Widok Alberta Schweitzera etyka czci dla życia jako mistyka panteistyczna i mistyka jednoczenia się z bytem

vol. X, fasc. 1 (2015)

DOROTA BRYLLA Uniwersytet Zielonogórski

Alberta Schweitzera etyka czci dla życia jako mistyka panteistyczna i mistyka jednoczenia się z bytem

Wprowadzenie

Celem niniejszego artykułu będzie wydobycie panteistycznego wymiaru z fi- lozoficzno-etycznego systemu Alberta Schweitzera i przedstawienie owego pan- teizmu — de facto „panteizmu chrześcijańskiego” (Schweitzer był teologiem chrześcijańskim, precyzyjniej: protestanckim) — w  świetle zagadnienia misty- ki, a dokładniej: idei mistycznego jednoczenia się z bytem, mistycznej jedności z (wszech)bytem, czyli w istocie z życiem we wszelkich jego przejawach, co jest ideałem owej etyki i czymś, do czego człowiek myślący według Schweitzera dążyć powinien.

Zamysłem autorki jest przy tym próba ukazania, że filozoficzny system Schwei- tzera, w swoim wymiarze mistyki, znamionować może mistykę niereligijną, nie- konfesyjną — mimo podwalin właściwych nauce religii chrześcijańskiej. Nadto, artykuł postara się zaprezentować, że Schweitzerowskie mistyczne odczucie czci dla życia (a w  konsekwencji poczucie współzależności od życia, od bytu) ma wiele wspólnego z sensus numinis (‘poczuciem/odczuciem numinosum’) — kore- lowanym z poczuciem/odczuciem sacrum (‘świętości’), jakkolwiek fenomenem je poprzedzającym, związanym z kategorią uczucia „zależności stworzenia”, a ana- lizowanym przez niemieckiego filozofa, fenomenologa i klasyka religioznawstwa Rudolfa Otto.

1. Pojęcia „mistyka” i „mistycyzm”

Pod pojęciem „mistyka” rozumiany jest tu typ doświadczenia duchowego po- legający na poczuciu doznania duchowej łączności, zjednoczenia, unii (stąd unio mystica) z  bytem. W  klasycznej interpretacji filozofii religii (i religioznawstwa)

natomiast, gdy mówi się o mistyce i/lub mistycyzmie¹, ma się z reguły na my- śli wymiar w istocie religii, akcentujący doświadczenie bezpośredniego doznania łączności (unio mystica) z Bogiem traktowanym jako absolut². W takiej węższej wykładni każda mistyka inherentnie powiązana jest z jakąś historyczną religią — z jakąś konfesyjną formą religijności. Wówczas mistyka Schweitzera jest mistyką chrześcijańską, gdyż u swej podstawy ma chrześcijańską tradycję religijną. Takie ujęcie problemu również jest prawidłowe.

Niemniej, ze względu na możliwość niekonfesyjnego potraktowania filozoficzno- -etycznego systemu alzackiego myśliciela (o czym szerzej dalej) lepiej przemawia- jącą definicją mistyki będzie tu ta skupiająca się na wyznaczniku odczucia mi- stycznej komunii, zjednoczenia (się) nie tyle z bóstwem ujmowanym w jakiś sposób teistycznie, ile z boskim strumieniem, z ontologicznym sacrum, czyli ze świętością rozszerzoną na całość bytu, na życie we wszelkich jego przejawach (ontyczną pod- stawę, wszechzasadę), na całość Wille zum Leben („woli życia”).

2. Albert Schweitzer: zwięzła charakterystyka postaci

Albert Schweitzer (1875–1965), francusko-niemiecki duchowny luterański, teolog biblista, filozof (głównie filozof kultury), etyk, pisarz, muzyk organista (wybitny wykonawca utworów Jana Sebastiana Bacha), muzykolog, lekarz i misjonarz przy- szedł na świat w Keysersbergu (Alzacja). Był synem pastora. Po studiach uzyskał doktorat z filozofii, a następnie z teologii. Zdecydował się, kolejno, podjąć studia medyczne (także uwieńczone doktoratem), by po nich wyjechać do Afryki. W 1913 roku założył, wraz z żoną, w kongijskiej Lambaréné (Gabon) szpital dla tubylców oraz ośrodek misyjny (a od 1950 roku prowadził tu dodatkowo wioskę dla trędowa- tych). Za swoją humanitarną działalność i ufundowanie szpitala Schweitzer otrzymał w 1952 roku Pokojową Nagrodę Nobla. Myśliciel był zresztą wielkim pacyfistą wal- czącym o dobro, pokój i postęp na świecie (po drugiej wojnie światowej uczestniczył w ruchu przeciwko wyścigowi zbrojeń³).

3. Schweitzera etyka czci (szacunku) dla życia: program ideowy Na gruncie filozofii moralności Schweitzer jest twórcą tak zwanej etyki czci (szacunku) dla życia (niem. Ethik der Ehrfurcht vor dem Leben), przejawiającej się w praktyce w imperatywie nieszkodzenia jakiejkolwiek istocie żyjącej. Więcej

1 Spotyka się niekiedy rozróżnianie kategorii „mistyka” i „mistycyzm”. Mistyka jest wówczas kate- gorią odnoszącą się do duchowego doświadczenia łączności, unifikacji z kontemplowanym przedmiotem lub ideą. Mistycyzm z kolei może być ujęty jako filozoficzna i religioznawcza refleksja nad zjawiskiem mistyki. W pracy niniejszej używać będzie się terminu „mistyka” — jako kategorialnie nieróżnego od

„mistycyzmu”, przy czym niekorelowanego obligatoryjnie z fenomenem religijnym.

2 Tak definiuje mistykę i mistycyzm badacz religii Rufus Jones (zob. idem, Studies in Mystical Religion, London 1909, przede wszystkim s. 15 [wstęp]).

3 W  tym duchu zob. teksty Schweitzera pt. Pokój czy wojna atomowa oraz Zaniechać niehu- manitarnego sposobu myślenia! Zaniechać zbrojeń atomowych!, [w:] idem, Życie, tłum. J. Piechowski, Warszawa 1974, s. 57–70.

nawet: postuluje owa filozofia wspieranie w istnieniu „woli życia” (niem. Wille zum Leben) i walkę o jej prawo do bycia, tym samym do życia. Istotą żyjącą jest w sys- temie Schweitzera w takim samym stopniu człowiek, zwierzę, jak roślina — myśli- ciel nie dokonuje (przynajmniej w swoim idealnym założeniu) hierarchizacji, gdy chodzi o wartość i ważność życia w jego przejawie poszczególnych woli życia. Etyka Schweitzera chce „Odczuwać cześć dla wszystkiego, co jest życiem, współdoznawać ze wszystkim, co jest życiem [...]”⁴.

