Rodzicom
NR 2755
Tomasz Kubalica
Wydawnictwo
Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2009
Redaktor serii: Filozofia
Andrzej Kiepas
Recenzent
Elżbieta Paczkowska-Łagowska
Publikacja będzie dostępna — po wyczerpaniu nakładu — w wersji internetowej:
Śląska Biblioteka Cyfrowa www.sbc.org.pl
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
C z ę ś ć p i e r w s z a Noetyka prawdy (Wilhelm Windelband). . . . . . . . 19
R o z d z i a ł I Sąd jako nośnik prawdy . . . . . . . . . . . . . 21
Psychologiczno-aksjologiczne rozumienie sądu . . . . . . . 22
Sąd problematyczny . . . . . . . . . . . . . . 25
R o z d z i a ł II Zgodność a pojęcie prawdy . . . . . . . . . . . . 29
Transcendentne pojęcie prawdy . . . . . . . . . . . 30
Immanentne pojęcie prawdy . . . . . . . . . . . . 31
Formalne pojęcie prawdy . . . . . . . . . . . . . 33
Spór o „kryterium prawdy” . . . . . . . . . . . . 37
R o z d z i a ł III Problem błędu: jak jest możliwy sąd fałszywy? . . . . . . 38
Fałsz i błąd . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
R o z d z i a ł IV Aksjologiczno-noetyczne rozumienie prawdy . . . . . . . 40
Noetyka prawdy . . . . . . . . . . . . . . . 40
Pojęcie powszechnej ważności . . . . . . . . . . . 42
R o z d z i a ł V Absolutność prawdy. . . . . . . . . . . . . . . 46
Wola prawdy . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Absolutność teoretycznej powinności . . . . . . . . . . 48
C z ę ś ć d r u g a
Heinricha Rickerta teoria prawdy . . . . . . . . . 53
R o z d z i a ł I Sądzenie jako poznawanie . . . . . . . . . . . . . 55
Sądzenie jako uznawanie prawdy . . . . . . . . . . 55
Zdanie prawdziwe . . . . . . . . . . . . . . . 71
Pojęcie sensu . . . . . . . . . . . . . . . . 80
R o z d z i a ł II Prawda jako teoretyczna wartość sądu . . . . . . . . . 87
Pojęcie prawdy . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Krytyka intuicjonizmu . . . . . . . . . . . . . . 90
R o z d z i a ł III Kryteria prawdy . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Immanentne kryterium prawdy . . . . . . . . . . . 94
Transcendentne kryterium prawdy . . . . . . . . . . 98
R o z d z i a ł IV Możliwość błędu . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Pojęcie fałszu . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Pojęcie błędu . . . . . . . . . . . . . . . . 104
R o z d z i a ł V Aksjologiczno-transcendentalne pojęcie prawdy . . . . . . 106
Wartość prawdy . . . . . . . . . . . . . . . 106
Wola prawdy . . . . . . . . . . . . . . . . 112
R o z d z i a ł VI Absolutność prawdy. . . . . . . . . . . . . . . 115
C z ę ś ć t r z e c i a Powrót do ontologii prawdy (Emil Lask) . . . . . . . 119
R o z d z i a ł I Nośniki prawdy . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Metagramatyczna teoria sądu . . . . . . . . . . . . 121
Sens sądu . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Przeciwieństwa dziedziny sądu . . . . . . . . . . . 127
6 Spis treści
R o z d z i a ł II
Powrót do klasycznego pojęcia prawdy . . . . . . . . . 133
Prawdziwość i fałszywość . . . . . . . . . . . . . 133
Odpowiedniość i przeciwieństwo prawdy . . . . . . . . . 135
Prawda w sobie . . . . . . . . . . . . . . . 138
R o z d z i a ł III Dwa kryteria prawdy . . . . . . . . . . . . . . 142
Kryterium obiektu pierwotnego . . . . . . . . . . . 142
Kryterium przedmiotowe . . . . . . . . . . . . . 143
R o z d z i a ł IV Pojęcie fałszu . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Pojęcie błędu . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Fałszywość i przeciwieństwo prawdy . . . . . . . . . . 147
R o z d z i a ł V Aksjologiczno-ontologiczne pojęcie prawdy . . . . . . . . 151
Prawda a etyka . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Ontologiczne ujęcie prawdy . . . . . . . . . . . . 154
R o z d z i a ł VI Nieograniczoność prawdy . . . . . . . . . . . . . 156
Panarchia logosu . . . . . . . . . . . . . . . 156
Absolutna „ważność” prawdy . . . . . . . . . . . . 158
C z ę ś ć c z w a r t a Brunona Baucha teoria prawdy . . . . . . . . . . 161
R o z d z i a ł I Nośnik prawdy . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Pojęcie myśli . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Sąd jako „forma strukturalna Prawdy” . . . . . . . . . 165
Pojęcie sensu . . . . . . . . . . . . . . . . 177
R o z d z i a ł II Prawda jako fundamentum veritatis . . . . . . . . . . 181
Prawda i prawdziwość . . . . . . . . . . . . . . 181
Obowiązywanie i ważność . . . . . . . . . . . . . 185
Prawda i ważność . . . . . . . . . . . . . . . 188
Regulatywny a konstytutywny wymiar Prawdy . . . . . . . 191
R o z d z i a ł III Kryterium prawdy . . . . . . . . . . . . . . . 195
Spis treści 7
R o z d z i a ł IV
Pojęcie fałszu . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
R o z d z i a ł VI Aksjologiczno-obiektywistyczne ujęcie prawdy . . . . . . . 200
Zadanie poznania . . . . . . . . . . . . . . . 200
„Prymat rozumu praktycznego” . . . . . . . . . . . 204
R o z d z i a ł VI Absolutność prawdy. . . . . . . . . . . . . . . 208
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Słowniczek terminologiczny . . . . . . . . . . . . 229
Indeks osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . 234
8 Spis treści
Znane jest wszystkim powiedzenie, że prawda leży pośrodku.
Chociaż, jak każda tego rodzaju sentencja, kryje ono wiele nie- jasności, można jednak, idąc za Arystotelesem ze Stagiry (384/383—322 p.n.e.), odnaleźć w nim godną uwagi myśl pod- stawową, że racja polega na kompromisie między dwoma skrajny- mi stanowiskami. Aby jednak kompromis nie oznaczał kompro- mitacji, musi się opierać na solidnej podstawie. „Złoty środek”
musi być wartością. Przedstawiona w niniejszej rozprawie kon- cepcja prawdy szczególnie podkreśla właśnie to, że prawda jest wartością.
Przedmiotem pracy jest teoria prawdy zawarta w poglądach fi- lozoficznych wybranych przedstawicieli szkoły badeńskiej, znanej również pod nazwą „szkoła południowoniemiecka”. W rozprawie, która stanowi w dużej mierze owoc studiów w Hermann Cohen- Archiv w Zurychu, staram się zaprezentować historyczną ewolu- cję pojęcia prawdy w filozofii badeńskiego neokantyzmu, który reprezentują dwaj główni przedstawiciele tej szkoły: Wilhelm Windelband (1848—1915) i Heinrich Rickert (1863—1936), a tak- że dwaj filozofowie wywodzący się z tej szkoły: Emil Lask (1875—1915) i Bruno Bauch (1877—1942). Celem pracy jest uka- zanie — na podstawie materiałów źródłowych — podstawowych założeń filozoficznych tej szkoły.
