i1’ jjjCB czytanki i l l a młodzieży,
A. B J^ ^ T T f S T N Y .
Pn.ECIW TUHKOJW
P O W I A S T K A
z cza só\v’ p o w s ta n ia w g ó ra c h B a łk a ń s k ic h
przetłómacr yl
S il. S ir .
W Y D A N IE DRUG IE.
NAKŁADEK I DRUKIEM Al. ARCTA 1 9 0 9
W A R S Z A W A
Chrześcijanin i muzułmanin.
W k o t li n ie m ię d z y s k a ła m i C z a r n o g ó r z a s ie d z ia ło k i l k u z b r o jn y c h m ę ż ó w . I c h d z ik ie t w a r z e i d z iw a c z n y s t r ó j ś w ia d c z y ły , że to są c z e r- k ie s i, n a le ż ą c y d o d z ik ie j h o r d y , k t ó r a p o m a g a ła s u łta n o w i d o m o r d o w a n ia lu d n o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j.
P r z y b o k u k a ż d e g o z łu p ie ż c ó w w is ia ły k r z y w e s z a b le , z a p a s e m s te r c z a ły p is to le t y , o b o k , n a z ie m i, le ż a ły d łu g ie f u z je
— D a j t y t u n iu , S u le jm a n ie ! — z w r ó c ił s ię je d e n ze z b r o jn y c h d o s w e g o t o w a r z y s z a i z a c z ą ł w y tr z ą s a ć f a jk ę .
— D a m , a le d o p ie r o p o „ p r a c y ” — o d p a r ł S u - le jm a n . — T e r a z n ie p o r a , n ie b a w e m z a k u r z y s z , a le z f u z ji.
— D o s z a ta n a ! — z a w o ła ł b a r c z y s t y w ą s a c z 0 o p a lo n e j t w a r z y . — R a d z ę w a m z a n ie c h a ć f u z ji 1 p is to le tó w . N a s z a w y p r a w a p o w in n a s ię o d b y ć ja k n a jc is z e j, b o in a c z e j p a d n ie m y o f ia r ą F e r ik o - w y c h ż o łn ie r z y .
— D o b rz e , M e c h m e d z ie — o d r z e k ł S u le jm a n .—
L e c z je ś li o n i z a c z n ą s trz e la ć ...
— N ie m o ż e m y d o te g o d o p u ś c ić — t w ie r d z ił M e c h m e d . — D la te g o w y b r a liś m y tę k o t lin ę , ż e b y n a s s p o s tr z e ż o n o d o p ie r o w c h w ili n a p a d u .
— 4 —
— Z a c h o w u jm y s ię c ic h o . N a d a n y p r z e z H u s s e jn a z n a k s k r y je m y s ię za te o d ła m y s k a ł, a g d y „ o n i ” ju ż tu b ę d ą , w ó w c z a s s z a b le w g a r ś c ie i... n a n ic h ! S łu ż b ę , p a c h o łk ó w w y m o r d u j
c ie , a le c h ło p c u n ie p o w in ie n w ło s s p a ś ć z g ło w y , ro z u m ie c ie ? J e s t to u k o c h a n y s y n F e r ik a p a s z y . O jc ie c z a p ła c i n a m b o d a j 10,000 p ia s t r ó w ^ , 'b y l e u r a t o w a ć s w e g o je d y n a k a .
— A je ś li n ie z a p ła c i i n a p a d n ie n a n a s n a c z e le n iz a m ó w ? 2).
M e h m e d u ś m ie c h n ą ł s ię je n o .
— P a s z a z a n a d to k o c h a s y n a , ż e b y g o c h c ia ł w id z ie ć p o r ą b a n y m w k a w a łk i. Z r e s z tą z n a n a s i b ę d z ie s ię b a ł z n a m i z a c z y n a ć . Z o b a c z y c ie , że n ie z w łó c z ą c , p r z y ś le n a m p ia s t r y n a o z n a c z o n e m ie js c e i b ę d z ie - b a r d z o g r z e c z n y i p o t u ln y . F e - r i k b o g a ty , a le w y k u p u n ie d a ze s w e j k a b z y , b o w o li z d u s ić r a jó w 3). A le d o b rz e , ż e m s o b ie w c z a s p r z y p o m n ia ł: je d n e g o p a c h o łk a tr z e b a p o c h w y c ić ż y w c e m . W y ś le m y g o d o F e r ik a , ja k o p o s ła i k a ż e m y p o w ie d z ie ć p a s z y , że s y n je g o z n a jd u je s ię w w ie lk im n ie b e z p ie c z e ń s tw ie .
T o w a r z y s z e M e c h m e d a s k in ę li g ło w a m i n a z n a k z g o d y . O c z y ic h z a b ły s ły z c h c iw o ś c i n a m y ś l, ile n a te j w y p r a w ie z a r o b ią .
M e c h m e d s p o jr z a ł w g ó r ę i g w iz d n ą ł. P o c h w ili n a g ó r z e r o z le g ł s ię p r z y t łu m io n y g w iz d .
— J e s z c z e n ie ! — m r u k n ą ł M e c h m e d .— D o s z a ta n a ! T o m itrę ż ą !... A n o , je ś li c h c e s z , z a p a l f a j k ę , A l i!