Schweitzerowska maksyma moralna zamieszczona została chociażby w  tekście filozofa zatytułowanym Etyka czci dla życia (jako części Filozofii kultury), a zawiera się w słowach: „Jestem życiem, które chce żyć, pośród życia, które chce żyć” i wyraża uwielbienie każdej woli życia (tj. każdego życia, każdej manifestacji życia), jednocze- śnie wyraża nakaz walczenia o każde życie, o każdą istotę żyjącą oraz wspieranie jej w rozwoju, w ontycznym trwaniu. Owo dostrzeganie „interesu” każdej istoty żywej jednoznaczne jest z uczestniczeniem w życiu każdej woli życia, co oznacza jedno- czenie się w bycie, zjednoczenie człowieka z innym bytem w Bycie jako takim — tj.

w ontycznej zasadzie wszystkiego — co skutkuje, w swoim idealnym założeniu, pro- wadzeniem etycznego życia. Jest to więc to miejsce, w któym mistyka spotyka się z etyką (mówi Schweitzer: „Przez etyczne postępowanie względem każdego stworze- nia dochodzimy do duchowego kontaktu z wszechświatem”⁵), a samo doświadczenie mistyczne objawia się, gdy człowiek (etyczny) widzi ową ontyczną jedność (i zależ- ność) siebie i każdej innej istoty żywej/żyjącej, gdy dostrzega występujące między wszystkimi wolami życia ontyczne powiązanie (zasadzone tak naprawdę w boskości).

4. Mistyczny wymiar etyki Schweitzera O mistycznym wymiarze etyki mówi Schweitzer:

Powszechnie uważa się, że cała dotychczasowa mistyka ma niewielkie znaczenie pod względem etycznym. Wprowadza ona człowieka na drogę uduchowienia, ale nie obdarza go żywotną etyką. Praw- dziwość światopoglądu powinna objawiać się w tym, że duchowy stosunek do życia i świata, w który on nas wprowadza, czyni z nas uduchowionych ludzi o czynnej etyce⁶.

W etycznym akcie mistycznym chodzi więc o to, że człowiek (etyczny) współ- odczuwa z wszystkim, co życie ma, czuje się częścią większej całości, czuje się jednością z życiem, przez co poczuwa za swój obowiązek życie wspierać, życiu po- magać — pomagać każdej napotkanej istocie obdarzonej życiem (to znaczy każdej woli życia).

4 A. Schweitzer, Strassburger Predigten, München 1966, s. 124; cyt. za: I. Lazari-Pawłowska, Schwei- tzer, Warszawa 1976, s. 41.

5 A. Schweitzer, Życie (część pt. Problem etyki w wyższym stadium rozwoju myśli ludzkiej), s. 29.

6 A. Schweitzer, Aus meinem Leben und Denken, Frankfurt am Main 1958; cyt. za: J. Karczoch (J. Voellnagel), Życie i myśli Alberta Schweitzera, Warszawa 1980, s. 42 [dalej: A. Schweitzer, Aus mei- nem Leben und Denken i strona w publikacji J. Karczoch, Życie i myśli Alberta Schweitzera]. Należy tu zaznaczyć, że publikację Karczocha cechuje szczątkowy aparat naukowy, co uniemożliwia precyzyjne podanie stron cytacji fragmentów Schweitzerowskiego dzieła, na które Karczoch się powołuje. Uwaga ta dotyczy wszystkich cytatów przytaczanych z Aus meinem Leben und Denken.

W swoim kazaniu wygłoszonym w 1919 roku Schweitzer expressis verbis od- woływał się do doświadczenia mistycznego będącego efektem poczucia wspólnoty z wszelką formą życia, każdym przejawem życia — bytu:

Życie to odczuwanie, doznawanie, cierpienie. A gdy się wgłębisz w życie, gdy spojrzysz rozjaśnionym okiem na potężny ożywiony chaos, wszystko nagle zawiruje w tobie: bo oto we wszystkim zaczniesz odnaj- dywać siebie. Żuk, który martwy leży przy drodze, był czymś, co żyło, co walczyło o swój byt tak samo jak ty, a teraz jest tylko materią w stanie rozkładu, jest tym, czym i ty wcześniej czy później się staniesz.

[...] Płatek śniegu, który z niezmierzonych przestrzeni spadł na twoją rękę, zabłysnął, drgnął i zmarł — to jesteś ty. We wszystkim, w czym dostrzegasz życie — we wszystkim jesteś ty⁷.

To ostatnie sformułowanie dobitnie wskazuje na mistyczny charakter Schweit- zerowskiej koncepcji moralności — pojawia się tu formuła „to jesteś ty”, tat twam asi, którą Schweitzer zapożycza z systemu religii indyjskiej (hinduizmu). Chodzi tu w istocie o poczucie jedności z każdą wolą życia, z wszystkimi żyjącymi stwo- rzeniami (a nawet więcej — wszystkim co jest; por. przykład płatka śniegu z przy- toczonego kazania), skąd wyrasta idea czci dla życia we wszelkiej życia formie, wszelkim jego przejawie.

5. Schweitzerowski panteizm i monizm ontologiczny

Etyka czci dla życia powiązana zostaje tu zatem, po pierwsze, z mistyką, a do- kładniej z doświadczeniem mistycznym będącym skutkiem urzeczywistniania miło- ści do wszystkiego, co żyje (bo wspierania „życia w życiu”), do pełni bytu (co daje poczucie mistycznej jedności bytu), przez co czci dla całości — de facto boskiego

— stworzenia, a po wtóre: etyka owa łączy się tutaj ściśle z orientacją panteistycz- ną, a w korespondencji do powyższego — z mistyką panteistyczną. Panteizm, jako stanowisko filozoficzne, jest bowiem w swojej istocie monistyczny (zakłada istnie- nie jednej substancji), a wykładnia Schweitzera co do stanowiska etycznego, jego etyka szacunku do życia również jest z gruntu monistyczna: chodzi o jedność bytu (gr. mónos — ‘jedyny’) — gdzie jedynie istniejącą i wszechobejmującą substancję hipostazuje w systemie Schweitzera Wille zum Leben — o mistyczno-monistyczne doznanie etycznego zjednoczenia się z pełnią bytu, o utożsamienie się z inną (inny- mi) wolą (wolami) życia, o doznanie, odczucie jej (ich) jako „części” swojej. Chodzi więc o tat twam asi. Mówi Schweitzer:

Nie ma dla mnie innej możliwości jak tylko trzymać się faktu, że wola życia we mnie występuje jako wola życia, która pragnie się utożsamić z cudzą wolą życia. Fakt ten jest dla mnie światłem w ciemności. Niewiedza, w której pogrążony jest świat, zostaje ze mnie zdjęta. Jestem wybawiony ze świata⁸.

