958 s. 301—316; J. J e a n n i n , La pratique religieuse en Maine — et — Loire. Visage religieuse de l’Anjou, Angers 1964.. H. P o m m e , La pratique religieuse dans les campagnes de la Meurthe vers 1840, „Anna
les de l’Est”, 1968 s. ,137—157; Y. C l o î t r e , La vie religieuse des forgerons de Port-Brillet, ASR, 1962 nr 13 s. 87—104; F. L. C h a r p i n ,
Pratique religieuse et formation d’une grande ville: Le geste du ba
ptême et la signification en sociologie religieuse, Marseille 1964; S.
L a u r y , Aspects de la pratique religieuse dans le diocèse d’Arras (1918— 1945), „Revue du Nord”, t. 53, 1971 s. 123—136; B. P e y r o u s , La pratiaue religieuse dans le diocèse de Bordeaux au X I X e siècle (1838—1908% „Annales du Midi”, t. 87, 1975 s. 443—468.
10 P. H u o t - P 1 e u r o u x, Le recrutement sacerdotal dans le diocèse de Besançon de 1801 à 1960, Besançon 1965; Y. M. H i l a i r e , Le recru
tement ecclesiastique dans la première moitié du X I X e siècle: le diocèse d’Arras représente — t-il un cas original, „Bulletin de la société d’hi
stoire moderne”, 2, 11968 s. 13—19; M. F o u g é r a s, Les vocations reli
gieuses de femmes dans le diocèse de Nantes au X I X e siècle (1802—
—1914), „Enquêtes et documents”, Nantes 1971 s. 239—281; N. J. C h a - 1 i n e, Le recrutement du clergé dans le diocèse du Rouen au X I X e siècle, „Revue d’Histoire de l’Eglise de France” (dalej: RHEF), 3, 1971 s. 385—415.
11 F. B o u l a r d , Aspects de la pratique religieuse en France de 1802 à 1939, RHEF, t. 59, 1973 nr 11163 s. 269—311; T e n ż e , Matériaux pour l’histoire religieuse du peuple français. Aspects de la pratique religieuse en France, 1802—1939: l’exemple des Pays de Loire, AESC, 31, 1976 n r 4 s. 761—801; por. T e n ż e , Premiers itinéraires en sociologie religieuse, Paris 1966. Ponadto ważny artykuł z dołączonymi dwiema mapami praktyk religijnych z 1815 i 11(878 r. Y. M. H i l a i r e , La pra-
12 D A N IE L O L S Z E W S K I [8] R ezultaty prac F ernanda B oularda stały się punktem wyjścia dla dyskusji naukow ej, k tó ra rozw inęła się po w ydaniu przez niego, w raz z Jean Remy, książki, w której autorzy przedstaw ili uzyskane przez siebie dane statystyczne w edług regionów k u ltu ralnych („regions cu lturelles”), z położeniem szczególnego akcentu n a środowiska m iejskie i przemysłowe * 12. D yskusja dotyczyła głów
nie kryteriów , które można przyjąć przy rejonizacji (historyczne, społeczne, kultu raln e, gospodarcze, geograficzne, polityczne itp.).
Stwierdzono, że właściw e k ry teria rejonizacji są okolicznością d e
cydującą o popraw nej in terp retacji uw arunkow ań pow odujących zanik lub wzrost p ra k ty k religijnych 13.
Y/ m iarę rozwoju dyskusji sform ułow ano kw estie n a tu ry b a r
dziej zasadniczej: jakości i w ew nętrznego sensu p ra k ty k re lig ij
nych, w jakim stopniu p rak ty k i w yrażają treści ściśle religijne — są wyznaniem w iary, a w jakim stanow ią jedynie zew nętrzny w y
raz konform istycznej przynależności do określonej g rupy społecz
nej lub określonego typu k u ltu ry (np. ludowego folkloru). Dyskusja doprowadziła do w niosku, że należy określić w szystkie możliwe znaczenia p ra k ty k religijnych, w yrażające zróżnicowane aspekty przeżycia religijnego, które odpow iadają w ew nętrznem u dynam izm o
wi życia w iary. Postulow ano więc w tym przypadku badania, które dotykają fundam entów w iary chrześcijańskiej, a zarazem fundam entów k u ltu ry duchowej naszej epoki. W dyskusji podkre
ślano, że badania społeczno-historyczne pow inny doprowadzić w efekcie do odpowiedzi na pytanie, jakie miejsce zajm uje religia w kulturze ludzkiej, w postaw ach i świadomości społecznej, czy form uje ona w artości decydujące o charakterze życia społecznego i kulturalnego 14.
W kontekście toczących się dyskusji poszerzał się i pogłębiał kw estionariusz badań. Uświadomiono sobie, że w yjaśnienie feno
m enu religijnego może się dokonać n a drodze badań o charakterze
tique religieuse en France de 1815 à 1878, „Information Historique”, 1963 s. 57—69.
12 F. B o u 1 a r d, J. R e m y, Pratique religieuse urbaine et regions culturelles, Paris 1968. Do książki dołączono 27 tabel, 16 diagramów,, 5 map.
13 E. P o u l a t , Catholicisme urbain et pratique religieuse, ASR, 1970 mr 29 s. 97-4il6. F. B o u l a r d , J. R è m y, Villes et regions culturelles.
Aquis et débat, tamże, s. 117—137. Por. rec. książki F. Boularda, J. Re- my’ego przez G. C h o l v y ’e g o , RHEF, 1970 n r 156 s. 182—185.
14 Z ważniejszych głosów toczącej się dyskusji: E. P o u l a t , Trois problèmes pour la sociologie du cotholicisme, ,.Social Compass” (dalej:
SC), 1969 nr 4 s. 471—483; G. H o l v y , Sociologie religieuse et histoire.