T y m c z a s e m c z e r k ie s H u s s e jn , s to ją c y n a s z c z y cie g ó r y , b a c z n ie s ię r o z g lą d a ł d o o k o ła . W t y m u s ły s z a ł ja k iś s z e le s t: z d a ło m u się , że k to ś z b ie g a z g ó r y . S p o jr z a ł b a c z n ie w o w ą s tro n ę , le c z
*) 1200 ru b li. 2) K egularnego w o jska tu reckiego. 3) L u d ność chrześcijańska.
i
n ic n ie d o jr z a ł. A g d y p o c h w ili z a ło p o t a ł s k r z y d ła m i ja k iś p t a k i w z b ił s ię d o g ó r y , H u s s e jn z u p e łn ie s ię u s p o k o ił i z a c z ą ł z n ó w s p o g lą d a ć w s t r o n ę d r o g i, w iją c e j s ię m ię d z y w z g ó r z a m i i g in ą c e j w w ą w o z ie .
S z e le s t, k t ó r y z a n ie p o k o ił H u s s e jn a , n ie b y ł je d n a k s p o w o d o w a n y p r z e z d r a p ie ż n e g o p ta k a , le c z p r z e z M ir k a , m ło d e g o c z a r n o g ó rc a .
M ir k o l u b i ł b łą d z ić w ś r ó d r o d z in n y c h s k a ł i z n a ł ta m k a ż d ą ś c ie ż k ę , k a ż d e z a g łę b ie n ie , b a , n a w e t k a ż d y k a m ie ń .
T e g o r a n k a w y s z e d ł z w io s k i, le ż ą c e j n ie o p o d a l w d o lin ie i z r o z k o s z ą w s p in a ł s ię n a d z i
k ie , s tro m e s k a ły , g d z ie h u la ł w o ln y w i a t r i r o z ta c z a ł s ię r o z le g ły w id o k n a g ó r z y s t e C z a r n o g ó rz e .
W t y m n a s z c z y c ie s k a ły u j r z a ł c z e r k ie s a . W d u s z y je g o z r o d z iło s ię p o d e jr z e n ie , że te n ra - b u ś n ie d a r m o ta m s to i.
U s ły s z a w s z y d o c h o d z ą c e z k o t li n g ło s y , p r z e ś liz g n ą ł się , j a k w ą ż , m ię d z y s k a ła m i i n ie p o s tr z e - ż o n y p r z e z H u s s e jn a , w y d o s ta ł s ię n a s k r a j g ó r y , s k ą d b y ło w id a ć c a łą k o t lin ę . T u u j r z a ł u z b r o jo n y c h c z e r k ie s ó w .
Z r o z u m ia w s z y z ic h r o z m o w y , że c h c ą p o r w a ć s y n a p a s z y i o t r z y m a ć z a n ie g o w y k u p , s ta n ą ł z d u m io n y . F e r ik p a s z a n ie b y ł t a k o k r u t n y , j a k in n i tu r e c c y g u b e r n a to r z y . R z ą d z ił k r a je m m ą d r z e i s p r a w ie d liw ie . A le n a w y k u p s y n a n ie d a łb y w ła s n y c h p ie n ię d z y , le c z ś c ią g n ą łb y h a r a c z *) z b ie d n y c h r a jó w i w y d a r ł b y im k r w a w o z a p r a c o w a n e p a r i 2).
B ie d n i w ie ś n ia c y w r a z ie n ie z ło ż e n ia n a c z a s p ie n ię d z y , b y l ib y s r o g o k a t o w a n i. M ir k o w ie d z ia ł d o b r z e , że r a je są w n ę d z y , t r a p ie n i b e z
') Podatek. 2) Grosze.
— 6 —
u s ta n n ie h a r a c z a m i, d z ie s ię c in a m i (1 0 -ta część z a r o b k u , o d d a w a n a t u r k o m ) i p o d a tk a m i w o je n n e m i.
— M u s z ę ja k o ś te m u z a r a d z ić ! — r z e k ł M ir k o .— O s tr z e g ę s y n a p a s z y i p r z e p r o w a d z ę g o p r z e z g ó r y in n ą d r o g ą . W te n s p o s ó b p o m o g ę b r a c io m d o u n ik n ię c ia w ie lu n ie s z c z ę ś ć .
R o z e jr z a w s z y s ię o s tr o ż n ie d o o k o ła , z n ik n ą ł m ię d z y s k a ła m i.
W y d o s t a w s z y s ię n a d r o g ę , k t ó r ą m ia ł je c h a ć s y n p a s z y , s c h o w a ł s ię z a z ło m s k a ły i c z e k a ł.
P o p e w n y m c z a s ie u j r z a ł k ilk u n a s t u je ź d ź c ó w . G d y s ię z b liż y li, M ir k o w y s k o c z y ł z k r y j ó w k i i z d ją w s z y c z a p k ę , s ta n ą ł n a ś r o d k u d r o g i.
— Z d r o g i, c h ło p ie ! — k r z y k n ą ł b r o d a t y t u r - c z y n . — C z y n ie w id z is z , n ie w ie r n y p s ie , że je d z ie s y n m o c n e g o p a s z y ?
— W id z ę , e ffe n d i ł ). C z e k a łe m w ła ś n ie n a n ie g o — o d p a r ł M ir k o i s p o jr z a ł ś m ia ło n a m ło d e g o t u r k a , k t ó r e g o o ta c z a ło k i l k u ż o łn ie r z y .
C h ło p ie c s ie d z ia ł n a s iw y m k o n iu , b y ł o d z ia n y w k o s z to w n e s z a ty .
— E f f e n d i! — z w r ó c ił s ię d o n ie g o M ir k o . — N ie je d ź p r z e z k o t lin ę ! T a m c z y h a ją n a c ie b ie c z e r k ie s i, k t ó r z y c h c ą c ię p o r w a ć i o t r z y m a ć za c ie b ie w ie lk i w y k u p .
