"Przestępstwa zniesławienia i zniewagi prasowej", Monika Bartnik, Wojciech Lis, Warszawa 2013 : [recenzja]

Magda Pieńkowska

"Przestępstwa zniesławienia i

zniewagi prasowej", Monika Bartnik,

Wojciech Lis, Warszawa 2013 :

[recenzja]

Studia Prawnoustrojowe nr 22, 315-318

2013

2013

M onika B artn ik , Wojciech Lis, Przestępstwa zn ie­

sław ienia i zniew agi prasowej, Wydawnictwo Di-

fin, W arszaw a 2013, ss. 172.

Opracowanie Moniki B a rtn ik i Wojciecha Lisa sk ład a się z dwóch zasad ­ niczych części. W pierwszej, teoretycznej, autorzy p rezen tu ją dotychczasowy dorobek doktryny i ju d y k atu ry dotyczący tytułowego zagadnienia. W drugiej części, praktycznej, czytelnik znajdzie przykładowe wzory pism procesowych odnoszących się do prezentow anego tem atu . Publikacja podzielona je s t na jednostki redakcyjne, składa się z czterech zasadniczych rozdziałów poprze­

dzonych wykazem skrótów i przedm ową, a kończy ją podsum ow anie, wspo­ m niane ju ż wzory pism procesowych oraz wykaz literatury.

Rozdział pierw szy dotyczy konstytucyjnego m odelu swobody wypowie­ dzi, tj. przekazyw ania poglądów i informacji, stanow iąc jednocześnie gw aran­ cję ustroju demokratycznego państw a. Wolna p rasa realizuje swobodę wypo­ wiedzi, a przepisy praw a prasowego stoją n a straży rzetelności i prawdziwości przekazyw anych przez p rasę informacji. Autorzy dokonali słusznego spo­ strzeżenia, iż w obecnych czasach k ażda osoba wypow iadająca się o praw dzie m usi liczyć się z tym , iż wywoła to reakcję społeczeństwa, gdyż przez wielu pogląd n a istnienie jednej praw dy je s t w yrazem nietolerancji.

K onstytucja RP z 1997 r. wskazuje, iż podstaw ą wolności i praw jest godność człowieka. Godność stanow i przyrodzoną i niezbyw alną w artość przysługującą erga omnes, czego wyraz stanow i wprost art. 30 Konstytucji: „Przyrodzona i niezbyw alna godność człow ieka stanow i źródło wolności i praw człowieka i obyw atela”. Przysługuje ona im m anentnie każdem u czło­ wiekowi. J e s t w artością n ien aru szaln ą, a jej poszanow anie i ochrona to obo­ w iązek władz publicznych i innych podmiotów praw a pryw atnego, ja k też publicznego. P ra w a c h ro n ią jed n o stk i zarów no przed n a ru sz e n ie m , ja k i przed nadużyw aniem wolności. Autorzy odwołują się do wielu artykułów K onstytucji RP odnoszących się do swobody wypowiedzi. W skazują, iż u s ta ­ wodawca zapew nił jednostkom wolność w yrażania swoich poglądów n a różne sposoby - służy tem u wolność środków społecznego przekazu, swobodny do­ stęp do informacji publicznej, zakaz cenzury prewencyjnej oraz koncesjono­ w anie prasy. Z tego względu, że wolność p rasy i swoboda wypowiedzi nie m ają absolutnego ch ara k te ru , podlegają ograniczeniom. Praw o k a rn e pełni funkcję ochronną, penalizuje zachow ania godzące w dobra praw ne, co znaj­

316 R ecen zje

duje wyraz w rozdziale XXVII kodeksu karnego „Przestępstw a przeciwko czci i nietykalności cielesnej”. Recenzowana praca opisuje w arunki, jak ie m uszą spełniać tak ie ograniczenia, oraz pozycję ustrojow ą organu kontroli państw o­ wej w zakresie wolności środków społecznego przekazu, jak im je s t Krajowa R ada Radiofonii i Telewizji. Poszanow anie w skazanych wolności w ym aga od władz ich aktywności, co przejaw ia się m .in. zapew nieniem ochrony p lu ra li­ zm u informacyjnego, likw idacją monopoli państw owych, przeciw działaniem p raktykom monopolistycznym, ja k również ingerencją ze względu n a ich kolizję z innym i zasadam i i w artościam i konstytucyjnym i.