Des enquêtes sociographiques aux „essais de sociologie religieuse”, RHEF, 1969 nr 154 s. 5—28; C. L a n g l o i s , J. M. M a y e u r , Sur l’hi
stoire religieuse de l’époque contemporaine, „.Revue Historique”, t. 98, 1974 nr 512 s. 433-^44.
[9]
B A D A N IA N A D R E L I G I J N O Ś C I Ą X I X I X X W . 13 bardziej kom pleksowym , obejm ujących — obok p ra k ty k re lig ij
nych __ koncepcje pastoralne, katechezę, hom iletykę, litu rg ię itp.
B adania pow inny więc uw zględniać w ielorakie u w a ru n k o w an ia e- cydujące o h iera rch ii w artości religijnych, system ów k u ltu ro y
L ata siedem dziesiąte przynoszą całą serię studiów , k tó re św iad
czą o głębokich przeobrażeniach francuskiej h isto rii społeczno- religijnej Są to głów nie prace m onograficzne poświęcone poszcze
gólnym diecezjom francuskim . W r. 1974 zainaugurow ane zostało w P ary żu w ydaw nictw o sery jn e H istoires des dioceses de Franc , pod re d ak cją J. R. P a l a n ą u e i P l o n g e r o n a (obecnie re . B P l o n g e r o n i A. V a u c h e z ) . W ram ach tego w ydaw nictw a opublikow ano łącznie (do 1981 r.) m onografie 13 diecezji francuskich 15. Jednocześnie historia religijna przestaje byc dom eną u p ra w ian ą w ram ach poszczególnych w yznań. P row adzi się b a d a nia o charak terze m iędzyw yznaniow ym , k tó re pozw alają głębiej określić i zrozumieć k u ltu rę re lig ijn ą badanego te ry to riu m
U kazują się zarazem stu d ia poświęcone w yłącznie życiu re4lgU"
nem u różnych regionów F ra n c ji uw zględniające szerszy k o n tek st społeczno-kulturalny. In teresu jąca jest z tego p u n k tu w idzenia praca C. M arcilhacy dotycząca diecezji O rleans. O publikow ana zo
stała ona w praw dzie w okresie w cześniejszym , n a początku la t sześćdziesiątych, jednakże ze w zględu na now atorskie założenia m etodologiczne i nowoczesny kw estionariusz badan, stu d iu m naci diecezją orleańską stanow i zapow iedź przem ian, jakie dokonały się w latach siedem dziesiątych we francuskiej h isto rii społeczno-reli- g ijn e j16. A utorka skupiła całą sw oją uw agę — jak sam a stw ie r
dza — n a psychologii społecznej różnych w arstw i g ru p społecz
nych, uw zględniając przy ty m całokształt u w a ru n k o w ań h istorycz
nych. M arcilhacy w ykazała, że jakość religijna g ru p y społecznej jest sp raw ą o w iele głębszą, niż re g u la rn e w ypełnianie p ra k ty k religijnych. P roblem sprow adza się do tego, jakie m iejsce zajm uje religia w postaw ach społecznych, w sposobie m yślenia i przezy
w ania św iata, czy form uje w artości decydujące o ch a rak terze ży
cia społecznego. Ze w zględu na te założenia m etodologiczne stu -
« Są to monografie następujących diecezji: Ajaccio (przez F. J. C a - s t a), Bordeaux ( B . G u i 1 1 e m a i n), Aix - en - Provence (J. R. P a - 1 a n q u e), Montpellier (G. C h o 1 v y), Rouen Le H a v r e (N. J. H a *1 Besançon et Saint-Claude (M. Re y) , Belley i(L. T r e n a r d) Cambrai- Lille (P. P i e r r a r d ) , Clermont (A. P o i n t n n e a u ) , Rennes (J. D e 1 u m e a u), Chambéry Tarentaise Maurienne (J. L o v i e), Grenoble (B B 1 i g n y) i Angers (F. L e b r u n ) .
16 C M a r c i l h a c y , Le diocèse d’Orléans sous Vépiscopat de mgr Dupanïoup. 1848—1878. Sociologie religieuse et mentalités collectives, Paris 1962, T e n ż e , Le diocèse d’Orléans au milieu du X I X e siecle. Les hommes et leurs mentalités, Paris 1964.
14 D A N I E L O L S Z E W S K I
[10]
dium nad diecezją orleańską należy do aw angardow ych prac histo
rycznych.
Równie doniosłe b adania przeprow adził G érard Cholvy, profe
sor U niw ersytetu P au l V alery w M ontpellier, uczeń G. Le Brasa.
Rozpoczął on swoje prace od analizy an k iety przeprow adzonej w diecezji M ontpellier w 1962 r., zaw ierającej rozbudow any kw es
tionariusz problem atyki dotyczącej życia diecezjalnego. A naliza doprow adziła au to ra do stw ierdzenia kontrastów , regionalnych i lokalnych, w zakresie p ra k ty k religijnych. W poszukiw aniu ich w yjaśnień au to r doszedł do przekonania, iż historii religijnej nie m ożna upraw iać bez uw zględnienia szerszej perspektyw y, jest ona bow iem zw iązana ściśle nie tylko z h istorią F rancji, ale i k rajó w sąsiednich (np. w pływ im igrantów hiszpańskich na życie religijne diecezji M ontpellier), a korzeniam i sw ym i sięga w daleką prze
szłość. S tąd p rzy analizie ankiety au to r użył m etody retro sp ek - cyjnej, cofając się do początków X X stulecia, a niekiedy aż do konkordatu (1801), w ykorzystując w szystkie dostępne m u źródła.
W rezultacie tych bad ań pow stała obszerna rozpraw a, k tó ra zaw iera — jak zaznacza au to r w e w stępie — w yczerpującą analizę w szystkich uw arunkow ań, geograficznych, dem ograficznych, spo
łecznych i gospodarczych. Zostały dołączone do niej dziesiątki ta bel, wykresów, kartogram ów , map. K siążka C holvy’ego może sta
nowić — jak stw ierdza Y. M. H ilaire, profesor U niw ersytetu L il
le III — „przew odnik m etodyczny dla badaczy” w. W zakończeniu sw ojej in teresu jącej rozpraw y G. Cholvy zapow iada dalsze prze
dłużenie chronologiczne swoich b adań i objęcie nim i całego XIX stulecia, z jednoczesnym poszerzeniem zakresu problem atyki.