— S k ą d w ie s z o t y m ? — s p y t a ł t u r c z y n . — K t o c i o t y m p o w ie d z ia ł?
— W id z ia łe m ic h , e f fe n d i i n a w ła s n e u s z y s ły s z a łe m , że c h c ą p o c h w y c ić s y n a p a s z y . N ie je d ź w ię c p r z e z k o t lin ę , le c z u d a j s ię in n ą d r o g ą . Z n a m t u k a ż d ą ś c ie ż k ę i p r z e p r o w a d z ę c ię b e z p ie c z n ie .
B r o d a t y t u r c z y n z w r ó c ił s ię d o s y n a p a s z y i co ś m u “s z e p n ą ł.
— A je ś li te n g ia u r 2) k ła m ie ? — o d p a r ł p ó ł
') Panie. 2) C h rześcijan in.
— 7 —
g ło s e m s y n p a s z y .— S k ą d w ie s z , c z y n a s n ie w c ią g n ie w ja k ą z a s a d z k ę ?
M ir k o d o s ły s z a ł te s ło w a .
— E f f e n d i! — z a w o ła ł.— J e ś li k ła m ię , z e tn ie s z m i g ło w ę .
— N ie c h n a s p r o w a d z i, A b d u le ! — r o z k a z a ł s y n p a s z y .
S t a r y s łu g a s k ło n ił się .
— N a p r z ó d , g ia u r z e ! — z a w o ła ł A b d u l. — J e ś li u c z y n is z je d e n p o d e jr z a n y r u c h , r o z tr z a s k a m c i łe b k u lą z te g o o to p is to le tu .
W y ją ł z z a p a s a p is to le t i t r z y m a ł g o w g o to w o ś c i.
M ir k o z b o c z y ł n a p r a w o i w ió d ł je ź d ź c ó w ś m ia ło g ó r s k ie m i p r z e s m y k a m i, to z n ó w s tro m e - m i z b o c z a m i g ó r , z w ie s z a ją c y c h s ię n a d g łę b o - k ie m i p r z e p a ś c ia m i.
S t a r y A b d u l n ie s p u s z c z a ł g o z o k a i c ią g le t r z y m a ł p is t o le t z w r ó c o n y w s tr o n ę M ir k a .
J u ż b y l i d a le k o , g d y w t y m r o z le g ł s ię n a g ó r z e p r z e r a ź liw y k r z y k . O b e jr z e li się : n a s z c z y c ie g ó r y , n a d k o t lin ą s ta ł c z e r k ie s i w y g r a ż a ł im fu z ją ,
— T o je d e n z t y c h z b ó jó w — r z e k ł M ir k o . — U c ie k a jc ie ! O n i n ie m a ją k o n i, w ię c w a s n ie d o - p ę d z ą .
W t y m n a s k a le u k a z a ł s ię b i a ły o b ło c z e k d y m u ; a p o n im h u k n ą ł w y s t r z a ł i o d b ił s ię k i l k a k r o t n y m e c h e m o z b o c z a s k a ł. L e c z je ź d ź c y b y l i ju ż b e z p ie c z n i: k u le ic h n ie d o s ię g a ły .
— J e d ź c ie z B o g ie m ! — r z e k ł M ir k o .
— A ty ? — o d e z w a ł s ię s y n p a s z y .— J e ś li c ię p o c h w y c ą , z g in ie s z n a p e w n o !
M ir k o s ię u ś m ie c h n ą ł.
— E f f e n d i! — r z e k ł. — P r ę d z e j s ię im u d a z a s t r z e lić te g o o to o r ła , co ta m b u ja w o b ło k a c h — w s k a z a ł n a c z a r n y p u n k t n a d s z c z y ta m i s k a ł, —
n iż m ię p o c h w y c ić . N ie tro s z c z s ię o m n ie , d a m s o b ie ra d ę !
— S ia d a j ze m n ą n a k o n ia i je d ź d o n a s z e g o p a ła c u — o d p a r ł s y n p a s z y .— O jc ie c w y n a g r o d z i c ię s o w ic ie .
— N ie ż ą d a m n a g r o d y . N a s z e u c z y n k i m u szą* w y p ły w a ć z p r a w d z iw e j m iło ś c i b liź n ie g o — r z e k ł M ir k o . — T a k m ię u c z y o jc ie c .
— W ię c p o w ie d z m i p r z y n a jm n ie j s w e im ię — n a le g a ł t u r e k .
— Z w ą m n ie M ir k o , e ffe n d i.
— D a j m i r ę k ę , „ b o g o m b r a t e ” *) — o z w a ł s ię t u r e k .
Z a n im z d u m io n y M ir k o o ś m ie lił s ię w y c ią g n ą ć rę k ę , t u r e k p r z e c h y lił s ię z k o n ia i ś c is n ą ł d ło ń je g o .
— N ie z a p o m n ę o to b ie , M i r k o — r z e k ł.
W t y m w o d d a li z n ó w z a g r z m ia ł w y s t r z a ł i r o z le g ły s ię k r z y k i k ilk u n a s t u lu d z i.
— U c ie k a j, e f fe n d i! — k r z y k n ą ł M ir k o .
T u r c y r u s z y li z k o p y t a i p o m k n ę li d r o g ą d o m ia s ta , k t ó r e g o d ż a m ije a) m a ja c z y ły w o d d a li.
M ir k o p a t r z y ł za o d je ż d ż a ją c y m i, t w a r z je g o ja ś n ia ła r a d o ś c ią .