W rozprawie kontynuuję tematykę częściowo podjętą w pracy magisterskiej, zatytułowanej Transcendentalno-aksjologiczna kon- cepcja prawdy Heinricha Rickerta, która powstała w rezultacie studiów w bibliotekach Uniwersytetu w Salzburgu. W swej roz- prawie starałem się przybliżyć Rickerta filozoficzną koncepcję
prawdy, który przypisywał jej rolę wartości poznawczej, regula- tywnej dla ludzkiej wiedzy. Stanowisko Rickerta w kwestii praw- dy można uznać za połączenie filozofii transcendentalnej, za- początkowanej przez Immanuela Kanta (1724—1804), oraz teorii wartości — aksjologii par excellence — Rudolfa H. Lotzego (1817—1881). W Rickerta teorii poznania zawiera się koncepcja prawdy wyrosła na podwalinach myśli Kanta i Lotzego. W założe- niach dotyczących rozumienia takich pojęć jak: „sąd”, „sens”,
„ważność” (Geltung) oraz „wartość”, zostały przesądzone podsta- wowe kwestie filozoficzne. Znaczenie koncepcji Rickerta polega na przedstawieniu rozbudowanej teorii wartości, która wpłynęła między innymi na filozofię uprawianą w Polsce przez Władysława M. Kozłowskiego (1858—1935), Sergiusza Hessena (1887—1950), Mieczysława Wallisa (1895—1975). Warto dodać, że filozofia Ri- ckerta inspirowała również Kazimierza Ajdukiewicza (1890—1963).
Celem pracy jest analiza koncepcji prawdy rozumianej jako wartość naczelna poznania naukowego; próbuję odsłonić we- wnętrzną strukturę myślenia, wzajemne związki i zależności mię- dzy poszczególnymi składnikami badanej filozofii. Staram się odnaleźć w poglądach poszczególnych przedstawicieli szkoły ba- deńskiej odpowiedzi na następujące pytania:
1. Czym są nośniki prawdy?
2. Czy prawda jest definiowalna?
3. Na czym polega kryterium prawdy i jak odnosi się do jej defi- nicji?
4. Na czym polega fałsz?
5. Jakiego rodzaju pojęciem jest prawda?
6. Czy prawda jest absolutna czy względna?
Podstawowe znaczenie dla teorii prawdy ma kwestia nośnika prawdy. Pod pojęciem „nośnik prawdy” należy rozumieć to, o czym orzekamy prawdziwość w zdaniu o schemacie „x jest prawdą”1. W tym schemacie zmienna x reprezentuje nośnik prawdy. Nośnikiem prawdy może być między innymi zdanie, sąd, twierdzenie, myśl, przekonanie, akt sądu. Postać każdej histo- rycznie danej teorii prawdy w dużej mierze zależy od tego, co jest nośnikiem prawdy.
We współczesnych dyskusjach na temat prawdy istotną rolę odgrywa problem jej definicji. Definicja prawdy określa jej pojęcie
10 Wstęp
1 Zob. J. W o l e ń s k i: Epistemologia. T. 3. Kraków 2003, s. 11. W tym ujęciu podstawowe znaczenia ma predykatywne użycie prawdy.
i odpowiada na pytanie, co rozumiemy przez to, że „x jest prawdą”. Na czym polega istota prawdy? Definicja w większości przypadków jest zdaniem, które precyzuje znaczenie danego ter- minu. Najogólniej definicja prawdy polega na podaniu kryteriów prawdy (definicja kryterialna) lub oznak prawdy (definicja niekry- terialna).
Wśród definicji prawdy szczególną rolę odgrywa tak zwana klasyczna definicja prawdy. Przyjęte w średniowieczu sfor- mułowanie owej definicji brzmi: veritas est aedequatio intellectus et rei2. W myśl tejże definicji orzeczenie (intellectus — „sąd”,
„twierdzenie”, „myśl” lub „przedstawienie”) jest wtedy prawdziwe, gdy zgadza się z rzeczą (res), o której orzeka. Współcześnie po- dejmuje się starania mające na celu wyjaśnienie pojęcia zgodno- ści (aedequatio) oraz określenie kryteriów korespondencji. Kwe- stią podstawową dla rozważań podjętych w niniejszej pracy jest rozstrzygnięcie, jaką definicję prawdy przyjmują badeńczycy.
Z problemem definicji prawdy ściśle wiąże się zagadnienie kryterium prawdy, to znaczy cechy, dzięki której można rozpo- znać prawdę. Pytanie o kryterium brzmi następująco: za pomocą jakich środków (metod) można stwierdzić, czy „x jest prawdą”?
W pytaniu tym chodzi o podstawową miarę naszej wiedzy. Nas interesuje jednak zagadnienie, na czym polega kryterium prawdy przyjmowane w szkole badeńskiej oraz jak odnosi się do ich defi- nicji prawdy.
Jeżeli nośnik prawdy stanowi również nośnik fałszu, to ozna- cza, że nośnik może być prawdziwy bądź fałszywy. W przeciwnym razie, gdyby istniała tylko jedna wartość logiczna, przyjęta na jej podstawie logika musiałaby być sprzeczna3. Istotne okazuje się przy tym pytanie, czy podział na prawdę i fałsz jest podziałem wyczerpującym i rozłącznym. Rozłączność oznacza, że określony nośnik prawdy nie może być jednocześnie prawdziwy i fałszywy, co odpowiada metalogicznej zasadzie niesprzeczności. Natomiast zupełność podziału oznacza, że zgodnie z metalogiczną zasadą tertium non datur mamy tylko dwie logiczne wartości. Interesuje nas w szczególności, czy badeńska teoria prawdy spełnia te wy- magania.
Wstęp 11
2 Na początku dwudziestego wieku powszechne było rozumienie aedequatio jako zgodności. Zob. R. E i s l e r: Einführung in die Erkenntnistheorie. Darstel- lung und Kritik der erkenntnistheoretischen Richtungen. Leipzig 1907, s. 51.
3 Zob. J. W o l e ń s k i: Epistemologia..., T. 3, s. 34.
Zwykle zagadnienie prawdy zalicza się do teorii poznania. Są jednak koncepcje, w których pojęcie prawdy jest rozpatrywane pod względem ontologicznym, moralnym, estetycznym oraz religij- nym4. W ujęciu ontologicznym nośnikiem prawdy jest byt. W ra- mach etyki przekonań rozważa się kwestię dążenia do prawdy oraz dylematy prawdomówności. W ramach estetyki można mó- wić o prawdzie dzieła sztuki. Również religia ma swoje prawdy wiary. Dlatego w kontekście problematyki podjętej w niniejszej rozprawie należy szczegółowo określić, jaki charakter ma pojęcie prawdy w ujęciu szkoły badeńskiej.
Trzeba również zwrócić uwagę na zagadnienie, które od zaw- sze zajmowało filozofów; ten odwieczny problem filozofii można wyrazić w pytaniu: czy prawda jest absolutna, czy też względna?