Zapow iedź tę au to r urzeczyw istnił w ciągu k ilku la t i opubli
kow ał kolejną, ty m razem dw utom ow ą pracę pt. Religion et société au X I X e siècle: L e diocèse de M ontpellier (Lille 1973) i 8. Ta roz
praw a G. C holvy’ego p rezentuje — ja k się w yraził o n iej Em ile P ou lat — „historię to taln ą”. Z aw iera rozdziały o ew olucji dem o
graficznej, ekonom icznej, socjologicznej i politycznej. K siążka u k a zuje w ielkie osobistości diecezjalne, jak i ogół w iernych, ich aktyw ność re lig ijn ą, k tó ra zm ienia się w ciągu stulecia pod w pły
wem całokształtu przeobrażeń społeczno-kulturalnych.
Tę sam ą o rientację badaw czą re p rez en tu je studium profesora 17 G. C h o l v y , Géographie religieuse de l’Hérolt contemporain, Paris 1968, Rec. Y. M. H i l a i r e , RHEF, 1970 nx 56 s. 173—180 oraz L. G a i l l e r d , „Revue d’Histoixe Ecclesiastique” (dalej RHE) 64, 1969 s. 985—9816.
18 Streszczenie tej _ rozprawy: G. C h o l v y , Religion et société au X I X e siècle: Le diocèse de Montpellier, „Information Historique”, 1973 n r 5 s. £25—230. Rec. E. P o u l a t , „Archives de Sciences Sociales des Religions” (dalej ASSR), 37, 1974 s. 200nn oraz A. C. T i i c h o n , RHE, 70, 1975 s. 548—552.
£H] B A D A N I A N A D R E L I G I J N O Ś C I Ą X I X I X X W . 15 C laude Langloisa dotyczące diecezji V annes w B r e ta n ii18 *. O grani
czenie zasięgu chronologicznego bad ań do trzech dziesięcioleci (1800—1830) pozwoliło autorow i rozbudow ać problem atykę książki.
W całej rozpraw ie w idoczna jest w yraźna dążność do poznania religijności ludow ej, typow ej dla w iejskiego środow iska B retanii, choć au to r nie pom ija religijności elit (kleru i świeckich). P rac a ukazuje następstw a kryzysu rew olucyjnego dla życia religijnego, analizuje aspekty instytucjonalne życia kościelnego, przedstaw ia następnie działalność duszpasterską Kościoła, nauczanie, teologię, ich w pływ n a życie religijne w iernych.
Religijność ludu bretońskiego w pierw szej połowie X IX w. była przedm iotem bad ań prow adzonych w latach siedem dziesiątych przez M ichel Lagrée. A utor ograniczył je do te re n u diecezji R en
nes 20. K siążka zaw iera analizę socjologiczną p ra k ty k religijnych na podstaw ie an k iety diecezjalnej z 1860 r. A utor przeprow adza typologię p arafii z p u n k tu w idzenia aktyw ności re lig ijn ej p arafian („pieuses”, „d’exactitu d e”, „d’h ab itu d e”, „d’insoum ission”). B ada żywotność religijną przez analizę pow ołań (zakonnych i diecezjal
nych), w arunków i c h a ra k te ru p racy duszpasterskiej (misje, reko
lekcje), pielgrzym ki, jubileusze itp.
W ydaje się, że ukoronow aniem długiej serii prac poświęconych życiu religijnem u diecezji francuskich w X IX i w początkach XX w. stanow i m onum entalne, dw utom ow e studium profesora Yves- M arie H ilaire. Dotyczy ono regionu północnej F ran c ji (diec. A rras), k tó ry w pierw szej połowie X IX w. reprezentow ał na ogół ch a rak te r w iejski, natom iast w d rugiej połowie tego stulecia stał się obszarem w pełni uprzem ysłow ionym 21. Ta św ietnie udokum ento
w ana książka stanow i doskonały wzór historii społeezno-religijnej.
U derza w n iej całościowe ujęcie problem atyki społecznej i re li
gijnej, choć skupia się ona n a życiu religijnym ludności, uw zględ
niając różnorakie jego u w arunkow ania: geograficzne, gospodarcze, polityczne, kulturalne.
W pierw szej części sw ojej rozpraw y H ilaire ch a rak tery zu je stan re lig ijn y diecezji w połowie X IX w., zanim przem ysł zaczął się tam rozw ijać, a ludność była jeszcze dość silnie spauperyzow ana i stw ierdza, że była to n a ogół religijność ludow a („religion po
p u laire”), mocno zakorzeniona w środow isku w iejskim . W te j części sw ojej książki autor studiuje uw ażnie m iejsca święte, cykle rytów
78 C. L a n g l o i s , Le diocèse de Vannes au X I X e siècle. 1800—1830, Paris 1974; Rec. G. C h o l v y , RHE, 71i, 1976 s. 513—517.
20m. L a g r é e , Mentalités, religion et histoire en Haute-Bretagne au X I X es. Le diocèse de Rennes, 1815—1848, Paris 1977; Rec. G. C h o l v y , RHE, 74^ 1979 s. 435—438.
21 y m. H i l a i r e , La vie religieuse des populations du diocèse d’Arras {1840— 1914), Villeneuve-d’Ascq ,11977, t. 1—2, Rec. F. A. I s a m - b e r t, ASSR, 1977 nr 44/2 s. 24L—245.