— U r a t o w a ło m b r a c i o d w ie lk ie j b ie d y — s z e p n ą ł, — p a s z a z a ś b ę d z ie te ra z d la n a s ła s k a w s z y .
S k r ę c ił w p r z e s m y k i z g in ą ł m ię d z y s k a ła m i.
P o c h w ili ju ż p i ą ł s ię w g ó rę , aż w re s z c ie d o t a r ł d o m a le j p ie c z a r y , s k ą d u jr z a ł, że c z e r k ie - si p ę d z ili za u c ie k a ją c y m i, le c z c i ju ż b y l i b a r d z o d a le k o .
') T a k się w y ra ż a ją na półw yspie B ałka ń s kim , gdy dW/uch ludzi zaw iera p rzy ja źń , c zyli staje się p o b ratym cam i.
ł ) T u re c k i kościół ż w y s o ką spiczastą wńeżą.
- 9 —
N a z a ju t r z p r z y b y ł d o w s i, w k t ó r e j m ie s z k a ł M ir k o , z n a c z n y o d d z ia ł ż o łn ie r z y p a s z y .
A g a *) k a z a ł z a p y ta ć , g d z ie m ie s z k a c h ło p ie c , z w a n y M ir k o . P o n ie w a ż w e w s i n ie b y ło i n n y c h c h ło p c ó w te g o im ie n ia , w ię c o d n a le z io n o g o ła tw o .
A b d u l p o z n a ł M ir k a i d o r ę c z y ł m u w im ie n iu m ło d e g o H a m id a p ię k n ą i b a r d z o k o s z to w n ą iu z ję , z a ś je g o r o d z ic o m p a s z a p r z y s ła ł k ie s ę z ło ta .
N a s tę p n ie a g a o z n a jm ił w ie ś n ia k o m , że p a sza, o c e n ia ją c z a s łu g i M ir k a , z n iż u o p o ło w ę m ie s z k a ń c o m te j w io s k i p o d a tk i.
W e w s i z a p a n o w a ła n ie z w y k ła ra d o ś ć . M i r k o s ta ł s ię b o h a te r e m d n ia i z d o b y ł s o b ie m iło ś ć i u z n a n ie c a łe j g r o m a d y .
C z e r k ie s i n ie u s z li k a r y : w p a d li w rę c e ż o ł
n ie r z y p a s z y , a z a c h o d z ą c e s ło ń c e o ś w ie c iło ic h p o k r w a w io n e t r u p y .
Wśród hajduków.
U p ły n ę ło d z ie s ię ć la t. W t y m c z a s ie z a s z ło b a r d z o d u ż o z m ia n .
F e r ik p a s z a ju ż n ie ż y ł: p a d ł o f ia r ą d w o r s k ic h in t r y g . O t r z y m a ł ze S ta m b u łu 2) f e r m a n 8) z z ie lo n ą p ie c z ę c ią i je d w a b n y m s z n u re m . B y ła to s z c z e g ó ln a ła s k a s u łta n a , że n ie o d d a ł p a s z y w rę c e k a ta , le c z m iło ś c iw ie p o z w o lił m u s ię p o w ie s ić n a p r z y s ła n y m s z n u rz e .
M a ją t e k F e r ik a p r z e s z e d ł n a w ła s n o ś ć s u ł
*) N aczelnik. 2) Stolica T u rc ji. 3) W łasn oręczny list sułtana.
— 10 —
ta n a . D o C z a r n o g ó r z a p r z y s ła n o in n e g o p a s z ę , c z ło w ie k a b a r d z o s r o g ie g o i n ie lito ś c iw e g o .
S y n F e r ik a , z r o z k a z u s u łta n a , z o s ta ł o d e s ła n y d o S ta m b u łu i b y ł o d d a n y n a w y c h o w a n ie ja k ie m u ś d o s t o jn ik o w i, k t ó r y g o b f i d z o p o lu b ił i u s y n o w ił.
G d y m ło d y H a m id o d je ż d ż a ł d o S ta m b u łu , p o ż e g n a ł s ię z M ir k ie m i p o d a r o w a ł m u „ t a liz m a n ” . B y ł to z ło t y a r a b s k i p ie n ią ż e k , p r z e d z iu r a w io n y w p ię c iu m ie js c a c h .
M ir k o z a w ie s ił p ie n ią ż e k n a s z y i i n o s ił g o s ta le . C z ę s to w -s p o m in a ł H a m id a , le c z n ie m y ś la ł, że s ię z n im je s z c z e k ie d y k o lw ie k z o b a c z y .
T y m c z a s e m w B u l g a r j i r o z p o c z ę ły s ię z a b u r z e n ia . C h rz e ś c ija n ie , d r ę c z e n i p r z e z t u r k ó w , o b d z ie r a n i z m ie n ia i p r z e ś la d o w a n i za n a jm n ie js z e p r z e w in ie n ia , n ie m o g ą c z n ie ś ć d łu ż e j s w e j n ie d o li, z g r o m a d z ili s ię lic z n ie i p o s t a n o w ili z m u s ić t u r k ó w d o z a p r z e s ta n ia o k r u c ie ń s tw .
Z a n im je d n a k p r z y s z ło d o w a lk i, w y s ła li k i l k u w y b r a n y c h lu d z i d o p a s z y i d o in n y c h d o s t o j
n ik ó w , m a ją c y c h w ie lk ie z n a c z e n ie u s u łta n a , z p r o ś b ą o w y m ie r z e n ie s p r a w ie d liw o ś c i. G d y to n ie p o s k u tk o w a ło , z a g r o z ili g u b e r n a to r o w i, że p ó j
d ą ze s k a r g ą d o s u łta n a .