Panteizm polega na utożsamieniu monistycznej substancji z przyrodą — życiem jako takim przejawionym w naturze — i wskazuje na boski status rzeczywistości, bytu (gr. pán — ‘wszystko’; theós — ‘bóg’), stąd znajduje odniesienie przy refero- waniu stanowiska i programu etycznego Schweitzera. Wszechobecny i wszechobej-

7 A. Schweitzer, Strassburger Predigten, s. 122; cyt. za: I. Lazari-Pawłowska, Schweitzer, s. 42.

8 A. Schweitzer, Etyka czci dla życia, [w:] idem, Filozofia kultury, za: I. Lazari-Pawłowska, Schwei- tzer, s. 187.

mujący boski pierwiastek utożsamiany jest w  panteizmie z  przyrodą (jest wobec niej immanentny), a o przyrodzie/naturze stanowi życie, stworzenie, istnienie (jak u Schweitzera).

U Schweitzera życie w swoim wszechprzejawie jako wola życia określane jest przez konstytuujące ją (ową Wille zum Leben) partykularne (w pozornej percepcji) wole życia, to znaczy poszczególne wole życia konkretnych istot żywych, które w swojej esencji jednak stanowią przejaw jednej — większej (i duchowej) — mo- nistycznej substancji, czyli woli życia: „Poszanowanie życia jest poddaniem się niezgłębionej i przemożnej woli, która istnieje we wszelkim bycie”⁹.

Mistyczny wymiar panteizmu wyraża się natomiast w możliwości doświadcze- nia zniesienia oddzielenia między przyrodą, bytem, człowiekiem i Bogiem, a to na gruncie zasygnalizowanego już przekonania o istnieniu jednej, niepodzielnej, nie- dualnej, monistycznej rzeczywistości. Stąd też panteizm i  monizm ontologiczny traktowane są na tych stronach jako stanowiska paralelne, mianowicie zważywszy na ich fundamentalne założenie, które sprowadza się do idei ontycznej/bytowej jedności tego, co jest. Stąd też etyka czci dla życia Schweitzera ujmowana może być jako egzemplifikacja mistyki panteistycznej ze względu na obecny tu element jednoczenia się bytem.

6. Panteistyczna postać chrześcijaństwa u Schweitzera

Ponieważ Schweitzer był teologiem ewangelickim (luterańskim), jego mistycz- ny panteizm staje się swoistym panteistycznym chrześcijaństwem, a przynajmniej Ethik der Ehrfurcht vor dem Leben ujęta może zostać jako reprezentująca pan- teistyczny wymiar religii chrześcijańskiej. Oddając głos samemu Schweitzerowi:

Każde żywe chrześcijaństwo jest panteistyczne o tyle, o ile musi uznawać, że wszystko, co istnieje, tkwi w praprzyczynie wszelkiego bytu. Zarazem jednak każda pobożność oparta na etyce przewyższa wszelką panteistyczną mistykę w tym, że nie szuka Boga miłości w przyrodzie, ale dowiaduje się o Nim tylko prze to, iż objawia się On w nas jako pragnienie miłości. Praprzyczyna bytu objawiająca się w przyrodzie wydaje się nam zawsze czymś bezosobowym. Natomiast w stosunku do praprzyczyny bytu, objawiającej się w nas jako pragnienie miłości, zachowujemy się jako wobec jakiejś etycznej oso- bistości. Teizm (czyli wiara w Boga osobowego) nie przeciwstawia się panteizmowi, ale wynika z niego jako coś etycznie określonego z nieokreślonej natury¹⁰.

7. Miłość bliźniego jako punkt wspólny religii chrześcijańskiej, ety- ki, mistyki i panteizmu

Zarówno mistyczny, jak i panteistyczny wymiar Schweitzerowskiej etyki szacun- ku dla życia zasadza się na chrześcijańskiej idei miłości bliźniego, przy czym ka- tegoria bliźniego nie odnosi się w systemie szwajcarskiego myśliciela wyłącznie do

 9 A. Schweitzer, Życie (część pt. Kultura etyczna), s. 34.

10 A. Schweitzer, Aus meinem Leben und Denken, s. 48, jakkolwiek nieco wcześniej (s. 47–48), niejako asekuracyjnie: „Bezpodstawne są obawy, że chrześcijaństwo godząc się na pobożność opartą na myśleniu popadnie w panteizm (czyli pogląd, że Bóg istnieje w przyrodzie)”.

ludzi, ale rozszerzona zostaje na każdą żywą istotę, każde życie, każdą przejawioną w bycie wolę życia. Bliźnim jest alles Lebendige — wszystko co żyje, co wykazuje Wille zum Leben. Mówi Schweitzer: „etyka odnosi się nie tylko do ludzi, lecz także do stworzeń. Są one przecież podobne do nas [...]. Ten, kto zachował nie spaczony sposób odczuwania, uważa współczucie dla losu wszystkich istot żywych za coś naturalnego”¹¹; a ponadto:

Etyka, która odnosi się wyłącznie do postępowania człowieka względem bliźniego, może być bardzo głęboka i żywa. Jest jednak niepełna. Dlatego było rzeczą nieuniknioną, żeby myśl zbuntowała się przeciw bezlitosnemu, a uchodzącemu za dozwolone, postępowaniu wobec innych żyjących stworzeń i by zażądała od etyki miłosierdzia także i nad nimi¹².

Etyka czci życia jest tu więc w istocie moralnością, gdyż skupia się na aktyw- nym, praktycznym aspekcie idei miłości bliźniego: to czynna etyka miłości i przez wzgląd na owe chrześcijańskie zabarwienie swojej treści (zasada miłości bliźniego) jest to etyka religijna, której podstawę wyznacza przykazanie urzeczywistniania miłości, kierowania się miłosierdziem względem innych — jakkolwiek nie tylko ludzi (por. „Poszanowanie życia nakazuje w gruncie rzeczy to samo, co etyczna za- sada miłości. Tylko że poszanowanie życia zawiera w sobie umotywowanie nakazu miłości i domaga się miłosierdzia dla każdego stworzenia”¹³).