16 D A N I E L O L S Z E W S K I
[ 1 2 ]
zw iązanych ściśle z ry tm em życia agrarnego, analizuje w nikliw ie p ra k ty k i m ikroregionów , niekiedy n a w e t parafii, co um ożliw ia m u następnie przedstaw ienie zróżnicow anych procesów i ich ew olucji w skali ogólnodiecezjalnej. W drugim tom ie sw ojej obszernej roz
p raw y H ilaire przeprow adza studium diecezji w latach 1851—1891, ukazując ew olucję religijności w różnych środow iskach społecz
nych i regionach geograficznych. P row adzi go to do uchw ycenia nowego ty p u religijności ludow ej, k rystalizującej się na skutek inspiracji ultram ontańskich. Ponadto w raz z rozw ojem przem ysłu rodzi się kw estia robotnicza (od 1850 r.). W izyty p astoralne z la t dziew ięćdziesiątych zaw ierają bogate inform acje n a ten tem at.
W śród robotników m iast i okolicy zaznacza się w yraźny zanik p ra k ty k religijnych, natom iast przem ysł rolniczy nie pociąga za sobą dechrystianizacji pracow ników .
Trzecia część książki Y—M. H ilaire’a obejm uje okres od 1892 do 1914 r. i m a c h a ra k te r bardziej globalny. Socjografia histo
ryczna u stępuje tu ta j m iejsca studium prądów ideowych, ich roz
w oju i kryzysów . W zakończeniu a u to r form ułuje kw estię, k tó ra p rzew ijała się n a poprzednich 1400 stronach jego książki: dlaczego ludność regionu o nowoczesnym życiu gospodarczym pozostała kato
licka? S zuka odpowiedzi w życiu codziennym ludzi, w solidnych stru k tu ra c h kościelnych, w oddziaływ aniu w ielkiego n u rtu ideo
wego ultram ontańskiego, w ad aptacji posłannictw a chrześcijań
skiego do m iejsca, czasu i środow isk społecznych. Ale tu w łaśnie socjolog jest trochę zakłopotany. S zuka w praw dzie w yjaśnień w życiu Kościoła, w specyfice u w aru n k o w ań społecznych, poli
tycznych i — zwłaszcza — ideologicznych, jest jednak świadom, że
¡pozostaje p ew na sfera życia duchow nego, k tó ra jest nieu ch w y t
n a dla m etod badaw czych socjologicznych. Stąd też generalne w nioski sform ułow ane przez histo ry k a i socjologa mogą m ieć je
dynie ch a ra k te r hipotetyczny. Dogłębne w yjaśnienie fenom enu religijnego przekracza możliwości m etod badaw czych w ypracow a
nych przez w spółczesną naukę.
Oprócz om ów ionych w yżej studiów , k tó re należy uznać za n a j
bardziej re p rezen taty w n e dla relig ijn ej historiografii francuskiej, m ożna w skazać opracow ania, k tóre nie dotyczą w praw dzie w prost życia religijnego, pozostają jednakże w ścisłym z nim związku.
Należą do nich prace nielicznych autorów zajm ujących się dziejam i przepow iadania kościelnego, k tóre odgryw ało istotną rolę w fo r
m ow aniu się świadomości i m entalności relig ijn ej w iernych. W od
niesieniu do X IX i XX w. w ym ienić trzeba opracow ania E lisabeth G erm ain oraz G ilberta A dlera i G erard a Y o g eleisena22. Podczas
22 E. G e r m a i n , Parler du salut? A ux origines d’une mentalité religieuse: la catéchèse du salut dans la France de la Rastauration, Tou
louse 1940; T e n ż e , Langages de la foi à travers l’histoire: mentalités
[13] B A D A N I A N A D R E L I G I J N O Ś C I Ą X I X I X X W . 17 gdy E. G erm ain interesow ała się językiem używ anym w katechezie X IX w. i jego w pływ em n a m entalność religijną, to dw aj ostatni autorzy prow adzą od dw udziestu z górą la t system atyczne b adania n ad katechezą dzieci, młodzieży i dorosłych, poczynając od dzie
w ięćdziesiątych la t ubiegłego stulecia aż po czasy współczesne.
U zyskujem y więc w rezultacie w zględnie pełny obraz dziejów k a
techezy francuskiej ostatnich dw u stuleci. Przypom nieć należy ponadto w ty m kontekście pracę Je a n B auberota, k tó ry zajm ow ał się działalnością ew angelizacyjną pro testan tó w francuskich. O gra
niczył on jednak swoje bad an ia do środow isk robotniczych 23. Nie m a on niestety swoich naśladow ców w środow iskach naukow ych F rancji, którzy zajm ow aliby się życiem religijnym protestantów francuskich X IX w. Tłum aczy się to tym , że socjologia p ro testan tyzm u w e F ran c ji skupiła się głów nie na problem atyce współczes
nej, natom iast socjologia historyczna rozw ija się w niew ielkim stopniu w protestanckich ośrodkach badaw czych 24.
Rozwój francuskich bad ań społeczno-historycznych m iał po
dw ójne następstw a. W płynął w pierw szym rzędzie n a zm ianę ogól
nej koncepcji syntez historycznych, w któ ry ch tem aty k a życia religijnego i społecznego w ysuw a się ostatnio na pierw sze miejsce.
W idoczne to jest w yraźnie w najnow szej h istorii katolicyzm u fra n cuskiego, obejm ującej okres od XV w. do czasów współczesnych.
W iek X IX opracow any został przez C laude Langlois’a 25. A utor om a
w ia obszernie w ielorakie aspekty religijności francuskiej, kładąc szczególny akcent na p rogram y reform i procesy przem ian, które doprow adziły do odnow y katolicyzm u francuskiego w czasach n a j
nowszych. O m aw iana h isto ria katolicyzm u francuskiego epoki no
w ożytnej stanow i pierw szą próbę syntetycznego przedstaw ienia dorobku najnow szych b a d a ń francuskich nad religijnością X IX 1 początków X X w.