Problem ten jasno postawił Kazimierz Twardowski:
Bezwzględnymi prawdami nazywają się te sądy, które są prawdziwe bezwarunkowo, bez jakichkolwiek zastrzeżeń, bez względu na jakiekolwiek okoliczności, które więc są prawdzi- we zawsze i wszędzie. Względnymi zaś prawdami nazywają się sądy, które są prawdziwe tylko pod pewnymi warunkami, z pewnym zastrzeżeniem, dzięki pewnym okolicznościom;
sądy takie nie są więc prawdziwe zawsze i wszędzie5.
Bezwzględność prawdy oznacza, że sąd lub inny nośnik musi być prawdziwy albo fałszywy. Ten podstawowy problem filozofii moż- na sformułować jeszcze inaczej, a mianowicie w formie pytania, czy podział na prawdy i fałsze jest ostateczny, czy też funkcjonuje ze względu na ludzkie potrzeby, tak jak na przykład w ujęciu pragmatyzmu i utylitaryzmu.
Przyjęty katalog problemów teorii prawdy i ich treści stanowi wyznacznik zawartości poszczególnych rozdziałów pracy. Z za- łożonym z góry ujęciem filozoficznego problemu prawdy wiąże się współczesna perspektywa prezentacji poglądów filozofów szkoły badeńskiej; przerysowanie niektórych zagadnień i relatywne umniejszenie znaczenia pozostałych stają się nieuchronne. Myślę jednak, że w ten sposób lepiej zdołam przybliżyć ten wątek histo- rii filozofii, którym była neokantowska logika transcendentalna.
12 Wstęp
4 Zob. J. W o l e ń s k i: Epistemologia — poznanie — prawda — wiedza — realizm. Warszawa 2005, s. 155 i nast.
5 K. T w a r d o w s k i: O tzw. prawdach względnych. W: I d e m: Wybrane pisma filozoficzne. Warszawa 1966, s. 315.
Żywotną inspiracją są dla mnie wykłady Kazimierza Twardow- skiego (1866—1938) z teorii poznania wygłoszone przezeń w la- tach 1924—1925, w których zestawia teorie prawdy trzech myśli- cieli: Bertranda A.W. Russella (1872—1970), Heinricha Rickerta (1863—1936), Williama Jamesa (1842—1910). Twardowski teorię Rickerta uznał za kompromis między teorią korespondencyjną Russella a teorią pragmatyczną Jamesa. Celem pracy jest pre- zentacja koncepcji Rickerta i pozostałych badeńczyków w kon- tekście historycznym neokantyzmu, wraz ze wskazaniem warto- ści, które potraktował jako podstawę przyjętego kompromisu.
Z tak postawionego celu wynika struktura rzeczowa rozprawy.
Tytułowy „prymat rozumu praktycznego” nawiązuje do prokla- mowanego przez Kanta i podjętego przez Fichtego hasła, które wyraża ducha filozofii szkoły badeńskiej, a później stało się obiektem krytyki ze strony Laska. Zdaniem Rickerta, celem teorii poznania, a tym samym logiki sensu lato — oprócz zapewnienia podstaw naukowego uprawiania filozofii — jest właśnie ugrunto- wanie prymatu rozumu praktycznego6. Owo ugruntowanie rozu- mu praktycznego dokonuje się w ramach szkoły badeńskiej dzię- ki szczególnemu rozwojowi teorii wartości, która stała się podstawą między innymi badeńskiej teorii prawdy i logiki. Z filo- zoficznego punktu widzenia wspomniany „prymat” oznacza pierwszeństwo wartości prawdy przed innymi wartościami w sze- roko rozumianej logice, która nie ogranicza się tylko do logiki formalnej, lecz obejmuje również teorię poznania i metodologię.
Zadaniem logiki sensu latiore, która — zdaniem Windelbanda — utożsamia się z filozofią teoretyczną, jest filozoficzna nauka o na- uce, czyli teoria rozumu teoretycznego7. Tytułowy „prymat rozu- mu praktycznego w logice” oznacza zatem uznanie pierwszeństwa wartości logicznej prawdy w filozofii teoretycznej.
Tezę pracy można wyrazić w postaci następującego twierdze- nia: teoria prawdy szkoły badeńskiej ulegała stopniowej ewolucji
— od myśli zorientowanej ściśle teoriopoznawczo do koncepcji wyraźnie „ontologizującej” pod wpływem zarówno dyskusji toczącej się wewnątrz szkoły, jak i zmiany zainteresowań filozo- ficznych w okresie, w którym działała szkoła. Jej koncentracja na
Wstęp 13
6 Zob. H. R i c k e r t: Der Gegenstand der Erkenntnis. Einführung in die Transzendentalphilosophie. Aufl. 6. Tübingen 1928, s. VII. Zob. także A.J. N o - r a s: Kant a neokantyzm badeński i marburski. Katowice 2000, s. 163.
7 Zob. W. W i n d e l b a n d: Die Prinzipien der Logik. In: Encyclopädie der philosophischen Wissenschaften. Hrsg. v. A. R u g e. Tübingen 1912, s. 2 i nast.
epistemologii w początkowym okresie była reakcją na emancypa- cję nowych kierunków nauki, wobec których filozofia poszuki- wała własnego miejsca w dziedzinie wiedzy. Zwrot ku ontologii dokonał się w wyniku wzrostu zainteresowania sposobem odno- szenia się poznania do rzeczywistości, czego przykładem może być hasło Edmunda Husserla (1859—1938) „powrotu do rzeczy samej” (zurück zu den Sachen selbst). Źródła ewolucji szkoły ba- deńskiej płynęły po części w niej samej, ale niektóre impulsy po- chodziły z zewnątrz.
Praca składa się z czterech części, w których prezentuję w porządku historycznofilozoficznym poglądy wybranych przed- stawicieli szkoły badeńskiej. O kolejności części decydują nie tyl- ko daty urodzin filozofów, ale również charakter powiązania, jakie cechowało relację mistrz — uczeń w przypadku głównych przed- stawicieli szkoły: Windelbanda i Rickerta, oraz instytucjonalnie rozumiany stopień zaangażowania w działalność „szkoły” wzglę- dem ich „wychowanków” — Laska i Baucha. Lask studiował pod kierunkiem Rickerta, a wypromował go jeszcze Windelband.
Bauch natomiast uzyskał habilitację już „pod skrzydłami” Hansa Vaihingera (1852—1933) w Halle, a zatem poza głównymi ośrod- kami neokantyzmu badeńskiego, toteż nie wszyscy historycy filo- zofii uznają go za badeńczyka. Ponadto traktowana jako podsta- wowa dla eksplikacji teorii prawdy praca Baucha Wahrheit, Wert und Wirklichkeit (1923) ukazała się znacznie później niż główne rozprawy Laska (Die Logik der Philosophie und die Kategorien- lehre — 1910, Die Lehre vom Urteil — 1911).