Mistyka, panteizm i chrześcijaństwo odnajdują u Schweitzera wspólny mianow- nik w dyrektywie miłości: kocha się bliźniego, którym jest każda istota żywa, czyli przejawiona wola życia panteistyczno-monistycznej Wille zum Leben — do tego stopnia, że zatraca się kontinuum poczucia rozdzielenia, alienacji od „pozostałe- go” bytu. Innymi słowy, zatracone zostaje poczucie rozdwojenia ontologicznego:

„W świecie nieskończona wola życia jako wola twórcza, pełna ciemnych i bolesnych zagadek, objawia się w nas jako wola miłości, która przez nas chce znieść rozdwo- jenie woli życia”¹⁴. Zniesienie poczucia alienacji od (wszech)bytu jest skutkiem praktykowania Ethik der Ehrfurcht vor dem Leben. Owo osiągnięcie communio, poczucia ontycznej jedności, wspólnoty ze wszystkim, co jest — tj. de facto dostą- pienie stanu mistycznej unii — będzie tu, według perspektywy religijnej, jedno- znaczne z osiągnięciem komunii z Bogiem: bóstwo (tutaj: chrześcijańskie) wystę- puje bowiem jako ontyczna podstawa wszystkiego, co istnieje. Stan mistyczny jest efektem realizowania miłosierdzia, czyli okazywania życiu, przejawiania względem wszelkich hipostaz życia, miłości; jest następstwem kochania zarówno Boga, jak i bliźniego (jako boskiej manifestacji) oraz podążania temu ostatniemu z pomocą

— praktykowania względem istot żyjących miłości i współczucia.

8. Chrześcijański biblijny wydźwięk programu etycznego Schweitzera Chrześcijański biblijny wymiar Schweitzerowskiej etyki dobitnie odsłania się, gdy filozof bezpośrednio przywołuje postać Jezusa z Nazaretu, na przykład: „Etyka

11 A. Schweitzer, Życie (część pt. Problem etyki w wyższym stadium rozwoju myśli ludzkiej), s. 23.

12 Ibidem, s. 29.

13 Ibidem, s. 28.

14 A. Schweitzer, Aus meinem Leben und Denken, s. 46.

poszanowania życia jest etyką miłości rozszerzającą się na cały wszechświat. Jest to wynikająca z przesłanek rozumowych etyka Jezusa”¹⁵. A Jan Karczoch, autor ksią- żeczki o Schweitzerze¹⁶, dopowie, przywołując słowa innego autora zajmującego się życiem i myślą alzackiego etyka: „Filozofię poszanowania życia Steffahn¹⁷ określa lapidarnie: »Szacunek dla życia nie jest niczym innym, jak wielkim przykazaniem Jezusa o miłości, uzyskanym drogą myślenia«”¹⁸. Etyczne przykazanie miłości i mi- łosierdzia wobec innych istot żywych, zalecenie współdoznawania z wolami życia, przejawiania empatii względem życia, szanowania go i pomagania mu w rozwoju i trwaniu, w doktrynie etyki czci dla życia znajduje zatem swoje ugruntowanie w Jezusowym, ewangelicznym nakazie miłości bliźniego i niesienia mu pomocy.

9. Duchowy (acz nie religijny) wymiar mistyczno-panteistycznej etyki Schweitzera

Można o Schweitzerowskiej etyce mówić także — chcąc nieco złagodzić przebi- jający z niej religijny wydźwięk — w kategoriach etyki nieświeckiej, ale przy tym nie religijnej sensu stricto. Owa moralność jawiłaby się wówczas jako moralność duchowa, nomen omen mistyczna, wszelako bez konieczności odnoszenia się w jej ramach do boskiej wyższej instancji traktowanej teistycznie, personalistycznie.

Schweitzerowskie stwierdzenie „Światopogląd poszanowania życia ma więc charak- ter religijny. Człowiek, który się do niego przyznaje i przyjmuje go, musi być do głębi pobożny”¹⁹ odnaleźć może wtenczas nieco szerszą interpretację.

Mistyczna etyka szacunku dla życia przemawiać może mianowicie także, jak się wydaje, do osób otwartych na system transcendencji, natomiast w jego przejawie niezorientowanym na Boga osobowego, a zamiast tego na szeroko pojęte sacrum.

Osobom takim często nieobce są bowiem uczucia duchowe²⁰. Rzeczone sacrum w mistycznej filozofii Schweitzera przybiera wymiar panteistyczny — status świę- tości otrzymuje tu byt (Byt) jako taki, ontologiczna monistyczna wszechzasada, która manifestuje się pod postacią poszczególnych, pozornie partykularnych, dy- ferentnych woli życia, w istocie jednakże, w swojej ontologicznej esencji, ontycznie niezdyferencjonowanych. Człowiek pobożny natomiast to nie taki, który wyznaje istnienie Boga teistycznego, ale dostrzega element świętości w całości bytu, w przy-

15 A. Schweitzer, Życie (część pt. Kultura etyczna), s. 34.

16 J. Karczoch, Życie i myśli Alberta Schweitzera.

17 Mianowicie Harald Steffahn.

18 Cyt. za: J. Karczoch, Życie i myśli Alberta Schweitzera, s. 60.

19 A. Schweitzer, Aus meinem Leben und Denken, s. 46.

20 Ciekawa wydaje się w tym kontekście refleksja nikogo innego, jak samego Alberta Einsteina, który o, jak można wywnioskować, właśnie takim typie ludzi powiedział: „Dlatego też właśnie wśród wszelkiego rodzaju heretyków w każdej epoce znajdujemy ludzi przepełnionych najwyższymi uczuciami religijnymi, których w wielu wypadkach współcześni uważali za ateistów, choć czasami też za świętych.

Kiedy spojrzymy na nich w tym świetle, ludzie tacy jak Demokryt, święty Franciszek z Asyżu i Spinoza stają się bardzo do siebie podobni” (A. Einstein, Mój obraz świata, tłum. S. Łukomski, Warszawa 1935;

cyt. za: A.R. Damasio, W poszukiwaniu Spinozy. Radość, smutek i czujący mózg, tłum. J. Szczepański, Poznań 2005, s. 249). Einstein ujmuje w swojej konstatacji Benedykta Spinozę — nota bene panteistę i monistę.

rodzie, w której immanentnie (jako boskiej) istnieją, to znaczy przejawiają się, na pozór poszczególne wole życia. Człowiek „głęboko pobożny” zatraca, w akcie mistycznym, poczucie rozdzielenia od reszty przyrody, innych bytów, innych woli życia — zniesione zostaje samorozdwojenie Wille zum Leben.

Etyczny system Schweitzera, uroczo ujęty w  maksymie: „Jeśli ratuję owada z kałuży, to życie ofiarowało się życiu i zostało zniesione samorozdwojenie życia.