D rugim następstw em intensyw nego rozw oju francuskich badań społeozno-historycznych jest ich oddziaływ anie n a środow iska naukow e innych krajów . N auka historyczna F ran c ji prom ienio
w ała w pierw szym rzędzie na k ra je języka francuskiego, które et catéchèse, Marne 1972; G. A d l e r , G. V o g e l e i s e n , Un siècle de catéchèse en France. 1893—1980. Histoire — déplacement — enjeux, Paris 1981.
23 Spośród licznych artykułów J. B a u b e r o t a należy przypomnieć:
L’evangelisation protestante et la classe ouvrière: les Solidarités, w:
Christianisme et monde ouvrier, Paris 1975 is. 106—184; T e n ż e , Libéra
tion sociale et royaume de Dieu, l’exemple des socialistes chrétiens français, 1882—1939, w: Ideologie de libération et message de salut, Strassbourg 1973 s. 87—119.
24 J. P. W i 11 a i m e, La sociologie du protestantisme en France. Des premières recherches aux travaux actuels, ASSR, 1(977, 44/1 s. 103—‘118.
25 Histoire des catholiques en France du X V e siècle à nos jours, Toulouse 1980, red. F. L e b r u n .
2 — N a s z a P r z e s z ł o ś ć t . 59
1 8 D A N I E L O L S Z E W S K I [14]
pozostają w ostatnich stuleciach w zasięgu francuskiej k u ltu ry hum anistycznej. B liska w spółpraca w zakresie bad ań historycz
nych w idoczna jest m iędzy F ran c ją a fran cu sk ą częścią K anady (Quebec). W latach sześćdziesiątych zaznaczył się w Quebecu w i
doczny rozwój dyscyplin hum anistycznych a w szczególności h i
storii. Pozostawało to w ścisłym zw iązku ze wzmożonym oddzia
ływ aniem na k anadyjskie środow iska historyczne h istoriografii francuskiej i S tanów Zjednoczonych. H istorycy Quebecu zaczęli przysw ajać sobie m etody badaw cze socjologii, psychologii i sto
sować je w analizach historycznych. Jednocześnie zainteresow a
nia historyków zaczęły się skupiać na religijności, k tóra staje się stopniowo odrębną dziedziną badaw czą w ram ach dyscypliny historycznej — „religiologie”, jak nazw ie ją Raym ond B rodeur 26.
W szystkie te przem iany zadecydow ały o charakterze bad ań i o kieru n k ach badaw czych historii Kościoła w Quebecu w od
niesieniu do X IX stulecia. Specjaliści tego okresu podejm ują te m aty, k tó re uk azu ją specyfikę przem ian społeczno-religijnych, ja
kie dokonały się w Q uebecu w czasach najnow szych. Z tego p u n k tu w idzenia zasługuje n a uw agę zespołowe studium pokazujące w zrost aktyw ności św ieckich w życiu kościelnym i relig ijn y m K anady w ostatnich dw u stuleciach 27. Socjologia żeńskich w spól
no t religijnych w ykazała ścisłe zw iązki m iędzy życiem zakonnym a ruchem em ancypacji kobiet w K anadzie, z jednoczesnym stw ier
dzeniem w pływ ów francuskich 2S.
W ydaje się, że najb ard ziej doniosłe dla najnow szej historio
g rafii kościelnej Quebecu są badania, jakie zostały przeprow a
dzone w latach siedem dziesiątych nad rozw ojem ideologii. P rz y niosły one w efekcie serię prac, k tó re dają w szechstronną in te r
p retację przem ian m entalności społecznej i zróżnicow anych p rą dów ideow ych Q uebecu w X IX w. i w pierw szej połowie X X w.
Interesujące są z tego p u n k tu w idzenia zespołowe badania podję
te przez trzech autorów : F ern a n d a D um ont, Jea n H am elin i Je a n - -P aul M ontm iny, publikow ane w kolejnych tom ach w m iarę po-
28 Stan badań w zakresie historii religijnej XIX w. w Quebecu przed
stawiają: R. B r o d e u r , L’histoire de l’Eglise du Québec: Etat et orien
tation des travaux québécois, RHEF, 67, 1981 n r 178 s. 91—110; N. V o i s i n e , La production des vingt dernières années en histoire de l’Eglise du Québec, „Recherches Sociographiques”, 1974 n r 15/i| s. 97—*1112; In
formacje bardziej szczegółowe: J. R. M o n t a m i n y, C. S t e w a r t , La religion au Canada, bibliographie annotée (1945—1970\ Québec 1974.
27 P. H u r t u b i s e i in... Le Laie dans l’Eglise canadienne française de 1830 à nos jours, Montréal, 1072.
28 M. D u m o n t - J o h n s o n , Les communautés religieuses et la condition féminine, „Recherches Sociographiques”, 11978 nr 119/1, s. 79—102;
B. D e n a u l t , B. L e v e s q u e , Eléments pour une sociologie des communautés religieuses au Québec, Montréal 1975.
[15] B A D A N I A N A D R E L I G I J N O Ś C I Ą X I X I X X W . 19 stępu ty ch b adań i uzyskiw ania k o n k retnych rezultatów 29. A uto
rzy ukazali ostrą konfrontację trad y c y jn ej m entalności, k tó ra w ykrystalizow ała się w Q uebecu w X IX w. i niezdolna była adaptow ać się do now ych uw arunkow ań, stw orzonych w następ
stw ie urbanizacji i industrializacji. Z ainteresow ania historyków skupiły się zatem na ideologii u ltram ontańskiej, k tó ra dom ino
w ała w katolicyźm ie K anady francuskiej w X IX w., a zwłaszcza w drugiej jego połowie. B adano jej ostrą konfrontację z p rądam i lib e ra ln y m i30. W tym kontekście uw agę historyków przyciągała rola kleru, dążącego do zachow ania i um ocnienia ideologii u ltr a m ontańskiej 31.