W pierwszym rozdziale staram się odtworzyć Windelban- dowską noetykę w zakresie odpowiadającym problematowi praw- dy. U podstaw Windelbanda teorii poznania, a także — choć w różnym stopniu — poglądów pozostałych reprezentantów szkoły, leży teoria sądu opierająca się na założeniu, że jego istot- nym składnikiem jest ocena poznawczo indyferentnych przedsta- wień. Sąd nie jest jedynie prostym zestawieniem przedstawień, lecz musi zawierać również ich ocenę. W Die Prinzipien der Logik (1912) oraz Einleitung in die Philosophie (1914) na tle historii spo- ru o kryterium prawdy wyodrębniam i omawiam trzy sposoby ro- zumienia prawdy: transcendentny, immanentny i formalny. Cen- tralną rolę przypisuję formalnemu pojęciu prawdy, które oparte zostało na pojęciu powszechnej ważności (Allgemeingültigkeit).
W rozdziale tym omawiam również Windelbandowską krytykę pragmatycznej koncepcji prawdy (Wola prawdy — 1909).
14 Wstęp
W kolejnym (drugim) rozdziale przedstawiam poglądy Rickerta na temat prawdy. U podstaw jego teorii prawdy leży nie tylko koncepcja sądu wraz z zasadniczym dla zrozumienia podstawo- wych założeń teoriopoznawczych rozróżnieniem formy i materii sądu, lecz równie kluczowe okazują się pojęcia sensu i powinno- ści. Głównym problemem Rickerta teorii poznania jest przedmiot poznania (sądzenia). Przedmiotem sądu prawdziwego jest to, co nadaje mu obiektywność. Obiektywność nie może pochodzić od samych przedstawień w świadomości, ponieważ są one subiek- tywne (immanentne). Obiektywność sądu polega na jego trans- cendencji, a transcendentne są dla Rickerta tylko wartości, które obowiązują każdą wiedzę i powinny być realizowane w sądzie.
Rickertowską teorię prawdy można scharakteryzować za Twar- dowskim jako dokonany na podstawie transcendentalnej filozofii wartości kompromis pomiędzy korespondencyjną teorią prawdy i koncepcją pragmatyczną. W Rickerta teorii prawdy można do- strzec historyczną ewolucję doktryny całej szkoły. Zmiany te są wynikiem dyskusji z jego uczniem — a z czasem również przyja- cielem — Emilem Laskiem. Ilustracją przemian poglądów Ricker- ta i szkoły zarazem mogą być kolejne wydania dzieła jego życia
— Der Gegenstand der Erkenntnis.
W trzecim rozdziale skupiłem się na omówieniu — na przykładzie koncepcji prawdy — zwrotu w kierunku ontologii, jaki dokonuje się w doktrynie szkoły badeńskiej. W poglądach Laska następuje zwrot ku ontologicznemu pojęciu prawdy — logi- ka sądu staje się logiką przedmiotu, w której centrum stoi teoria kategorii, prawda zaś zostaje umiejscowiona nie tylko w sądzie, lecz przede wszystkim w „obiekcie pierwotnym”. W poglądach La- ska odnajdujemy najwyraźniejszą modyfikację badeńskiej teorii sądu, modyfikację, która zmierza w kierunku jego arystotelesow- skiej interpretacji. Lask, odchodząc od neokantowskiego imma- nentystycznego rozumienia przedmiotu, przyjmuje, że jest on transcendentny wobec poznania. Wyodrębnia podstawowe zna- czenia prawdy w postaci par przeciwieństw: odpowiadanie praw- dzie (Wahrheitsgemäßheit) pozostające w opozycji do przeciwień- stwa prawdy (Wahrheitswidrigkeit), a prawdziwość (Richtigkeit) — fałszu (Falschheit), poza nimi natomiast znajduje się jeszcze źródłowo rozumiana, pozbawiona przeciwieństwa prawda sama (Wahrheit). Wyraźnie „aleteiczna” Laska teoria prawdy stanowi wyłom w zorientowanej zasadniczo teoriopoznawczo doktrynie szkoły.
Wstęp 15
W ostatnim rozdziale stawiam sobie za cel analizę koncepcji prawdy Brunona Baucha. Sąd w sensie logicznym pozostaje nadal podstawową formą strukturalną prawdy. Bauch odgranicza prawdziwość sądów faktycznych w znaczeniu niemieckiego termi- nu Richtigkeit od Prawdy w sensie podstawowym, na której ozna- czenie posługuje się określeniem Wahrheit: pierwsza obowiązuje (Gültigkeit) i urzeczywistnia drugą — stanowiącą treść ważności (Geltung). Prawda w sensie podstawowym (Wahrheit) w nawiąza- niu do Gottfrieda W. Leibniza (1646—1716) jest rozumiana jako konstytuująca wiedzę oraz rzeczywistość fundamentum veritatis.
Bauch, jeżeli potraktujemy go jako przedstawiciela szkoły badeń- skiej, petryfikuje badeńską koncepcję prawdy zorientowaną onto- logicznie.
Praca ma z założenia charakter źródłowy. Omawiam w niej poglądy filozoficzne szkoły badeńskiej, opierając się na częściowo już wymienionych publikowanych tekstach źródłowych, jak rów- nież na komentarzach i omówieniach, które pochodzą z literatury przedmiotu. Mam na myśli opracowania: Konstantego Bakradze, Georga Danielsa, Uwego B. Glatza, Paula Goedekego, Christiana Krijnena, Artura Lieberta, Stefana Nachtsheima, Andrzeja J. No- rasa, Andrzeja Przyłębskiego, Herberta Schnädelbacha, Kurta W. Zeidlera i innych. Doboru materiałów dokonuję na podstawie kryterium osobowo-przedmiotowego, to znaczy koncentruję się na pracach teoriopoznawczych wybranych filozofów. Chronologiczne uporządkowany wykaz wybranych tekstów źródłowych oraz nie- których opracowań wykorzystywanych w pracy zawiera załączona bibliografia.
Znaczenia pracy upatruję w realizacji zadania, które sobie sta- wiam, czyli w ukazaniu, na przykładzie pojęcia prawdy, ewolucji i przełomu w obrębie neokantyzmu badeńskiego. Ponadto podej- muję się zaprezentowania mało znanej szerszym gremiom „kom- promisowej” koncepcji prawdy, koncepcji, która została wypraco- wana w ramach filozofii transcendentalnej. Dodatkowo studium może dostarczyć częściowego opracowania pojęcia Geltung, stano- wiącego termin techniczny niemieckiej logiki.
Prezentowana rozprawa nie wyczerpuje wszystkich zagadnień i pozostawia pole do dalszych badań. O niektórych ogranicze- niach wynikających z założonego celu oraz przyjętej metody już wspomniałem. Dodać należy, że praca nie pretenduje do całościo- wego omówienia poglądów przedstawicieli szkoły badeńskiej, a zwłaszcza szczególnie słabo opracowanej w literaturze przed-
16 Wstęp
miotu filozofii Wilhelma Windelbanda i Brunona Baucha. W per- spektywie dalszych badań interesująco prezentuje się zagadnie- nie recepcji poglądów Gottloba Fregego (1848—1925) w filozofii Baucha. Rozwinąć warto by również wzmiankowany wątek wpływu poglądów innych filozofów, na przykład Rudolfa H. Lo- tzego (1817—1881) i Bernarda Bolzana (1781—1848), na episte- mologię szkoły badeńskiej. W kontekście filozofii neokantowskiej ciekawe byłoby również zestawienie teorii prawdy szkoły badeń- skiej z poglądami szkoły marburskiej, w szczególności z Ernsta Cassirera (1874—1945) koncepcją prawdy.