Tam, gdzie w jakikolwiek sposób moje życie poświęca się życiu, moja skończona wola życia przeżywa jednoczenie się z wolą nieskończoną, w której wszelkie życie jest jednością”²¹, przez ideę pobożności skierowanej na świętość bytu jako całości (monos przyrodniczy = panteizm), a nie — bardziej lub mniej — oddzielonego Boga, tj. ideę sacrum rozszerzonego na całość bytu, przybiera zatem charakter monistyczny i panteistyczny.

Owo osiągnięcie communio z bytem, odczucie ontycznej jedności i zarazem on- tycznej zależności od siebie nawzajem, poczucie wspólnoty, komunii z wszystkim, co jest, ponownie, dostąpienie stanu unio mystica — doznanie poczucia zjednocze- nia z wszystkim co jest, z ontyczną wszechzasadą; zatracenie poczucia rozdzielenia, dualizmu i partykularyzmu ontologicznego — staje się więc też osiągnięciem osób uduchowionych, ale nie religijnych (dostępne jest także dla osób odcinających się od zinstytucjonalizowanych form religijności), jednak, co ważne, osób niezsekula- ryzowanych.

Schweitzer mówi:

Etyczny jest człowiek tylko wówczas, gdy dla niego święte jest życie jako takie, życie rośliny, zwie- rzęcia czy człowieka, i który ofiarowuje się z pomocą każdemu życiu znajdującemu się w potrzebie.

Tylko uniwersalna etyka przeżywania bezgranicznie rozszerzonej odpowiedzialności wobec wszystkiego, co żyje, daje się uzasadnić rozumowo²².

Filozof posługuje się tu kategorią „świętości” (sacrum), którą odnosi do życia jako takiego, i co relewantne: nie Boga upersonalizowanego (jaki występuje w na- uczaniu chrześcijańskim), ale właśnie alles Lebendige — przejawionej woli życia.

W wyniku przypisania życiu sakralnego charakteru staje się ono święte, a więc przybiera wymiar panteistyczny: życie — całość przyrody; wszystko, co jest i żyje;

zamanifestowane hipostazy życia/przyrody utożsamione ze świętością przybiera status boskości i jako takie stanowi o panteizmie (na mocy etymologii: gr. pán

— ‘wszystko’; theós — ‘bóg’). Alles Lebendige jest sacrum ze względu na cały za- wierany w sobie byt, na stanowienie ontycznej podstawy wszystkiego, co istnieje.

Etyczna mistyka Schweitzera ponownie wyraża się tu więc jako mistyka pante- istyczna. O mistyce stanowi święty status życia i idea jednoczenia się z nim, jego przejawami (wolami życia) w bycie (przez czynną miłość, tj. wspieranie życia, to znaczy istot żyjących, i niesienie im pomocy, gdy jest taka potrzeba); o panteizmie

— sakralność (boskość) owego życia, które jest synonimiczne z całością przyrody, natury. Wille zum Leben przejawiająca się w Alles Lebendige jako przyrodzie — jako bycie monistycznym — utożsamiona z boskością, przybierająca status sacrum oraz traktująca ową boskość w  przyrodzie (życiu) jako czynnik względem niej

21 A. Schweitzer, Etyka czci dla życia, za: I. Lazari-Pawłowska, Schweitzer, s. 187.

22 A. Schweitzer, Aus meinem Leben und Denken, s. 26.

immanentny, któremu (życiu, przyrodzie) należy (jako bliźniemu) iść z pomocą i je kochać, stanowi o panteistycznej i mistycznej (a przy tym i niekonfesyjnej, tj.

niereligijnej) etyce.

10. Człowiek etyczny = człowiek myślący (racjonalny aspekt Schweitzerowskiego systemu moralno-mistycznego)

Etyczna mistyka Schweitzera ma jeszcze jeden bardzo istotny aspekt. Owa mo- ralność jest bowiem drogą postępowania, która jest naturalnym rezultatem logicz- nego myślenia, rozumności: „Głęboki światopogląd jest mistyką w tym stopniu, w jakim wprowadza człowieka w związek z tym, co nieskończone. Światopogląd poszanowania życia jest etyczną mistyką. Pozwala ona na urzeczywistnianie jed- ności z nieskończonym przez etyczne działanie. Ta etyczna mistyka powstaje w lo- gicznym myśleniu”²³. Rozumny namysł nad życiem, bytem, Bogiem, zagadkowo- ścią istnienia, nierzadko tajemniczymi związkami z całością życia, z wolami życia, z (wszech)bytem, z przyrodą — wraz z refleksją nad intuicyjnym poczuciem świę- tości wszystkiego, co jest, co żyje, co istnieje — w prosty sposób determinuje on- tologiczny zachwyt, a przez to odczuwanie czci, szacunku dla życia²⁴. Ów zachwyt jest jednak wynikiem rozumowej, logicznej interpretacji obserwowanych zjawisk i przejawów życia — przejawów wszystko zawierającej w sobie Wille zum Leben oraz świadomej decyzji, aby życie wspierać i czcić.

Niemniej, owo racjonalne myślenie podmiotu dostępującego aktu mistycznego i doświadczającego mistyczno-etycznego stanu zjednoczenia się z (wszech)bytem przechodzi niejako w myślenie irracjonalne. Jak orzeka Schweitzer: „Nie przez po- znanie, a przez przeżywanie świata uzyskujemy stosunek do niego. Wszelka myśl, która przenika w głąb, staje się etyczną mistyką. Myślenie racjonalne przechodzi w irracjonalne. Etyczna mistyka poszanowania życia stanowi konsekwentnie prze- myślany racjonalizm”²⁵.

Co też nie bez znaczenia dla powyższego, akt mistyczny pozostaje często aktem intelektualnym właśnie. Interpretowane w ten sposób unio mystica, tj. jako zjedno- czenie intelektualne, zapożycza swoją epistemologię z filozofii samego Arystotelesa, w którego systemie w akcie poznawczym intelekt, czyli podmiot poznający, i inte- ligibilia, czyli przedmiot poznania, stają się jednym. W grę wchodzi zatem połą- czenie motywu (mistycznego) zjednoczenia z aktem poznawczym. Chodzi w istocie o doświadczenie identyfikacji, asymilacji z boskością (sacrum), unio mystica rozu-

23 A. Schweitzer, Aus meinem Leben und Denken, s. 45.

24 Podobnie o  mistycznej etyce Schweitzera powie Henryk Gaertner: „Człowiek, który zastana- wia się nad zagadkowością swego życia i nad więzami, jakie łączą go z życiem zapełniającym świat, w sposób najbardziej naturalny doznaje czci dla życia” (idem, Albert Schweitzer, „Nauka dla Wszyst- kich” 283 (1978), s. 32). Nawiasem mówiąc, Henryk Gaertner jest założycielem Polskiego Towarzystwa Schweitzerowskiego, powstałego w 1975 roku w Krakowie. Drugim polskim towarzystwem odwołującym się do myśli i działalności alzackiego filozofa jest prowadzone przez Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Polskie Towarzystwo im. Alberta Schweitzera w Poznaniu.