B adania nad religijnością Q uebecu w ykazały istnienie znacz
nych w pływ ów francuskich w tej części K anady i daleko idące analogie z sytuacją relig ijn ą F rancji. Uwidoczniły się one zw ła
szcza w przew adze religijności ultram ontańskiej, w upow szech
nianiu się we francuskiej części K anady ideologii liberalnych oraz w m odyfikacjach życia religijnego w m iarę postępów proce
sów in d u strializacji i urbanizacji 32.
B adania n ad religijnością w Belgii są rozw inięte w n iew iel
kim s to p n iu 33 * *. Kolokwium , zorganizow ane w B rukseli w dniach 30 X I—-2 X II 1967 r., m iało za cel opracow anie zarysu problem a
ty k i i om ówienie źródeł, k tó re stanow ić ibędą podstaw ę p rzy szłych studiów n ad religijnością Belgii X IX i X X stulecia; przed
staw iono zarazem w stępne re zu ltaty dotychczasowych prac ba
dawczych. I ta k na przykład R. A u b ert przedstaw ił c h a ra k te ry styczne cechy życia religijnego Belgów w X IX w ieku: pobożność m aryjna, eucharystyczna, ruch liturgiczny, pielgrzym ki, bractw a.
Te w łaśnie problem y stanow ić mogą p u n k t w yjścia dla dalszych prac badaw czych. W śród źródeł R. A u b ert zalecał szczególnie m o
dlitew niki, żyw oty św iętych, b iu lety n y religijne, podręczniki asce
29 F. D u m o n t i in., Idéologies au Canada Français, 1850—1900, Québec 1971; Idéologies au Canada Français, 1900—1929, Québec 1974;
Idéologies au Canada Français, 1930—1939, Québec 1978.
30 F. S y l v a i n , Libéralisme et ultramontanisme au X I X e siècle,
„Revue d’Histoire de l’Amérique française”, 1971 nr 25/2 s. 239—244;
P. S a v a r d, Le catholicisme canadien-français au X I X e siècle, „Hi
stoire Sociale”, 4/971 n r 7 s. 63—73; J. P. B e r n a r d , Les idéologies québécoises au X I X e siècle, Montréal 1973.
31 N. F. E i d, Le clergé et le pouvoir politique au Québec. Une ana
lyse de l’idéologie ultramontaine au milieu du X I X e siècle, Montréal 1978; L. C h e v r e t t e , Aspect de la psychologie du groupe de pression ultramontain canadien-français, „Revue d’Histoire de l’Amérique fran
çaise”, 1971 n r 25/2 s. 155—189.
32 Por. L. L e m i e u x , L’influence de la France dans la vie religieuse des Canadiens 1760—1840, „Sciences Religieuses”, 1972 s. 321—327.
33 Un quart de siècle de recherche historique en Belgique. 1944—1968, red. J. A. Van H o u 11 e, Louvain — Paris 1970 (zwłaszcza rozdz. XI.
Histoire religieuse, s. 504—5116).
20 D A N I E L O L S Z E W S K I
[16]
tyczne. Szczególnie jed n ak podkreślił ro lę obrazków dew ocyj- nych, upow szechnianych w śród ludu w ram ach duszpasterskiej działalności Kościoła 34.
Ten ostatni ty p źródeł stanow i podstaw ę zakrojonych n a szer
szą skalę badań, (prowadzonych przez Je a n P iro tte ’a. A utor o g ra
niczył obecnie sw oje szczegółowe analizy do regionu N am ur.
P un k tem w yjścia jego badań są la ta czterdzieste poprzedniego stulecia, kied y to pojaw ia się w Belgii now y typ obrazków re li
gijnych, a d ata końcowa, ro k 1965 (zamknięcie drugiego soboru w atykańskiego), określa w ydatne zm niejszenie ich roli w życiu religijnym Belgów. W ty m 125-letnim okresie liczebność obraz
ków dew ocyjnych zw iększała się system atycznie dzięki udosko
naleniu techniki w ydaw niczej, a co za tym idzie wzrosło znacz
nie ich oddziaływ anie n a świadomość relig ijn ą w iernych.
F unkcja obrazków dew ocyjnych była w ty m czasie zróżnico
w ana: święci zdobiący w nętrza m ieszkań, pam iątki rozdaw ane dzieciom przez duszpasterzy, znaki ozdobnicze w książkach dewo
cyjnych i m odlitew nikach, obrazki do pierw szej kom unii św. A u to r stara się ustalić, jakie obrazki były upow szechniane, jakie p ra k ty k i były z nim i zw iązane, jakie treści ideow e one w yrażały.
Przeprow adza następnie typologię obrazków : pam iątkow e, obraz
ki upow szechniające m odlitw y (nowenny, m odlitw y na różne oka
zje), obrazki zw iązane z działalnością organizacji dew ocyjnych, hagiograficzne. Dla badacza religijności ważne jest, jakie treści re li
gijne były upow szechniane przy pomocy obrazków : idea Boga, C hrystusa, M atka Boska, aniołowie, dem oni, święci i błogosła
wieni, osoby ze Starego T estam entu, papieże, biskupi, kobiety, mężczyźni, dzieci itp.; a następnie przeznaczenie ty ch obrazków (chrzest, śmierć, kom unia św., pierw sze p iątk i miesiąca, bierzm o
wanie), zw iązane z nim i w yobrażenia religijne (piekła, czyśćca, nieba, śm ie rc i)35.
B adania profesora P iro tte ’a zasługują na uw agę, bow iem u k a zują one m ożliwości badawcze, na podstaw ie ty p u źródeł, k tóre nie były dotychczas analizow ane z tego p u n k tu widzenia. O braz
ki dew ocyjne zw racały w praw dzie od daw na n a siebie uw agę h i
storyków , ale zajm ow ano się nim i bądź jako przedm iotem h an dlu, bądź sposobam i ich produkcji (F rancja, Włochy, Belgia, Ho-
34 Colloque „Sources de l’histoire religieuse de la Belgique” (Bruxelles, 30 nov.—2 dec. 1067). Epoque contemporaine, Louvain—Paris 1968;
R. A u b e r t , Les dévotions, w: Tamże, s. 11(64—172.
35 J. P i r o t t e , Les images de dévotion, témoins de la mentalité d’une époque, 1840—1965. Méthodologie d’une enquête dans le Namur,
„Revue d’Histoire de la Spiritualité” (dalej: RHS) 60, 1974 s. 479—505.