Pragnę podziękować promotorowi pracy doktorskiej Profesoro- wi Janowi Woleńskiemu, z którego cennych wskazówek korzy- stałem w trakcie powstawania rozprawy. Serdecznie dziękuję rów- nież Recenzentom Profesor Elżbiecie Paczkowskiej-Łagowskiej oraz Profesorowi Andrzejowi J. Norasowi za wszystkie uwagi i su- gestie wyrażone w recenzjach. Szczególne wyrazy wdzięczności za skrupulatną lekturę i wszystkie spostrzeżenia należą się także Doktorowi Sylwestrowi Dzikiemu.
Wstęp 17
2 — Prymat...
C z ę ś ć p i e r w s z a
Historycznofilozoficzne znaczenie Wilhelma Windelbanda polega na tym, że jako pierwszy świadomie poszukiwał istoty filozofii w teorii wartości i zainspirował do podjęcia tego kierunku badań swoich następców: Heinricha Rickerta, Emila Laska, Brunona Bau- cha i innych. Z tego powodu jest uznawany za założyciela neokan- towskiej szkoły badeńskiej1. Badania Windelbanda nad filozofią wartości bezpośrednio nawiązywały do rozważań, jakie prowadził Rudolph H. Lotze2, który rozróżnił między istniejącym bytem a obo- wiązującą wartością. Rozróżnienie Lotzego posłużyło Windelbando- wi do zdefiniowania filozofii jako nauki zajmującej się powszechnie obowiązującymi wartościami. Źródeł jego filozofii wartości poszu- kiwać można również w Kantowskiej koncepcji norm i reguł, w Johanna G. Fichtego (1762—1814) filozofii powinności oraz w Georga W.F. Hegla (1770—1831) koncepcji „ducha obiektywnego”.
Można mówić również o nawiązaniu do Arthura Schopenhauera (1788—1860) filozofii kultury oraz do Friedricha W. Nietzschego (1844—1900). Istotne dla naszych rozważań jest przede wszystkim postulowane przez Windelbanda ujęcie prawdy jako wartości.
1 Zob. A.J. N o r a s: Kant a neokantyzm badeński i marburski. Katowice 2000, s. 137.
2 Zob. P. G o d e k e: Wahrheit und Wert. Eine logisch-erkenntnistheoretische Untersuchung über die Beziehungen zwischen Wahrheit und Wert in der Wertphi- losophie des Badischen Neukantianismus. Hildburghausen 1927, s. 16 i nast.
2*
R o z d z i a ł I
Chociaż Windelband w swych pismach jako nośniki prawdy wymienia struktury takie jak: przedstawienie, zdanie i sąd3, to jednak za właściwy nośnik uznaje wyłącznie sąd w sensie logicz- nym:
Pierwotnie predykat prawdy wymaga jedynie takich powiązań przedstawień, które językowo wyrażamy w zdaniu i nazywamy sądami logicznymi4.
Spośród wielu możliwości Windelband expressis verbis wskazuje sądy jako właściwe nośniki prawdy, zdania traktuje jako wtórne wobec sądu nośniki prawdy, a przedstawienia uważa jedynie za składniki złożonej struktury sądu.
3 Zob. W. W i n d e l b a n d: Die Prinzipien der Logik. In: Encyclopädie der philosophischen Wissenschaften. Hrsg. v. A. R u g e. Tübingen 1912, s. 8, 51;
zob. również W. W i n d e l b a n d: Einleitung in die Philosophie. Tübingen 1914, s. 198.
4 „Ursprünglich gebührt das Prädikat der Wahrheit — so hat es vorbildlich für die neuere Philosophie Descartes ausgeführt — nur jenen Vorstellungsver- bindungen, die wir sprachlich im Satz ausdrücken und die wir logisch Urteilen nennen”. W. W i n d e l b a n d: Einleitung in die Philosophie..., s. 196.
Potocznie można mówić o prawdzie przedstawienia lub pojęcia, lecz takie użycie predykatu „prawdziwe” jest zawsze drugorzędne.
Zasadniczo predykat prawdy przysługuje jedynie takim powiąza- niom przedstawień, które są nazywane sądami. Windelband szczególnie mocno podkreśla:
Sądzenie nie oznacza wyłącznie wzajemnego powiązania przedstawień, lecz utrzymywanie tych powiązań jako ważnych lub prawdziwych, z drugiej zaś strony w sądzie negatywnym
— ich odrzucenie jako fałszywych5.
Windelband — za stoikami — stwierdza, że sąd nie ma tylko i wyłącznie aspektu intelektualnego, albowiem równie istotny jest
„aspekt wolitywny” zawartej w sądzie zgody (sugkat£qesij) na określone powiązanie przedstawień6. Owo powiązanie przedsta- wień stanowi warunek konieczny, lecz niewystarczający dla sądu.
Dopiero w sądzie zostaje poddane ocenie zaistniałe powiązanie przedstawień ze względu na jego prawdziwość7. Windelband pod- kreśla, podobnie jak stoicy, element sądu zwany ¢z…wma, w któ- rym relacja między przedstawieniami jest utrzymywana lub od- rzucana.
W ujęciu Windelbanda do istoty sądu należy „praktyczna” zgo- da na określone powiązanie przedstawień. Ów moment „zgody”
w sądzie ma dwa aspekty: uczuciowy oraz wolicjonalny. Wstępne uczucie aprobaty zależy od oczywistości treści przedstawień:
Owo uczucie jest tym, w którym „prawdziwe” przedstawienia zostają „uznane” przed innymi i podtrzymywane jako „obo- wiązujące”8.
22 Noetyka prawdy (Wilhelm Windelband)
5 „Urteilen heißt nicht bloß Vorstellungen miteinander verbinden, sondern diese Verbindung behaupten als eine gültige oder wahre — andererseits im ne- gativen Urteil sie verwerfen als eine falsche”. Ibidem, s. 196.
6 Zob. P. G o e d e k e: Wahrheit und Wert..., s. 21.
7 Zob. ibidem.
8 „Dieses Gefühl ist es, mit dem die »wahren« Vorstellungen vor den andern
»anerkannt« und als »geltend« behauptet werden”. W. W i n d e l b a n d: Die Prinzipien der Logik..., s. 9. W innych miejscach Windelband określa owo uczu- cie aprobaty również jako wiarę, uczucie przekonania, uczucie ważności.
Oczywistość najpierw budzi pasywne poczucie aprobaty powiąza- nia przedstawień, a następnie aktywną wolę ich uznania9. Roz- ważania Windelbanda na temat zależności aprobaty od oczywi- stości nie są co prawda do końca jasne, niemniej jednak podstawową rolę w jego teorii sądu odgrywają pojęcia uznania i ważności. Uznanie oznacza dlań ocenę danego powiązania przedstawień jako ważnego i właściwego. Uczucie oczywistości w jego ujęciu prowadzi nas do przyjęcia za ważne treści przedsta- wień:
Ocena przedstawień jako prawdziwych lub fałszywych, która odpowiada aprobacie lub dezaprobacie, istnieje tylko dla roz- myślnie lub nierozmyślnie oceniającego myślenia i opiera się na założeniu, że prawda stanowi wartość dla oceniającej świadomości10.