25 A. Schweitzer, Kultur und Ethik, Bd. II, Monachium-Bern 1923, s. 168; cyt. za: J. Karczoch, Życie i myśli Alberta Schweitzera, s. 33.

mianego na sposób przemienienia indywidualnego intelektu w  aktywny intelekt boski²⁶.

Dodatkowo, w ramach naświetlonej optyki odnajdzie swoje miejsce i chrze- ścijański aspekt filozofii Schweitzera. Systematyczna teologia chrześcijańska (choć głównie katolicka) związana pozostaje bowiem z  epistemologią Arysto- telesowską i  przydaje znaczącą rolę intelektowi (rozumowi, aktowi myślenia) w  całym akcie pobożnościowym, w  akcie wiary. A  etyczne postępowanie jest według Schweitzera wynikiem pracy ludzkiego intelektu, jest następstwem ludz- kiej racjonalności, właściwej człowiekowi zdolności myślenia właśnie. W konse- kwencji, wymogiem moralnie słusznego postępowania względem bliźniego jest swoista samowiedza — myślenie jest tu warunkiem wstępnym wszelkiej czci, szacunku dla życia.

11. Korespondencja mistycznego poczucia etycznego (jako elementu etyki czci dla życia) z sensus numinis fenomenologii Otta.

Kategoria numinosum

Wydaje się także, że mistyczne doświadczenie jedności bytu, będące konse- kwencją praktykowania Schweitzerowskiej etyki szacunku czci dla życia, pozosta- je w bliskiej korespondencji z sensus numinis (‘poczuciem numinotycznym’) — korelowanym z  poczuciem/odczuciem sacrum (poczuciem/odczuciem świętości), jakkolwiek je wyprzedzającym — kategorią zaproponowaną i analizowaną przez niemieckiego badacza fenomenu religii Rudolfa Otto.

Otto odróżnia numinosum (z którym wiąże się sensus numimins) — jako szczególną kategorię świętości — od sacrum jako takiego²⁷. Kategoria świętości zahaczać ma bowiem o etykę, a numinosum nie²⁸. Numinosum (od łac. numen —

‘bóstwo’) jest efektem Ottowskiego postulatu stworzenia nazwy, która miałaby określać świętość bez elementu etyczno/moralno-racjonalnego. Jednocześnie, kate- gorię numinosum sprowadza Otto do uczucia²⁹.

Niemniej sugerowane będzie dalej, że już w samym Ottowskim fenomenie nu- minosum może zawierać się element etyczny (to znaczy że nie jest aspekt moralny właściwy wyłącznie — czy też „dopiero” — sacrum). Teza ta o w istocie etycznym charakterze numinosum na przykładzie mistycznej etyki Schweitzera sugerowana tu jest na podstawie moralnego — a przez to racjonalnego — wymiaru tego ele- mentu świętości (numinosum) u  alzackiego filozofa (u którego zresztą człowiek myślący/rozumny to człowiek etyczny), co warunkowane jest zasadniczo uczuciem

26 M. Idel, Kabała. Nowe perspektywy, tłum. M. Krawczyk, Kraków 2006, s. 81. Uczony dopowiada (ibidem): „Logicznie należy zatem przyjąć, że akt poznawczy, w ramach którego Bóg [czy też sacrum

— dop. D.B.] stanowi obiekt dla ludzkiego intelektu, należy utożsamić z tym, co zwykliśmy nazywać mistycznym zjednoczeniem”.

27 Odnośnie do kategorii numinosum zob. R. Otto, Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóst- wa i ich stosunek do elementów racjonalnych, tłum. B. Kupis, Warszawa 1999, rozdz. II (s. 9–11).

28 Ibidem, s. 9.

29 Ibidem, s. 10.

zależności stworzenia (niem. Kreaturgefühl) — skoro uczucie jest czymś, co pry- marnie określać ma sensus numinis (jak chce Otto)³⁰.

Numinotyczne uczucie „zależności stworzenia” jest bowiem swoistym mistycz- nym poczuciem współzależności od pozostałego wymiaru bytu, od innych stwo- rzeń, istot żywych (jako przejawów świętości), jednocześnie jest „odbiciem w samo- poczuciu uczucia nastawionego na przedmiot numinotyczny”³¹. Dodefiniowywane jest ono przez Otta jako uczucie „własnej nicości, własnego pogrążenia wobec prze- żytej obiektywnie w lęku grozy i wielkości”³². Uczucie „zależności stworzenia” jest w końcu uczuciem samoprzyznającym się³³ — w czym, według optyki niniejszego szkicu, wyrażać się może raz: biegun etyczny; dwa: biegun racjonalny (a więc coś według Otta przynależnego „dopiero” świętości).

12. Ottowskie uczucie „zależności stworzenia” (jako przejaw numinosum) jako korelat dla Schweitzerowskiego uczucia czci dla życia

Uczucie „zależności stworzenia” wiązane jest z fenomenem numinosum przez wzgląd na kategorię samego uczucia: uczucie stanowi o numinosum, więc uczucie

„zależności stworzenia” traktowane jest jako wyznacznik numinosum³⁴. Wówczas w owym numinosum wyrażać się już tak naprawdę mogą — na mocy Schweitze- rowskiego przykładu — cechy przypisywane przez Otta dopiero sacrum, konsty- tuujące sacrum jako sacrum właśnie: moralność i racjonalność. Założenia filozo- fii Schweitzera koreluje się tu z  kategorią uczucia „zależności stworzenia” przez Schweitzerowską ideę czci dla życia — jako poczucia/uczucia współzależności od bytu, jednocześnie czci dla niego, odczuwania jego „wielkości” i przejawiania wzglę- dem niego „mistycznej absorpcji” — co jest tu określane przez aspekt racjonalny i etyczny (bo człowiek etyczny to u Schweitzera człowiek myślący: „Etyka powstaje dzięki temu, że doprowadzam do końca myślenie o afirmacji świata, jaka w sposób naturalny dana jest wraz z afirmacją życia w mojej woli życia, i że próbuje tę afirmację świata urzeczywistnić. Stać się etycznym — znaczy stać się naprawdę myślącym”³⁵).