L e c z t u r e k ś m ia ł s ię z ic h p o g r ó ż e k i o d p o w ia d a ł z u ś m ie c h e m :
— A lla c h ( B ó g ) — w y s o k o , a s u łt a n — d a le k o ! W ó w c z a s b u lg a r z y p o w s t a li z b r o n ią w r ę k u i r z u c ili s ię n a s w y c h p r z e ś la d o w c ó w .
U t w o r z y ł y s ię z b r o jn e o d d z ia ły , z ło ż o n e z o d w a ż n y c h lu d z i, k t ó r z y o p u ś c ili s w e d o m y , r o d z in y i z a c z ę li to c z y ć ś m ia ły b ó j z w o js k ie m t u r e c k im .
B i l i s ię d z ie ln ie , s t r z e la li c e ln ie , k o s i li t u r k ó w , a p o k a ż d e j w a lc e c h r o n ili s ię w s w e r o d z in n e g ó r y .
— 11 —
R e s z ta lu d n o ś c i, k t ó r a n ie m o g ła p r z y ją ć w p o w s ta n iu c z y n n e g o u d z ia łu , p o m a g a ła ty m d z ie ln y m m ę ż o m , z o w ią c y m s ię „ h a jd u k a m i” . Z n o s iła im k u k u r y d z ę , s ło n in ę , r y ż , m ię s o , z a o p a t r y w a ła w b r o ń i a m u n ic ję .
T u r c y b a r d z o s ię b a li h a jd u k ó w , b o w a lk a z n ie m i b y ła n ie ła tw a . P a s z o w ie w y s y ła li p r z e - c iw n im lic z n e o d d z ia ły w o js k a i „ b a s z y b u z u k ó w ” x), le c z n ie m o g li z g n ę b ić w r o g a . T r u d n o b o w ie m w a lc z y ć z te m i, k t ó r y c h s ię n ie w id z i.
H a jd u c y , u k r y c i w g ó r a c h , n a p a d a li t u r k ó w i p r a w ie n ig d y n ie d a li s ię p o d e jś ć . T u r c y , n ie m o g ą c ic h z w y c ię ż y ć , w y w ie r a li s w ą z e m s tę n a n ie w in n e j c h r z e ś c ija ń s k ie j lu d n o ś c i, z a m ie s z k u ją c e j m ia s te c z k a i w io s k i. N ie lu d z k ie ic h o k r u c ie ń s tw a w o ła ły o p o m s tę d o B o g a .
I lo ś ć p o w s ta ń c ó w p o w ię k s z a ła s ię z d n ie m k a ż d y m . M a łe o d d z ia ły , w a lc z ą c e za n ie p o d le g ło ś ć k r a j u i w ia r ę , z m ie n iły s ię w c a łe p u łk i.
M ir k o , ju ż s p o r y i t ę g i ju n a k , p r z y łą c z y ł się w r a z ze s w y m o jc e m d o je d n e g o z o d d z ia łó w h a j
d u k ó w i z a c z ą ł w a lc z y ć z z a c ię ty m w r o g ie m k r z y ża. W a lc z y ł b a r d z o s z c z ę ś liw ie , b o d o ty c h c z a s a n i o n , a n i o jc ie c n ie p o n ie ś li n a w e t r a n y . T u r e c k ie k u le i k r z y w e d a m a s e e n k i 2) d z iw n ie ic h o s z c z ę d z a ły .
P e w n e g o r a z u u k a j a ł s ię w g ó r a c h , g d z ie p r z e b y w a ł o d d z ia ł h a jd u k ó w , w ie lk i p o d ja z d t u r e c k ie g o w o js k a .
P e w ie n O rm ia n in , k t ó r y s ię w y c h o w a ł w C z a r- n o g ó r z u i p r z y j ą ł n a w e t c h r z e ś c ija ń s k ą w ia r ę , z a c h ę c o n y n a g r o d ą , z d r a d z ił c z a r n o g ó r c ó w . p o k a z a ł t u r k o m m ie js c e , w k t ó r y m s ię s k r y w a l i h a j
d u c y .
‘) D zicy kozacy tureccy. 2) Szable.
— 12 -
N a d s z e d ł ju ż w ie c z ó r . W d o lin a c h z a p a d ł m r o k ; w ś r ó d s k a ł z a p ło n ą ł d u ż y o g ie ń , a p r z y n im s ie d z ie li h a jd u c y i p ie k li b a r a n a . W p o w ie t r z u r o z n o s iła s ię w o ń s k w a r z ą c e g o s ię m ię s a i m ile łe c h ta ła p o d n ie b ie n ie z g ło d n ia ły c h h a j d u k ó w .
C z e k a ją c , r y c h ło - li b a r a n s ię u p ie c z e , g w a r z y l i o o s ta tn ie j p o ty c z c e z t u r k a in i.
O d d z ia ł t u r e c k i b y ł d a le k o lic z n ie js z y o d ic h s z c z u p łe j g a r s t k i, a je d n a k z w y c ię ż y li w r o g a . D a - n ilo , o jc ie c M ir k a , n ie p r z y jm o w a ł u d z ia łu w r o z m o w ie . S ie d z ia ł m ilc z ą c y i p o n u r o p a t r z y ł w c ie m n e z a r y s y s k a ł, to n ą c y c h w c o r a z g ę s tn ie ją c y m z m r o k u . N ie z w r a c a ją c u w a g i, że f a jk a ju ż d a w n o w y g a s ła , c m o k a ł ją d a le j i t o n ą ł w g łę b o k ie j z a d u m ie .