W sądzie powiązanie przedstawień zostaje oceniane jako prawdzi- we lub fałszywe w ten sposób, że zostaje ono w uczuciu uznane za lub ocenione jako oczywiste bądź nieoczywiste. W konsekwen- cji uznanie stanowi już „wolitatywne” działanie, które musi mieć swój motyw. Jednocześnie związek między aktem i motywem można potraktować jako teleologicznie konieczną relację między środkiem i celem11. Motyw postępowania zawiera cel — wartość prawdy, natomiast postępowanie można rozumieć jako środek.
Celem sądzącego działania jest prawda, a sąd powinien kierować się ku wartości prawdy. Dzięki temu teleologiczna relacja zawarta w ocenie faktycznego działania stanowi miarodajne kryterium celu prawdy. Z sądem zawsze wiąże się wartościowanie, podczas gdy relacja przedstawień zostaje oceniona na podstawie wartości prawdy.
Chociaż Windelband wskazuje wyraźnie, że ma na uwadze sądy w sensie logicznym, to określając ów podstawowy nośnik prawdy, najwyraźniej postępuje psychologicznie:
Sąd jako nośnik prawdy 23
9 Odwołanie do oczywistości dowodzi również, że Windelband nie odrzucał ostatecznie pojęcia zgodności w teorii prawdy.
10 „Die Beurteilung der Vorstellungen als wahr oder falsch, die eine Billi- gung oder Missbilligung darstellt, besteht nur entweder für ein absichtliches oder für ein das unabsichtliche beurteilendes Denken und setzt voraus, daß die Wahrheit einen Wert für das beurteilende Bewußtsein darstellt”. Ibidem, s. 10. Zob. P. G o e d e k e: Wahrheit und Wert..., s. 18.
11 Zob. P. G o e d e k e: Wahrheit und Wert..., s. 17.
Sąd jednak jako proces psychologiczny jest najbardziej cha- rakterystycznym wytworem, w którym być może najwyraźniej i najzupełniej dochodzi do głosu piętno całości duchowej isto- ty z jej dwoma typowymi cechami tego, co teoretyczne, i tego, co praktyczne12.
Dlatego Paul Goedeke nie bez podstaw charakteryzuje Windel- bandowskie ujęcie prawdy między innymi jako ujęcie psychologi- styczne13.
Windelbandowi można zarzucić psychologizm w jego teorii sądu, ale takie ujęcie nie oddaje w pełni jego stanowiska. Można bowiem powiedzieć, że Windelband wychodzi w swej teorii poz- nania od (psychologicznej) fenomenologii wiedzy, której mimo wszystko towarzyszy pełna świadomość, że takie podejście nie wystarczy do ujęcia istoty poznania. Ma on świadomość, że „w tej [fenomenologicznej — T.K.] dziedzinie znajduje się jedynie mate- ria, ale już nie zasady logiki”14. Dla niego fenomenologia stanowi tylko przygotowanie do logiki:
Natomiast chciałbym na koniec jeszcze raz podkreślić, że dla każdego badania i nauczania w zakresie logiki nieodzowne są wszystkie te fenomenologiczne przygotowania: ustalenie psy- chologicznej terminologii, zrozumienie genetycznych procesów, które wydobywają świadomość ważności, wgląd w subtelne 24 Noetyka prawdy (Wilhelm Windelband)
12 „Das Urteil aber als psychologischer Vorgang ist ein höchst charakteristi- sches Gebilde, in welchem sich die Gesamtheit des geistigen Wesens mit seinen beiden typischen Merkmalen des Theoretischen und des Praktischen vielleicht am deutlichsten und vollkommensten ausprägt”. W. W i n d e l b a n d: Einlei- tung in die Philosophie...., s. 196. W przedstawionym fragmencie zostaje jedno- cześnie zasygnalizowana typowa cecha badeńskiej teorii sądu, polegająca na tym, że łączy się to, co teoretyczne, z tym, co praktyczne. Lutz Herrschaft kry- tykuje rozróżnienie między „teoretycznym” a „praktycznym” momentem sądu we wczesnych pismach Windelbanda jako mylące. Por. L. H e r r s c h a f t: Theore- tische Geltung. Zur Geschichte eines philosophischen Paradigmas. Würzburg 1995, s. 51.
13 Zob. P. G o e d e k e: Wahrheit und Wert..., s. 16, 19 i nast.
14 „Die Uebersicht über die Phänomenologie des Wissens mußte hier des- halb polemisch ausfallen, weil es darauf ankam, zu zeigen, daß auf diesem [phänomenologischen — T.K.] Gebiet nur Materialien, aber keine Prinzipien der Logik zu finden sind”. W. W i n d e l b a n d: Die Prinzipien der Logik..., s. 14.
Zob. także H. H o l z h e y, W. R ö d: Die Philosophie des ausgehenden 19. und des 20. Jahrhunderts 2, Neukantianismus, Idealismus, Realismus, Phäno- menologie. Geschichte der Philosophie. Bd. 12. München 2004, s. 93.
stosunki między myśleniem a jego językową formą, wyczer- pująca znajomość form pracy w różnych naukach15.
Jeżeli psychologia sądu stanowi jedynie fenomenologiczne przygo- towanie rozważań logicznych, to nie można postawić pod adre- sem jego teorii poznania zarzutu psychologizmu. Przeciwko temu zarzutowi świadczy również to, że podstawowe znaczenie w jego filozofii odgrywa „świadomość normatywna”, o czym będzie jesz- cze mowa.
Wśród różnego rodzaju sądów Windelband wymienia również sąd problematyczny, który w przeciwieństwie do sądów twier- dzących i przeczących wyraża stan indyferencji, gdy brak dosta- tecznych podstaw do sformułowania twierdzenia lub przeczenia.
Ten rodzaj sądu Windelband definiuje w sposób następujący:
Zdanie A może być B, które obowiązuje jednocześnie z innym zdaniem A może nie być B, jest tylko wtedy rzeczywiście sądem problematycznym, gdy oznacza ono, że o ważności powiązania przedstawień A-B nic nie może być orzeczone16.
Sąd jako nośnik prawdy 25
15 „Dagegen möchte ich zum Schluß noch einmal grundsätzlich hervorhe- ben, daß alle diese phänomenologischen Vorarbeiten, die Fixierung der psycho- logischen Terminologie, das Verständnis der genetischen Prozesse, die das Geltungsbewusstsein hervorbringen, die Einsicht in die feinen Beziehungen zwischen dem Gedanken und seiner sprachlichen Form, die umfassende Kennt- nis der Arbeitsformen in den verschiedenen Wissenschaften — daß alle diese Vorarbeiten für jede logische Forschung und Lehre unerlässlich sind”.