30 Podobnie chce Friedrich Schleiermacher (niemiecki duchowny, teolog ewangelicki i  filozof, również filolog), który posługuje się kategorią uczucia „zależności”, „bycia zależnym” (jako przeja- wie ontycznego uwarunkowania). Z tej terminologii czerpie w istocie Otto, dodając do niej element

„stworzenia” — czyni to z uwagi na uznanie idei Schleiermachera za niepełną (odnośnie do Otta na temat Schleiermachera zob. R. Otto, Świętość, s. 14–16; samego Schleiermachera zob. idem, Mowy o religii.

Do wykształconych spośród tych, którzy nią gardzą, tłum. J. Prokopiuk, Kraków 1995). Otto zastąpił definicję Schleiermachera „przez świadomość bycia stworzeniem, co nadało doświadczeniu orientację intencjonalną, której brakowało mu w ujęciu Schleiermachera” (L. Dupré, Inny wymiar. Filozofia religii, tłum. S. Lewandowska, Kraków 1991, s. 87).

31 R. Otto, Świętość, s. 13.

32 Ibidem, s. 23.

33 Ibidem, s. 15.

34 Zob. tytuł trzeciego rozdziału Świętości: Uczucie „zależności stworzenia” jako odbicie w samo- poczuciu uczucia nastawionego na przedmiot numinotyczny (elementy numinosum I) [ibidem, s. 13].

35 A. Schweitzer, Etyka czci dla życia, za: I. Lazari-Pawłowska, Schweitzer, s. 181–182.

Uczucie — względem religijnej kategorii — jako stanowiące o fundamencie numinosum, przyjmujące u  Schweitzera postać uczucia współzależności od in- nych istot żywych oraz odpowiedzialności za nie, i  realizujące się w  praktyce (czytaj: etyce) w uczuciu (miłości) przejawianym do całości życia, do (wszech) bytu, do pozornie partykularnych woli życia jako stanowiących hipostazy Wil- le zum Leben (a w wymiarze jeszcze bardziej praktycznym przyjmujące postać przejawianych względem stworzeń miłosierdzia i empatii) — jako swoista postać Ottowskiego uczucia „zależności stworzenia” — ustanawia numinotyczno-etyczny wymiar systemu Schweitzera.

Owemu uczuciu („zależności stworzenia”/czci dla stworzenia-życia) właściwe są tu „poduczucia”: miłość, ufność, wdzięczność, pokora (względem stworzeń-istot żywych). One jednak nie tworzą religijnego charakteru owego fundamentalnego uczucia. Ten charakter religijny stanowiony jest przez poczucie „zależności” wła- śnie od idei o religijnym statusie: Boga (resp. boskiego bytu), który u Schweitzera manifestuje się w panteistycznym, monistycznym wymiarze (boskiego) stworzenia, w istotach żywych, w Wille zum Leben. Chodzi zatem o uczucie „zależności reli- gijnej”³⁶ — a więc de facto zależności bezwzględnej. Tenże wymiar bezwzględnej zależności u Schweitzera występuje przez wzgląd na samą naturę stworzenia: jest ono kompletnym stworzeniem boskim, a więc inna niż bezwzględna zależność od jego pozornych „części” jest z istoty niemożliwa.

Rzeczone uczucie „zależności stworzenia” jako przejaw etyki określa tu i misty- kę — unio mystica realizuje się przez zjednoczenie się z bytem w wyniku uczucia zależności od niego. Uczucie „zależności stworzenia” dotyczy stworzenia jako bosko- ści: całości panteistycznego bytu, monistycznego życia (Wille zum Leben), i dlatego występują tu związki po pierwsze z mistycznym wymiarem nauki Schweitzera, a po drugie, z jej panteistycznym i monistycznym aspektem. Człowiek u Schweitzera pozostaje „stworzeniem zależnym” od pozostałego stworzenia (wyraz zależności stworzenia) — tj. od monistycznego bytu — tj. w istocie od Ottowskiego przedmio- tu numinotycznego (którym jest stworzenie — jest ono bowiem boskie). O sensus numinis — jako ‘odczuciu’ (przez człowieka) boskości/sacrum (łac. numen — ‘bó- stwo’) — warunkuje boski/święty status bytu.

Sugerowana jest zatem na poniższych stronach korespondencja między Ottow- skim uczuciem numinotycznym a  Schweitzerowską ideą czci/szacunku dla życia przez właściwe temu pierwszemu uczucie „zależności stworzenia”. Ze względu na owo uczucie — które stanowić ma według Otta o istocie sensus numinis³⁷ — stawia się znak równości między reprezentatywnym dla etyki Schweitzera uczuciem miło- ści-czci dla bytu pod postacią przejawionych na planie monistycznego wszechbytu stworzeń (jednocześnie poczuciem zależności od tegoż bytu) a poczuciem numino- sum — teraz jako de facto czymś etycznym i zracjonalizowanym: etyka Schweitzera wyrasta bowiem i zasadza się na ratio, ludzkiej umiejętności rozumowania. W ta- kiej optyce numinosum ma aspekt etyczny (i rozumowy).

36 R. Otto, Świętość, s. 14.

37 Zob. ibidem, s. 16.

13. Mistyczna wartość numinosum oraz dalsze korespondencje

Sensus numinis korelowane jest z mistycznym uczuciem „zależności stworzenia”

— które, jak się tu twierdzi, występuje w filozofii Schweitzera — ze względu na in- herentny obu kategoriom sensus mysticus³⁸. Idzie tu o przeżywanie boskości/świę- tości w jej przejawach, o poczucie mistycznej łączności z pozornie poszczególnymi wolami życia boskiej rzeczywistości w systemie Schweitzera, a o sensus „zależności stworzenia” w filozofii Otta.

Jak mówi Otto: „Do tego rodzaju poczucia rzeczywistości jako czegoś, co jest dane jako pierwsze i bezpośrednie, to znaczy do poczucia obiektywnie danego numinosum, uczucie zależności albo lepiej uczucie zależności stworzenia jest najpierw następują- cym skutkiem, a mianowicie deprecjacją przeżywającego podmiotu wobec samego siebie”³⁹. W owej „deprecjacji przeżywającego podmiotu wobec samego siebie” wyraża się aspekt mistyczny, mianowicie unio mystica jako rezultat zjednoczenia z bytem, jego przejawami pod postacią woli życia-istot żywych, przy jednoczesnym „zatrace- niu” swojej tożsamości, lub lepiej: poczucia oddzielenia, alienacji (od boskiego bytu).

Tytułem zwrócenia jeszcze uwagi na dwa dalsze aspekty wspólne dla numino- sum Otta i idei czci dla życia Schweitzera — na mocy czego orzeka się tu o nu- minotycznym charakterze świętego bytu (Wille zum Leben) w mistycznej etyko- -teologii Schweitzera, a przez to i o etycznym (racjonalnym) charakterze samego numinosum (a nie „dopiero” sacrum/świętości):

Otto stwierdza, że „bodźcem do rozbudzenia uczucia numinotycznego było z pewnością także często uczucie wzniosłości [...]”⁴⁰. Bardzo blisko jest temu do podziwu dla stworzenia, w istocie czci dla życia w systemie Schweitzera.