Z a c h o w a n ie s ię o jc a n ie u s z ło u w a g i M ir k a .
— C o w a m , o jc z e ? D la c z e g o ś c ie d z iś ta c v s m u tn i?
S t a r y c z a r n o g ó r z e c m a c h n ą ł d e s p e ra c k o r ę k ą .
— P o co o t y m m ó w ić !— o d p a r ł . - W id z ę , że s ię ju ż s ta r z e ję i tra c ę a n im u s z i fa n t a z ję .
— W y , o jc z e ? — z a w o ła ł M ir k o . — A le w y s w ą ś m ia ło ś c ią i o d w a g ą z a k a s u je c ie n ie je d n e g o m ło d e g o ju n a k a ! W s z y s c y t a k tu o w a s p r a w ią .
— C ie s z y m ię to , m ó j s y n u — o d p a r ł D a n iło n ie z w y k le m ię k k im g ło s e m .— G d y w r ó c is z d o w io s k i, o p o w ia d a j w s z y s tk im , ja k ie g o ś m ia ł o jc a .
— J a k ie g o m a m ! — p o p r a w ił g o M ir k o . D a n iło s m u tn ie p o k iw a ł g ło w ą .
— A n o , je s z c z e m a s z , a le k t o w ie , c z y d ł u
g o m ie ć b ę d z ie s z . •
— C o z n a c z ą te s ło w a , o jc z e ? — r z e k ł M ir k o . — O d n ie ja k ie g o c z a s u w id z ę , że je s te ś c ie p r a w ie c ią g le s m u tn i. C o w a s t a k g n ę b i?
— 13 —
— Ś m ie rć , m ó j s y n u .
— A le ż , o jc z e , n a to m u s i b y ć p r z y g o t o w a n y k a ż d y h a jd u k . P o co s ię n ią m a r tw ic ie ?
— W id z is z , M i r k o — o d p a r ł D a n iło — in n i ta k c ią g le o ś m ie r c i n ie m y ś lą : k a ż d y z n ic h m y ś li, że g o tu r e c k a k u la o m in ie , ja zaś...
— N ie r o z u m ie m w a s , o jc z e !
— W n e t z ro z u m ie s z .
I p r z y c is z o n y m g ło s e m z a c z ą ł m u p r a w ić , że d z iś r a n o , g d y c ią g n ę li w ą z k ą ś c ie ż k ą , u j r z a ł w p r z e s m y k u m ię d z y g ó r a m i s tra s z n e w id m o s ta r e g o z b r o jn e g o c z a r n o g ó r e a z r o z tr z a s k a n ą g ło w ą .
— B y ł to s ę d z iw y s ta rz e c . Z g ło w y s ą c z y ła m u s ię k r e w . L e w ą r ę k ą o p ie r a ł s ię o f u z ję , p r a w ą z a ś p o d n ió s ł i s k in ą ł n a m n ie . C z y w ie s z , M ir k o , że te n c z a r n o g ó r z e c b y ł z u p e łn ie p o d o b n y d o m e g o o jc a , k t ó r e m u t u r c y r o z t r z a s k a li c z a s z k ę ? T a k , n ie m y lę się. T o b y ł m ó j o jc ie c i w z y w a ł m ję d o s ie b ie . J e s te m p r z e k o n a n y , że n ie b a w e m p o ż e g n a m y s ię n a w ie k i.
M ir k o c h w y c ił o jc a za r ę k ę i ś c is n ą ł ją n e r w o w o . B y ł t a k w z r u s z o n y s m u tn ą o p o w ie ś c ią , że n ie m ó g ł w y r z e c a n i s ło w a .
T y m c z a s e m b a r ą n b y ł ju ż u p ie c z o n y . P o k r a ja n o g o n a c z ę ś c i, r o z d z ie lo n o m ię d z y s o b ą i z a c z ę to s p o ż y w a ć w ie c z e rz ę . W t y m r o z le g ł s ię w y s trz a ł. W s z y s c y z e r w a li s ię z m ie js c i c h w y c ili za b r o ń .
— B r a c ia , r a t u jc ie s ię !— d a ło s ię s ły s z e ć c z y je ś w o ła n ie .
P o c h w ili d o o b o z o w is k a n a d b ie g ł w y s o k i h a jd u k . Z je g o f u z j i je s z c z e s ię k u r z y ło .
— N ik a , d o k o g o s trz e la łe ś ? G d z ie są t u r c y ? — z a w o ła li h a jd u c y .
— W d z ie r a ją się n a g ó r y . J e s t ic h k i l k u d z ie s ię c iu .
— T o n ie m o ż e b n e ! S k ą d s ię m o g li d o w ie d z ie ć o n a s z e j k r y jó w c e ? C z y ż b y n a s z d r a d z o n o ?
— Z d r a jc a ju ż z g in ą ł! — r z e k ł N ik a . — D o b r z e , że to j a w ła ś n ie b y łe m n a c z a ta c h , b o n ie c h w a lą c się , m a m w z r o k b y s t r y . O tó ż s to ję , r o z g lą d a m s ię p iln ie n a w s z y s tk ie s t r o n y , w t y m s p o s tr z e g a m n a d o le d z ie s ią tk i t u r b a n ó w ‘ ) i k o łp a k ó w J u ż m ia łe m b ie c , ż e b y w a s o s trz e c , g d y w t y m s p o s tr z e g łe m O rm ia n in a . M ie r z y ł d o m n ie z p i s to le tu , le c z g o u p r z e d z iłe m : ju ż n ie d o s ta n ie n a g r o d y , b o g r y z ie z ie m ię . U c ie k a jm y , p ó k i cz a s , d o in n e j b e z p ie c z n ie js z e j k r y jó w k i.