Autor przygotowuje aktualnie obszerną rozprawę, w której przedstawi pełne rezultaty prowadzonych przez siebie badań.
[17] B A D A N I A N A D R E L I G I J N O Ś C I Ą X I X I X X W . 21 la n d ia )36, lub też ich upow szechniania (N iem cy)37. Wolno w y ra zić przekonanie, że opublikow anie pełnych w yników p rac P iro t
te ’a dostarczy now ych inspiracji dla bad ań nad religijnością cza
sów najnow szych.
W pracach badaw czych społeczno-historycznych nad re lig ij
nością H iszpanii można w yodrębnić dw ie tendencje. P ierw sza do
tyczy socjologii p ra k ty k religijnych, przy czym zauw aża się tu w yraźną przew agę analiz socjologicznych dotyczących okresu po
w ojennego, jednakże z rów noczesnym uw zględnieniem p ersp ek ty w y historycznej, obejm ującej ostatnie dw a stulecia. Z tego p u n k tu w idzenia zw racają n a siebie uw agę studia Rogelio D uocastella i José M aria Diaz Mozaz n ad p ra k ty k a m i relig ijn y m i w społe
czeństw ie hiszpańskim (msza niedzielna, kom unia w ielkanocna, ostatnie nam aszczenie, pow ołania kapłańskie). P race obu badaczy zaopatrzone są w liczne w ykresy, tabele, k artogram y. Mimo, że autorzy skupiają swe zainteresow ania zasadniczo na ostatnich dziesięcioleciach, to jed n ak dzięki stosow aniu m etody retro sp ek - cyjnej, udało im się uchw ycić ciągłość niek tó ry ch procesów i ich historyczną ewolucję, z jednoczesnym ukazaniem zróżnicow ań po
szczególnych środow isk społecznych 38.
In n y k ieru n ek bad ań religijnych w H iszpanii dotyczy duszpa
sterskiej działalności Kościoła (katecheza, m isje ludow e, kaza
nia), typów pobożności (m aryjna, eucharystyczna, k u lt św iętych itp.). K siążka B. Jim eneza Duque, stanow iąca pierw szą próbę ca
łościowego przedstaw ienia ty ch aspektów życia religijnego Hisz
panii w X IX w. w ykazuje, że prace te zn ajd u ją się jeszcze w fazie początkowej. A utor ogranicza się nierzadko do w yliczenia źródeł (katechizm ów, m odlitew ników , tekstów dew ocyjnych), k tó re stanow ić m ogą p u n k t w yjścia dla przyszłych prac b ad aw czych 39.
36 J. M i s t l e r„ F. B l a u d e z , A. J a c q u e m i n , Epinal et l’imagerie populaire, Paris 1961; P. L. D u c h a r t r e, R. S a u l n i e r, L’imagerie populaire en France, Paris 1926; A. B e r t a r e l l i , L ’ima
gerie populaire italienne, Paris 1929; E. V a n H e u r e k , G. J. B o c k e n o o g e n, L’imagerie populaire des Pays-Bas, Belgique-Hollande, Paris 1930.
37 A. S p a m e r , Das kleine Andachtsbild vom X IV bis X X Jahr
hundert, Munich 1930.
38 r. D u o c a s t e l l a , Géographie de la pratique religieuse en Espagne, SC, ¡1965 n r 12 s. 253—302; J. M. D i a z M o z a z , Les voca
tions en Espagne, SC, 1965 nr 12 s. 301—3111.
38 B. J i m e n e z D u q u e , La spiritualidad en el siglo X IX español, Madrid 1974. Por. M. A n d r e s (red.) Aproximation a la historia social de la Iglesia española contemporánea, Madrid 1978 (praca zbiorowa).
Książka przedstawia postawę Kościoła hiszpańskiego wobec ruchów spo
łecznych i przemian politycznych kraju od XVIII do początków XX w.
Tematyka ściśle religijna pozostaje raczej poza zasięgiem zainteresowań autorów tego opracowania.
22 D A N IE L O L S Z E W S K I
[ 1 8 ]
We W łoszech podjął badania nad religijnością G abriel De Rosa. Z ajął się on głów nie ruchem katolickim („movimento catto- lico”), organizując wokół siebie grono w spółpracow ników . De Ro
sa rozpoczął bad an ia około 1960 r., n ajp ierw na uniw ersytecie w Padw ie, potem w Salerno, obecnie prow adzi je w Rzymie.
W śród w spółpracow ników De Rosa zw racają uw agę badania, u k a zujące specyfikę życia religijnego m ałych grup. B runo B artolii analizow ał g ru p y m łodych katolików regionu W enecji, Angelo G am basin zajął się w spólnotam i parafialn y m i tego samego regio
nu. R ezultaty tych badań (zwłaszcza A. G am basina) w ykazały, że życie religijne środow isk p arafialnych i diecezjalnych w pół
nocnych Włoszech utrzym yw ało się na poziomie religijności lu dowej, co należy ocenić jako zjaw isko typow e dla społeczeństw a włoskiego tego regionu 40 41. Nowe aspekty wnosi studium sondażo
we Guispe M ellinato, k tó ry ukazuje życie religijne m iasta B re- ganze poprzez analizę działalności duszpasterskiej i ,przepow ia
dania k ościelnego« . W m niejszym natom iast stopniu rozw inęły się b adania nad życiem religijnym W łoch połu d n io w y ch 42 43.