W. W i n d e l b a n d: Die Prinzipien der Logik..., s. 15.
16 „Der Satz A kann B sein, welcher bekanntlich mit dem anderen Satze A kann nicht B sein, zugleich gilt, ist nur dann ein wirklich problematisches Urtheil, wenn er bedeutet, dass über die Geltung der Vorstellungsverbindung A — B Nichts ausgesagt werden solle”. W. W i n d e l b a n d: Beiträge zur Lehre vom negativen Urteil. In: Straßburger philosophische Abhandlungen zu E. Zellers 70. Geburtstag. Freiburg i. B. 1884, s. 189. Zob. P. G o e d e k e: Wahrheit und Wert..., s. 21 i nast.
Sąd problematyczny zarówno potwierdza powiązanie, jak i za- przecza powiązaniu przedstawień A-B. W ujęciu Windelbanda sąd problematyczny ma tę samą rangę, co sąd twierdzący oraz przeczący, toteż w perspektywie jego wartości logicznej zasługuje na takie samo uznanie.
Przyjęcie sądu problematycznego prowadzi jednak do nastę- pujących trudności. W jego teorii sądu zgoda zawarta w twier- dzeniu zależy od aprobaty, w zaprzeczeniu zaś — od dezaprobaty wyrażonej w ocenie danego powiązania przedstawień17. Należy za- tem dokładnie sprecyzować: kiedy w sądzie problematycznym za- chodzi należąca do istoty sądu zgoda? Odpowiedź musi być na- stępująca: w sądzie problematycznym powiązanie przedstawień zostaje ocenione jednocześnie jako prawdziwe oraz jako fałszywe.
A zatem podział ocen w tego rodzaju sądzie nie jest rozłączny, czyli może zawierać zarówno aprobatę, jak i dezaprobatę.
Windelband ma świadomość tej sprzeczności i dlatego sprzeci- wia się dopuszczeniu uznawania w sądzie problematycznym.
W miejsce uznania postuluje stan zawieszenia oceny18. Owo za- wieszenie można rozumieć jako czasowe uchylenie się od oceny.
Takie wyjście nie prowadzi jednak do rozstrzygnięcia pytania, czy sąd problematyczny jest rzeczywiście sądem, a nie tylko pewnym rodzajem pytania. Windelband wskazuje, że w przeciwieństwie do sądu problematycznego pytanie nie dostarcza rozstrzygnięcia.
W jego ujęciu sąd problematyczny mimo wszystko jest pewnym rodzajem poznania19. Z tego wynika, że sąd problematyczny za- wiera jednak pewne rozstrzygnięcie. Trudno wszakże zrozumieć możliwość owego rozstrzygnięcia mimo stanu zawieszenia oceny.
Z tego powodu niełatwo zaliczyć sądy problematyczne do sądów w pełnym tego słowa znaczeniu.
W Die Prinzipien der Logik kwestia sądów problematycznych zostaje ujęta w następujący sposób:
Rozstrzygnięcie pytania jest albo twierdzeniem, w którym zo- staje ono potwierdzone lub zaprzeczone, albo problematycz- 26 Noetyka prawdy (Wilhelm Windelband)
17 Zob. W. W i n d e l b a n d: Die Prinzipien der Logik..., s. 9.
18 W. W i n d e l b a n d: Beiträge zur Lehre vom negativen Urteil..., s. 189.
19 Ibidem. Windelband charakteryzuje sądy problematyczne również jako
„pytania otwarte”, które wiążą się, jego zdaniem, z pytaniami metafizycznymi, na które nie istnieje możliwa do udzielenia przez człowieka odpowiedź, dlatego sąd musi zostać zawieszony.
nym powstrzymaniem się, w którym zostaje utrzymany jego (tymczasowy lub ostateczny) brak rozstrzygnięcia20.
Zarówno będące sądem potwierdzenie lub zaprzeczenie, jak i po- stawa problematyczna są w jednakowej mierze rozstrzygnięciami pytania postawionego w pewnym stadium procesu poznania py- tania. Problematyczne powstrzymanie się musi być zatem czymś pośrednim między pytaniem a sądzeniem. Tak wyjaśnia to Win- delband:
Jednak to, które z czterech rodzajów zajęcia stanowiska [tzn.
pytanie, twierdzenie, przeczenie i problematyczne powstrzy- mywanie się — T.K.] powinny zostać uznane za „sądy”, wyda- je się sprawą terminologii21.
Tym samym Windelband, jak widać, nadal obstaje przy tym, że problematyczne powstrzymanie się stanowi trzeci obok afirmacji oraz negacji rodzaj rozstrzygnięcia. W celu uzasadnienia swego stanowiska powołuje się na zasadę racji dostatecznej i argu- mentuje, że w naszym rzeczywistym myśleniu, gdy nie zachodzą wystarczające podstawy do potwierdzania lub zaprzeczania, pozo- staje zadowolić się prawdopodobieństwem. Tak rozumiane praw- dopodobieństwo musi zostać określone jako twierdzenie oparte na niewystarczającej podstawie22. Problematyczne powstrzymanie się nie stanowi logicznego sądzenia, lecz raczej odpowiada real- nemu procesowi poznawania. Z tego powodu koncepcja powstrzy- mywania się nie może stanowić części składowej teorii sądu, lecz musi należeć do metodologii nauk i związanej z nią teorii praw- dopodobieństwa.
Sąd jako nośnik prawdy 27
20 „Die Entscheidung der Frage ist entweder die Behauptung, worin sie bejaht oder verneint wird, oder das problematische Verhalten, worin ihre (vorläufige oder endgültige) Unentscheidbarkeit behauptet wird”. W. W i n d e l - b a n d: Die Prinzipien der Logik..., s. 26.
21 „Welche der vier Arten der Stellungnahme [d.h. die Frage, Bejahung, Ver- neinung und das problematische Verhalten — T.K.] aber als »Urteile« anerkannt werden sollen, das scheint mir Sache der Terminologie zu sein”. Ibidem, s. 27.
22 „Daß der letztere wesentlich als Norm dem empirischen und deshalb eventuell unzureichenden Bewußtsein zugekehrt ist, erweist sich gerade darin, daß unser wirkliches Denken ihn vielfach verletzten muß, indem es sich, wo keine zureichenden Gründe zum Bejahen oder zum Verneinen vorliegen, mit der Wahrscheinlichkeit zu begnügen hat, die als Behauptung aus unzureichen- den Gründen definiert werden sollte”. Ibidem.
Podsumowując: dla Windelbanda właściwym nośnikiem praw- dy jest sąd. Jego teoria sądu ma charakter psychologiczno-aksjo- logiczny, a to oznacza, że jako istotny podkreślony zostaje w niej z jednej strony potraktowany fenomenologicznie psychiczny pro- ces sądzenia, z drugiej zaś — aksjologiczny moment zgody23. Przedstawienia są powiązane w sądzie dzięki zgodzie na daną treść sądu, udzielonej na podstawie oczywistości treści przedsta- wień. W ten sposób powstaje uczucie aprobaty, sąd zaś zostaje uznany za obowiązujący. Natomiast sąd problematyczny nie jest sądem w podstawowym znaczeniu, lecz stanowi stadium pośred- nie między pytaniem a sądem właściwym.