H a jd u c y , id ą c z a r a d ą D a n iły , n a r z u c ili n a o g ie ń d u ż o d r z e w a i s u c h y c h g a łę z i. G d y d r z e w o s ię z a ję ło , h a jd u c y n ie w id z ia ln i p o z a k łę b a m i d y m u , z a c z ę li s ię p ią ć c o ra z w y ż e j w g ó r y .
B y l i p e w n i, że są b e z p ie c z n i, b o s ą d z ili, że t u r c y p o z b a w ie n i p r z e w o d n ik a , n ie o d w a ż ą s ię z a g łę b ia ć w g ó r y i z a p r z e s ta n ą p o ś c ig u .
C ic h o , ja k d u c h y , w d z ie r a li s ię c o r a z w y ż e j i w y ż e j, c h w y t a li s ię w y s t a ją c y c h z ła m ó w s k a ł i o p ie r a ją c s ię o fu z je , p r z e s k a k iw a li z d r a d liw e , g łę b o k ie r o z p a d lin y . Z w in n e ic h r u c h y w z b u d z a ły p o d z iw !
P o p e w n y m c z a s ie u s ły s z e li w ie lk i g w a r i s z c z ę k o r ę ż a . * W y c h y l ili s ię z p o z a s k a ł i u j r z e l i w m r o k a c h n o c y k i l k a z a p a lo n y c h p o c h o d n i, k tó - r e m i t u r c y o ś w ie c a li s o b ie d r o g ę .
N ie u c ie s z y ło to h a jd u k ó w . D o ty c h c z a s b y l i p e w n i, że t u n a s z c z y ta c h g ó r , o s ło n ię c i m r o k ie m , są z u p e łn ie b e z p ie c z n i, le c z , n ie s te ty , p r z e k o n a li się, że t u r c y p n ą s ię w y t r w a le d o g ó r y i p r z y p o m o c y p o c h o d n i ła t w o o d n a jd ą ic h k r y jó w k ę .
— T e ś w ia t ła m u s z ą z g a s n ą ć !— z a w o ła ł D a n iło i p r z y ło ż y ł f u z ję d o r a m ie n ia .
— 14 —
' ) Zaw o je, ja k ie noszą na głow ach żo łnierze tureccy.
K i l k u h a jd u k ó w u c z y n iło to s a m o . P o c h w ili r o z le g ły s ię s t r z a ły . N im ic h e c h o p r z e b r z m ia ło , ś w ia t ła z n ik ły . H a jd u c y n ie c h y b ili!
— B r a c ia , n a z ie m ię !— z a k o m e n d e r o w a ł z n ó w D a n iło .
W s z y s c y p r z y p a d li d o z ie m i. W c h w ilę p o - ty m w c ie m n o ś c ia c h z a b ły s n ą ł r z ą d b la s k ó w : h u k n ę ły s t r z a ły i w s tr z ą s n ę ły p o w ie tr z e m . N a d h a j
d u k a m i z a g w iz d a ły k u le . P ta d a D a n iły b y ła b a r d z o r o z tr o p n a : t u r c y w y s t r z e lili w t y m k ie r u n k u , s k ą d s ię r o z le g ły s t r z a ły c z a r n o g ó r c ó w .
G d y s t r z a ły p r z e b r z m ia ły , h a jd u c y r o z b ie g li się s z y b k o w r ó ż n e s t r o n y i p e łz a ją c p o z ie m i, c h o w a ją c s ię za w y s ta ją c e z ło m y s k a ł, u c ie k a li c o ra z - w y ż e j. N a d n ie m i w c ią ż f u r c z a ły tu r e c k ie k u le : w r ó g n ie ż a ło w a ł n a b o jó w !
P o p e w n y m c z a s ie z n ó w z a p ło n ę ły t u r e c k ie p o c h o d n ie ,^ le c z p a l i ł y s ię n ie d łu g o . C e ln e s trz a - y h a jd u k ó w s z y b k o je z g a s iły ! W ó w c z a s t u r c y w s t r z y m a li się, p o c z y m o b a w ia ją c s ię b r n ą ć d a le j w ś r ó d c ie m n o ś c i, c o fn ę li s ię z p o w r o te m w d o lin ę .
H a jd u c y , c h o c ia ż s ro d z e p o m o r d o w a n i, n ie p r z e s t a w a li je d n a k p ią ć s ię c o r a z w y ż e j: c h c ie li o trz e ć d o z n a n e j im t y lk o z u p e łn ie b e z p ie c z n e j k r y j ó w k i n a s z c z y c ie g ó r y .
W t y m z p o b liz k ie j p ie c z a r y , j a k g r o m z ja s n e g o n ie b a , p o s y p a ły 7 s ię w y s t r z a ły .
— Z d r a d a ! — k r z y k n ę li* h a jd u c y .
N ik c z e m n y O r m ia n in p r z e d s k o n e m w s k a z a ł J u r k o m tę k r y jó w k ę ! Z n ó w h u k n ę ły w y s t r z a ły . K i lk u h a jd u k ó w z o k r z y k ie m b ó lu p a d ło n a z ie m ię .
, U c ie k a jm y ! — k r z y k i ^ l i in n i i z a c z ę li s ię c o fa c .