W k ra ja ch germ ańskich b adania historyczne w zakresie socjo
logii religii nie m ają tradycji. W praw dzie w Niemczech zachod
nich reprezentanci m łodszej szkoły historycznej (D. Groh, J. Koc
ka, H. U. W ehler) sta ra ją się otworzyć historię dla tak ich dyscy
plin, jak socjologia, ekonomia, czy naw et psychoanaliza, nie idzie to jed n ak w parze z rozw ojem b adań nad religijnością 43. Socjo
logia religii zaczęła się rozw ijać w Niemczech zaraz po d rugiej w ojnie św iatow ej. S kupiała się w tedy głów nie na socjologii in stytucji religijnych. W latach sześćdziesiątych zajęła się p ra k tycznym i zadaniam i Kościołów. W końcu la t sześćdziesiątych i w siedem dziesiątych latach, pogłębiła sw oje zasady teoretyczne, po
w stały studia z zakresu teo rii socjologii, a obok tego prace czy
sto em piryczne. Socjologia religii w spółpracuje w Niemczech r a czej z teologią, hom iletyką, pastoralną, m niej natom iast z histo- 40 P. S t e l l a, La spiritualité en Italie au X I X e siécle. Perspectives historiographiques récentes (1945—1974), RHS, 52, !I976 s. 1125—140;
D. V e n e r u s o , Storiografia del movimento cattolico: crisi o sviluppo7,
„Studium”, 71, 1975 s. 611—619; C. M e ł z i , II movimento cattolico ita
liano negli studi del dopoguerra, „Da scuola cattolica”, 83, 1955 s. 125—
—143; A. G a m b a s i n , Parroci e contadini nelVeneto alia fine dell’Otto- cento, Rome 1974; T e n ż e , Religione e societá dalle riforme napoleo- niche all’etá liberale, Piadme 1974.
41 G. M e 11 i n a t o, La Preghiera a Breganze nel secondo Ottocento,
„Ricerche di Storia Sociale e Religiosa”, 7, 1978 nr 14 s. 241—1287. 42 Religijność Włoch południowych była przedmiotem badań przy różnych okazjach, na przykład misji ludowych. Por. O. G r e g o r i o , Contributo delle missioni redentoriste alia storia socio-religiosa dell’Ita- lia Meridionale, „Spicilegium”, 21, 1973 s. 259—283.
43 J. D r o z , Histoire d’Allemagne (1789—1918), „Revue Historique”, 253, 1975 s. 281—288.
[ 1 9 ] B A D A N I A N A D R E L I G I J N O Ś C I Ą X I X I X X W . 2 3
rią. W w ykazach bibliograficznych widoczne są prace z socjologii organizacji religijnych, ruchów i grup, socjologii parafii, w spół
czesnych p ra k ty k religijnych, b ra k jest natom iast prac z zakresu socjologii historycznej. Podobna sytuacja istnieje pod tym wzglę
dem w innych k rajach g erm ańskich (A ustrii i S zw ajcarii języka niem ieckiego)44.
K ra je anglosaskie w ypracow ały w łasną trad y c ję w zakresie h istorii społeczno-rełigijnej. Choć istnieją w anglosaskich środo
w iskach naukow ych prace, k tóre w ykazują wiele analogii do b a
dań społeczno-historycznych prow adzonych w k ra ja ch rom ańskich, nie w ydaje się jednak, b y można je uznać za typow e dla tego kręgu cywilizacyjnego. Dotyczą bądź religijności środow iska w iej
skiego, bądź jej przem ian dokonujących się w następstw ie indu
strializacji i u rbanizacji — te ostatnie analizują głów nie re lig ij
ność środow iska robotniczego45. W ydaje się, że n ajb ard ziej ory
ginalny c h a ra k te r re p rez en tu ją studia społeczno-historyczne do
tyczące charyzm atycznych ruchów odnow y religijnej, k tóre zaj
m ują doniosłe miejsce w życiu religijnym k rajó w anglosaskich w czasach najnow szych. Mimo, że badania te k o n cen tru ją się w zasadzie na protestantyzm ie, uderza jednakże ich m iędzyw yzna
niow y ch arak ter. S taje się to zrozum iałe, jeśli się zważy, że oma
w iany fenom en religijny, jest co praw da zjaw iskiem typow ym dla protestantyzm u, to znajduje on sw oje analogie w katolicyzm ie łacińskim , w judaizm ie i w islam ie.
Fenom en odnowy charyzm atycznej w k ra ja c h anglosaskich był i pozostaje tem atem w ielu studiów , artykułów i prac m onografi
cznych, które przynoszą różne w yjaśnienia i in te rp re ta c je tego doniosłego zjaw iska społeozno-religijnego. O graniczym y się n a ty m m iejscu do zasygnalizow ania prac o charakterze syntetycznym , które ukazują, jak się w ydaje, najw ażniejsze k ieru n k i ty ch prac badaw czych i ich założenia metodologiczne.
D aw niejsze p race (z la t pięćdziesiątych i sześćdziesiątych) m ia
ły ch a ra k te r opisowy, zw racały uw agę na aspekty teologiczne om awianego ruchu odnowy. To ujęcie należy ocenić jako re p re-
44 V. D r e h s e n, Bibliographie sélectionnée de sociologie de la religion et de l’Eglise en langue allemande après 1945, SC, 27, 1980/1 s. ilOllf—'158, I. D u k a t is, H. K r e b b e r , Recherches Empiriques con
cernant la religion en Allemagne fédérale, en Autriche et en Suisse allémanique, SC, 27„ 1980/1 s. 85—100; J. M a r i a ń s k i , Austriackie badania nad religijnością, „Chrześcijanin w Swiecie Współczesnym”, 1977 nr 56—57 s. 161—174.
45 J. O b e l k e v i c h , Religion and Rural society: Sauth Lindsey, 1825— 1875, Oxford ,1976, K. S. D a t o u r e t t e , Christianity in a re- voluary Age, Dondon 1962, H. Mc D e o d, Class and Religion in the Late Victorian City, Dondon 1974; K. S. I n g l i s , , Churches and the Working Classes in Victiriand England, Dondon 1963.