Om ówieniu przestępstw a zniesław ienia prasowego poświęcony je s t roz­ dział drugi. Autorzy ponownie odwołali się do źródła ochrony dóbr osobistych - czci i dobrego im ienia - m ających swe źródło w konstytucyjnej godności człowieka. Odnieśli się też do aktów m iędzynarodowych, w tym M iędzynaro­ dowego P a k tu P raw O byw atelskich i Politycznych oraz Europejskiej Kon­ wencji o Ochronie P raw Człowieka i Podstaw owych Wolności, stanow iących gw arancję nienaruszalności dobrego im ienia jednostki. W polskim kodeksie k arn y m ze względu na stronę przedm iotow ą czynu wyróżnia się typ po dsta­ wowy i kw alifikow any przestęp stw a zniesław ienia. Typ kwalifikowany od­ znacza się szczególnym działaniem sprawcy, polegającym n a popełnieniu p rzestęp stw a zniesław ienia z w ykorzystaniem środków masowego przekazu. A utorzy porównali konstytucyjną definicję „środków masowego przek azu” z definicją „środków masowego kom unikow ania się” z a w artą w praw ie p raso ­ wym. Odnieśli się również do kw estii In te rn e tu jako narzędzia kom unikacji. Podjęli próbę zdefiniow ania „osoby”, k tó ra stanow i przedm iot p rzestępstw a zniesław ienia, przy czym opowiedzieli się za poglądem, w edług którego rów ­ nież n a scitu ru s może być przedm iotem przestępstw a zniesław ienia, n a to ­ m iast nie je s t nim osoba nieżyjąca. Do podmiotów mogących zostać zniesła­ wione zaliczyli rów nież gru p ę osób, in sty tu cje i osoby praw ne. N ależy zaznaczyć, że za przestępstw o zniesław ienia nie ponoszą odpowiedzialności n ieletni, a osoby objęte im m unitetem adwokackim i radcow skim odpowiadają jedynie dyscyplinarnie. Autorzy zauważyli, że najczęściej dziennikarze do­

puszczają się przestępstw a zniesław ienia.

Przedm iotem ochrony je st w tym w ypadku cześć człowieka. Za okolicz­ ność wyłączającą bezpraw ność postępow ania należy uznać ko n traty p dozwo­ lonej krytyki, znajdujący swoje uregulow anie w kodeksie karn y m (art. 213 § 2). Do znam ion k o n traty p u zalicza się publiczne podnoszenie lub rozgłasza­ nie prawdziwego zarzutu. Autorzy zdefiniowali pojęcie „publicznie” i odróżni­ li go od pojęcia „w m iejscu publicznym ”. Zaznaczyli, iż przestępstw o zniesła­ w ienia dokonane za pomocą środków masowego przekazu zawsze będzie m iało c h a ra k te r publiczny. Zgodnie z kodeksem karnym , jeżeli postaw iony praw dziw y zarzu t m a n a celu ochronę społecznie uzasadnionego interesu , spraw ca nie popełnia przestępstw a. Autorzy podjęli rozw ażania n a tem at

w ykładni pojęcia „społecznie uzasadnionego in te re su ”. N a podstaw ie linii orzeczniczej stw ierdzili, iż działanie m ające służyć ochronie społecznie u za­ sadnionego in te re su w ystępuje tylko wtedy, gdy faktycznie, obiektywnie jem u służy. D rugim znam ieniem k o n tra ty p u z art. 213 § 2 k.k. je s t zniesła­

wienie osoby pełniącej funkcję publiczną. Definicja legalna „osoby pełniącej funkcję publiczną” z a w arta została w kodeksie karnym . Autorzy wykazali, że nie m a jednej linii orzeczniczej dotyczącej kw estii, czy dziennikarzow i, który w stosun ku do osoby pełniącej funkcję publiczną postaw ił oparty n a praw dzi­ wych fak tach za rz u t zniesławiający, m ożna czy też nie dochodzić ochrony czci. Przedstaw ili też rozwój historyczny system u prasowo-informacyjnego w Polsce. W skazali w arunki, jak ie m uszą spełniać kom unikaty zam ieszczane w prasie. Omówili kw estię uchylenia bezpraw ności zniesław ienia prasowego odnośnie do publikacji spraw ozdań z jaw nych posiedzeń Sejmu, organów samorządowych, pod w arunkiem ich rzetelności i zgodności z praw dą. In n ą okolicznością wyłączającą bezpraw ność zniesław ienia je s t dozwolona k ry ty ­ ka. Zniesław ienie to przestępstw o ścigane z oskarżenia pryw atnego. Autorzy przedstaw ili procedurę przew idzianych przez praw o czynności podejmowa­ nych przez organy procesowe.