Charakter numinosum to charakter absolutnej wartości⁴¹, a u Schweitzera życie, Wille zum Leben, stworzenie, byt jako taki przyjmuje wartość najwyższą — jest to bowiem przejaw boskości. Samo numinosum (przypomnijmy: numen — ‘bóstwo’) nota bene także niesie sens religijny (według Otta natomiast jedynie nieuetycznio- ny i przedracjonalny/niezracjonalizowany).

Przedstawiona optyka Schweitzerowskiego systemu stanowić może o  numi- notycznej postaci stworzenia (jako boskiego bytu) u tegoż filozofa, jednocześnie o możliwości wyznaczania przez numinosum i etyczno-racjonalnego wymiaru reli- gijnej rzeczywistości (wtenczas Ottowska świętość/sacrum nie okazuje się czymś od numinosum kategorialnie odmiennym).

Podsumowanie

Na mocy zaprezentowanych w  artykule informacji mówić można o  pante- istycznym, monistycznym, a przy tym mistycznym wymiarze Alberta Schweitzera

38 Otto w innej swojej pracy (idem, Mistyka Wschodu i Zachodu. Analogie i różnice wyjaśniające jej istotę, tłum. T. Duliński, Warszawa 2000, zob. np. s. 15) mówi o kategorii intuitus mysticus (‘intuicji mistycznej’).

39 R. Otto, Świętość, s. 16.

40 Ibidem, s. 62.

41 Ibidem, s. 69.

etycznego systemu czci/szacunku dla życia. Schweitzer jest panteistą i monistą, przydaje bowiem bytowi — wszystkiemu, co jest, wszystkiemu, co żyje, każdej

„partykularnej” woli życia (która za każdym razem, w każdym ujęciu jest tylko czę- ścią uniwersalnej woli życia) — status boskości, status świętości (sacrum). Wszyst- ko, co jest, jest święte = jest boskie = stanowi ontycznie jedną (świętą, boską) sub- stancję. Filozofia myśliciela jest przy tym mistyczna, ponieważ poczucie świętości życia, postrzeganie i odczuwanie innych istot żywych jako „części” większej całości, poszanowanie życia we wszelkim jego przejawie, jak mówi Schweitzer: „daje nam duchową więź ze światem [...]”⁴². Wola życia w człowieku („personalna”, subiektyw- na) jako wola życia, która chce się utożsamić z inną (pozornie partykularną) wolą życia, w  akcie zniesienia samorozdwojenia woli życia, stanowi o  wydarzającym się poczuciu mistycznej tożsamości ontycznej, o wydarzającym się doświadczeniu mistycznym człowieka, stanowi o unio mystica.

Jednakowoż ów mistyczny, panteistyczny i monistyczny wymiar Schweitzerow- skiego nauczania pozostaje etyką w najczystszej postaci. Zasadza się ona bowiem na dyrektywie miłości do życia, do bliźniego, i dobrym czynieniu istotom żyjącym.

„Jako istota działająca wchodzi on [człowiek — dop. D.B.] w duchowy związek ze światem, nie żyjąc dla siebie. Poczuwa się do jedności z każdym życiem spotkanym w swym zasięgu, przeżywa jego los i niesie mu pomoc, jak tylko może [...]”⁴³. To przez aktywne działanie, przez wprowadzoną w życie etykę praktyczną, przez reali- zowanie miłości, szacunku i czci do wszystkiego co żyje, to znaczy względem Alles Lebendige, jest człowiek raz: etyczny, dwa: zjednoczony z panteistycznym życiem, tj. monistycznym bytem.

Schweitzerowska monistyczna Wille zum Leben — manifestująca się jako pozor- nie partykularne istoty żywe — przyjmuje też charakter Ottowskiego numinosum.

Co więcej, owa kategoria (tj. numinosum) może być, jak się okazuje, świętością także w  jej (świętości) przejawie etycznym i  zracjonalizowanym, co udowadnia przykład mistycznej, i de facto racjonalnej, etyki Schweitzera, a w jej ramach idea jednoczenia się z bytem przez praktykowanie czci dla życia, dla bytu, dla Wille zum Leben. Idea przeżywania świętości w tzw. stworzeniu, w Schweitzerowskiej woli życia oraz dostrzeganie i odczuwanie objawiającego się w tymże stworzeniu bóstwa ukazane zostały jako korespondujące z uczuciem „zależności stworzenia”

z filozoficznej fenomenologii Otta (zapożyczającego od Schleiermachera), która to koncepcja w propozycji niniejszej pracy — jako inherentna i reprezentatywna dla kategorii numinosum — przez wzgląd na jej „uczuciowy” charakter właśnie, stano- wi w istocie o etycznym wymiarze sensus numinis. Tezę tę udowadnia etyka czci/

szacunku dla życia Schweitzera: tutaj bowiem uczucie miłości do stworzenia (istot żywych) i poczucie współzależności od niego, jako paralelne dla uczucia „zależności stworzenia” Otta, jest z zasady uetycznione (a przez to zracjonalizowane). Można zatem, jak się wydaje, mówić i o numinotycznym aspekcie etyczno/moralno-racjo- nalnym — przynajmniej na przykładzie mistycznej etyki Schweitzera.

42 A. Schweitzer, Życie (część pt. Kultura etyczna), s. 35.

43 A. Schweitzer, Aus meinem Leben und Denken, s. 43.

Albert Schweitzers’s Reverence for Life ethics as the panteistic mysticism and the mysticism of uniting with being

Summary

This article presents the philosophical-ethical programme of Albert Schweitzer

— i.e. his postulate of the Reverence for Life — from the perspective of it being a determinant of the mystical and pantheistic (therefore also monistic) system, which is built here on the basis of the idea — and at the same time the ideal of this moral philosophy — of the mystical uniting with being, i.e. the unio mystica with life in all its manifestations (that is with seemingly particular wills-to-live as

“parts” of monistic Will-to-Live).

In addition, the text shows that mysticism inherent in Schweitzer’s system, Christian in its foundation, finds its reference in talking about non-confessional (non-religious) mysticism too.

The third aim of this paper is to present convergences between Schweitzer’s mystical feeling of the reverence for life and the so-called sensus numinis — as a derivative of the term numinosum — of Rudolf Otto’s phenomenology, in terms of the category of Creature-Feeling and related to it the concept of interdepend- ence of the pantheistic-monistic being (entity).