28 Noetyka prawdy (Wilhelm Windelband)
23 Lutz Herrschaft omawia dwie aporie Windelbandowskiej teorii sądu:
(1) aporię realizmu pojęciowego powszechników oraz (2) aporię porównywania przedstawień. Zob. L. H e r r s c h a f t: Theoretische Geltung..., s. 52. Trudności związane z sądem jako „zdaniem egzystencjalnym” omawia G. D a n i e l s: Das Geltungsproblem in Windelbands Philosophie. Berlin 1929, s. 23 i nast.
R o z d z i a ł II
Klasyczną definicję prawdy odkrył dla współczesności przede wszystkim Franz Brentano (1838—1917). Jego wystąpienie przed Wiedeńskim Towarzystwem Filozoficznym 27 marca 1889 roku zatytułowane Über den Begriff der Wahrheit dotyczyło pojęcia prawdy w koncepcji Arystotelesa. Brentano w swym referacie za- rzucił Windelbandowi nie tylko brak zrozumienia Kanta, lecz tak- że wyrugowanie — w jego mniemaniu — arystotelesowskiej nauki o zgodności z przedmiotem na rzecz teorii o zgodnym z normami sądzeniu24. Ten ostatni zarzut jest dla nas szczególnie intere- sujący: czy Windelband rzeczywiście zastąpił klasyczną koncepcję prawdy inną jej definicją? Wydaje się, że problem zgodności ro- zumianej jako kryterium prawdy ma dla odpowiedzi na to pyta- nie decydujące znaczenie; jeżeli Windelband w swojej definicji prawdy odstępuje od zgodności, to oznaczałoby to, że rezygnuje także z klasycznego pojęcia prawdy.
Jeżeli oprzeć się na tekstach Windelbanda, to nie ma podstaw do stwierdzenia, że klasycznie rozumiana prawda została w ca- łości odrzucona. Wydaje się raczej, że w swej epistemologii przyjął on kilka znaczeń terminu „prawda”, których część odpo- wiada — przy założeniu odpowiedniej interpretacji — klasycznej koncepcji prawdy. Windelband w swej fenomenologii odróżnia trzy pojęcia prawdy: immanentne, transcendentne i formalne,
24 F. B r e n t a n o: Wahrheit und Evidenz. Hrsg. v. O. K r a u s. Leipzig 1930, s. 15. W treści swego referatu Brentano przypisuje korespondencyjną koncepcję prawdy Arystotelesowi. Zbliżone do Brentanowskich zarzuty wobec Windelbanda formułował również Martin Heidegger. Zob. M. H e i d e g g e r:
Sein und Zeit. Aufl. 15. Tübingen 1967, s. 215.
które zostają odpowiednio przyporządkowane teorii poznania, metodologii i logice25. Dwa pierwsze pojęcia prawdy zakładają explicite zgodność i odpowiadają schematowi klasycznej koncepcji prawdy. Ostatnie formalne pojęcie prawdy jest natomiast rzeczy- wiście inkongruentne i ma wyróżnioną pozycję względem pozo- stałych sposobów rozumienia prawdy. Formalne pojęcie prawdy
— jak zobaczymy dalej — zawiera konieczne warunki prawd zakładających jakąś formę adekwatności.
Najbardziej oczywistym prima facie wydaje się transcendentne pojęcie prawdy. W tym ujęciu prawda polega na zgodności przed- stawionego z tym, co rzeczywiste26. Można powiedzieć, iż trans- cendentna prawda zasadza się na tym, że to, co pomyślane jako kopia, przyjmuje do naśladowania byt jako swój wzorzec, a za- tem zakłada teorię odbicia; wzorzec ma być wiernie odtworzony przez swą kopię. Myśl jest w tym sensie prawdziwa, że jest iden- tyczna z bytem, to znaczy w idealnym przypadku myśl i byt mają być tożsame. Oczywistość transcendentnego pojęcia prawdy jest ograniczona i nie dotyczy twierdzeń matematycznych oraz praw natury27.
Transcendentne pojęcie prawdy odgrywa określoną rolę przede wszystkim w teorii poznania, która zajmuje się relacją między ob- razem świata a rzeczywistością, jak również założeniami świado- 30 Noetyka prawdy (Wilhelm Windelband)
25 W. W i n d e l b a n d: Die Prinzipien der Logik..., s. 8 i nast.; I d e m: Ein- leitung in die Philosophie..., s. 197 i nast.
26 W. W i n d e l b a n d: Immanuel Kant. Zur Säkularfeier seiner Philosophie.
Ein Vortrag 1881. In: I d e m: Präludien. Bd. 2. Tübingen 1915, s. 125 i nast.;
I d e m: Die Prinzipien der Logik..., s. 8 i nast., s. 56; I d e m: Einleitung in die Philosophie..., s. 197 i nast. Christian Krijnen określa Windelbanda pojęcie prawdy transcendentnej jako reprezentujące „klasyczny metafizyczny model po- znania”. Por. Ch. K r i j n e n: Nachmetaphysischer Sinn. Eine problemge- schichtliche und systematische Studie zu den Prinzipien der Wertphilosophie Heinrich Rickerts. Würzburg 2001, s. 197.
27 W. W i n d e l b a n d: Einleitung in die Philosophie..., s. 197. Por. P. G o e - d e k e: Wahrheit und Wert..., s. 26.
mości naiwnej na temat przedmiotu poznania. Teoria poznania odpowiada na pytanie:
Czy [a jeśli tak, to — T.K.], jak dalece i w jakim sensie ludz- ka wiedza przychyla się do owej transcendentnej prawdy, któ- ra przyświeca jako nieokreślone założenie wszelkiemu przed- filozoficznemu poznawaniu28.
Poznanie Windelband rozumie jako relację pomiędzy naukowym, czyli „obiektywnym obrazem świata” a transcendencją, czyli „ab- solutną rzeczywistością”. Zadanie teorii poznania polega z kolei na zdaniu sprawy z wszystkich ograniczeń przyjętych założeń po- znania, które zostały wcześniej uznane za oczywiste.
Immanentne pojęcie prawdy otrzymujemy w wyniku odrzuce- nia transcendencji. Windelband ten sposób rozumienia określa następująco:
Prawda [w znaczeniu immanentnym — T.K.] nie dotyczy po- jedynczego przedstawienia, lecz relacji pomiędzy różnymi przedstawieniami29.
Zwolennicy immanentnej koncepcji prawdy, aczkolwiek chcą uniknąć problemów związanych z transcendentnym sposobem ro- zumienia prawdy, zakładają również teorię odbicia, ponieważ
Zgodność a pojęcie prawdy 31
28 „Nur von diesen aus wird sie schließlich entscheiden können, ob und wieweit und in welchem Sinne das menschliche Wissen jene transzendente Wahrheit gewährt, die als unbestimmte Voraussetzung allem vorphilosophi- schen Erkennen vorschwebt”. W. W i n d e l b a n d: Die Prinzipien der Logik..., s. 17.
29 „So stellt sich neben jenen ersten Wahrheitsbegriff ein zweiter, der imma- nente, und es ist von selbst klar, daß diese Wahrheit nicht mehr die einzelne Vorstellung, sondern das Verhältnis zwischen verschiedenen Vorstellungen be- trifft”. Ibidem, s. 8. Krijnen określa immanentne pojęcie prawdy jako „częściową rezygnację z prawdy transcendentnej”.