Rozdział trzeci podejm uje problem atykę przestępstw a zniewagi p raso­ wej. A utorzy w skazali, iż zarówno zniesław ienie, ja k i zniew aga posiadają szereg wspólnych aspektów, jednakże pojęcia te nie oznaczają tego samego. Przestępstw o zniewagi zostało określone w art. 216 k.k., aczkolwiek nie zo­ stało w yraźnie zarysow ane n a gruncie norm atyw nym , i w ystępuje w dwóch typach: zwykłym i kwalifikowanym. P rzestępstw o to m a c h a ra k te r względny, co uw idacznia się w zastosow aniu przez sądy kryteriów obiektywnych przy ocenie, czy doszło, czy też nie do zniewagi. N atom iast subiektyw ne poczucie zniew ażenia nie stanow i w aru n k u przestępności zniewagi. Zasadniczo prze­ stępstw o to popełnione zostaje przez je d n ą osobę (spraw stw o pojedyncze), choć możliwe je s t również podżeganie do popełnienia tego p rzestęp stw a - m am y wówczas do czynienia z odpowiedzialnością n a zasadzie pomocnic­ twa. Jak o że godność człowieka stanow i znam ię przedm iotowe przestępstw a zniesław ienia, autorzy w skazali, iż ochrona godności m a znaczenie społeczne i praw ne, w ystępuje jako w ew nętrzny aspekt jego czci. W ymienili też enum e­ ratyw nie różne formy ochrony przew idzianej przez ustaw odaw cę dla poszcze­ gólnych kategorii podmiotów. Każdy bowiem k rąg podmiotów posiada szcze­ gólną modyfikację ogólnych zasad odpowiedzialności. Istn ieją trzy sposoby zachow ania w stosun k u do strony przedmiotowej p rzestępstw a zniewagi: zniew ażenie osoby w jej obecności, podczas jej nieobecności, ale publicznie oraz podczas jej nieobecności, ale publicznie, aby zniew aga do tej osoby dotarła. Autorzy omówili problem polegający n a trudności w wyznaczeniu granicy pomiędzy s a ty rą a przestępstw em zniewagi. Typ kw alifikow any s ta ­ nowi przestępstw o zniew agi prasowej dokonywane za pomocą środków m aso­

318 R ecen zje

wego kom unikow ania się - przekazów radiowych i telewizyjnych oraz prasy drukow anej. Zgoda pokrzywdzonego, a tak że działanie w zakresie określo­ nych praw i obowiązków stanow ią okoliczność wyłączającą odpowiedzialność za przestępstw o zniew ażenia. Wyłączenie bezpraw ności następuje również w razie konieczności obrony praw nie uzasadnionego in te re su oraz n a z a sa ­ dzie obrony koniecznej. Za okoliczności łagodzące odpowiedzialność k a rn ą za zniew ażenie uznaje się prowokację i retorsję. Ze względu n a nieprecyzyjność p rzesłanek zniew agi często pozostaje ona w zbiegu z przestępstw em zniesła­ wienia.

Om ówieniu k a r i środków karn y ch przew idzianych za popełnienie prze­ stę p stw a zn iesław ien ia i zniew agi prasow ej poświęcony został rozdział czwarty. Autorzy szczegółowo omówili zasady odpowiedzialności sprawców tych przestępstw , przedstaw iając regulacje kodeksowe. Analizie poddali dwa środki k arne: naw iązkę oraz podanie w yroku do publicznej wiadomości. P rzedstaw ili odpowiedzialność k a rn ą n a gruncie praw a prasowego. U staw a ta w skazuje n a przestępstw o popełnione w skutek opublikow ania m ate ria łu prasowego, zaś sankcja w ystępuje w postaci k a ry dodatkowej - przepad k u m a te ria łu prasowego. Autorzy opowiedzieli się za tym, żeby k a ra dodatkow a pełniła rolę środka karnego. Szczególny rodzaj sankcji przy przestępstw ach popełnionych przez p rasę stanow i zawieszenie oraz k onfiskata dziennika lub czasopisma.

Część praktyczna publikacji zamieszczona została n a końcu monografii. Autorzy zaprezentowali przykładowe wzory pism procesowych: wniosek o po­ danie wyroku do publicznej wiadomości, wniosek pokrzywdzonego o orzeczenie wobec oskarżonego naw iązki n a cel społeczny oraz pozew za naru szenie dóbr osobistych.

Recenzow ana książk a zasługuje n a w ysoką ocenę, gdyż stanow i podsu­ m owanie dotychczasowego dorobku i ju d y k atu ry w zakresie przestęp stw a zniew agi i zniesław ienia prasowego. Spotka się z pewnością z dużym u z n a ­ niem ze strony czytelników, którzy zainteresow ani są tą tem atyką. W końco­ wej części pracy autorzy zam ieścili wykaz 47 aktów norm atyw nych i 82 orzeczeń, które w ykorzystali w tekście publikacji. Przytoczyli bogatą lite ra tu ­ rę przedm iotu obejm ującą 179 pozycji. Monografię opatrzyli również w źró­ dła internetow e. Ju ż samo zgrom adzenie ta k bogatej bazy bibliograficznej stanow i a tu t recenzowanej publikacji. K siążka m a c h a ra k te r podręcznikowy, co było jednocześnie zam ierzeniem autorów, którzy to dali w yraz tem u, iż m ożna opracować tem a t rozległy w sposób w szczegółowy i czytelny.