P o ło ż e n ie h a jd u k ó w b y ło r o z p a c z liw e : t u r c y o s a c z y li ic h ze w s z e c h s tr o n ; czę ś ć p o d ja z d u
— 15 —
- 16 —
p r a ż y ła ic h o g n ie m z g ó r y , d r u g a c z y h a ła n a
n ic h w d o lin ie . , . ,
N ie b y ło r a t u n k u , c z e k a ła ic h s tr a s z n a s m ie rc .
— S łu c h a jc ie , b r a c ia ! — k r z y k n ą ł s t a r y h a j d u k P e tk o w ic z . — S p r ó b u jm y w c ią g n ą ć t u r k ó w w z a s a d z k ę . U c ie k a jm y d o c z a r n e g o p a r o w u ; ta m w w ą z k im p r z e s m y k u , o to c z o n y m s tr o m e m i s k a ła m i, je s t m n ó s tw o d r o b n y c h k a m ie n i.
— R o z u m ie m t w ó j p la n ! — r z e k ł D a n iło — W c ią g n ie m y ta m t u r k ó w , z a ś n a s z e f u z je i k a * m ie n ie u c z y n ią re s z tę .
— W s p a n ia ła m y ś l! — k r z y k n ę ła r e s z ta h a j
d u k ó w . — D a le j, b r a c ia ! N ie t r a ć m y n a d z ie i!...
I w n e t s k o c z y li w k ie r u n k u w ą w o z u .
M im o c ie m n o ś c i, p o s u w a li s ię ś m ia ło , b o - z n a li t u k a ż d y p r z e s m y k , k a ż d ą ś c ie ż y n k ę . P ię c iu h a j d u k ó w , m ię d z y n ie m i D a n iło i M ir k o , z b o c z y li n a ś c ie ż k ę , w iją c ą s ię p o z b o c z a c h g ó r y i w o ła ją c :
„ H e j, b r a c ia , n ie d a jm y s ię !” — z a c z ę li z b ie g a ć w d o lin ę .
R e s z ta h a jd u k ó w p o z o s ta ła n a g ó r z e i s c h r o n iła s ię w z a g łę b ie n ia c h m ię d z y s k a ła m i. T u r c y , s ły s z ą c w o ła n ia h a jd u k ó w , z a p a lili p o c h o d n ie i p o b ie g li za u c ie k a ją c y m i, n ie p r z y p u s z c z a ją c , że p r z e b ie g a ją k o ło r e s z ty h a jd u k ó w , k t ó r y c h m o g li te r a z ła t w o p o jm a ć lu b z a b ić .
Z o k r z y k ie m : „ A lla c h ! ” b ie g li w c ią ż z a u c ie k a ją c y m i, p e w n i, że p ę d z ą z a c a ły m o d d z ia łe m h a jd u k ó w i że p r z y p o m o c y r e s z ty o d d z ia łu , z n a j
d u ją c e g o s ię w d o lin ie , ła t w o r o z p r o s z ą i z e tr ą w r o g a .
G d y ju ż c a ły p o d ja z d t u r e c k i b y ł w w ą w o zie , n a g ó r z e z a b ły s n ą ł r z ą d z ło w r o g ic h ś w ia t e łe k i n a g ło w y t u r k ó w s p a d ł g r a d k u l! P o w y s tr z a ła c h r o z le g ł s ię g r o ź n y , g łu c h y ło s k o t, ze s z c z y tó w z a c z ę ły s ię s ta c z a ć o lb r z y m ie g ła z y ,
s z e rz ą c w ś r ó d p r z e r a ż o n y c h t u r k ó w p o p ło c h i ś m ie rć .
P o w s ta ło z a m ie s z a n ie : w ś r ó d h u k u w y s t r z a łó w i ło s k o t u s p a d a ją c y c h k a m ie n i r o z le g a ły się s tra s z n e k r z y k i, p r z e k le ń s tw a , ję k i r a n n y c h i u m ie r a ją c y c h . C i, k t ó r z y p r z e d c h w ilą b y l i p e w n i z w y c ię s tw a , te r a z p r z e r a ż e n i s z u k a li r a t u n k u .
A le o u c ie c z c e n ie b y ło p io w y , b o D a n iło , M ir k o i k i l k u h a jd u k ó w z a ję li m ie js c a p r z y w y j ś c iu z w ą w o z u i p r a ż y l i u c ie k a ją c y c h p ie k ie ln y m o g n ie m , z a ś z g ó r y w d a ls z y m c ią g u le c ia ł g r a d k u l i g r o m a d y k a m ie n i.
T u r c y , p o t r a c iw s z y z u p e łn ie g ło w y , s k u p ili się w w ą w o z ie i z a c z ę li p a d a ć , ja k k ło s y p o d c ię te k o s ą . W r o z p a c z y r z u c a li s ię d o w y jś c ia , lu b p r ó b o w a li u c ie k a ć w g ó r y . Z e w s z ą d r o z le g a ły r się r o z p a c z n e k r z y k i: „ A l l a h , A lla c h ” , le c z A lla c h b y ł w y s o k o i p r ó ś b ic h n ie s ły s z a ł.
G d y ju ż w ię k s z a p o ło w a p o d ja z d u z a s ła ła w ą w ó z t r u p a m i, h a jd u c y w y c ią g n ę li z z a p a s ó w h a n d ż ia r y ( s z ty le t y ) , z b ie g li z g ó r y w d o lin ę i r o z p o c z ę ła s ię s r o g a rz e ź .
H a n d ż ia r y b ły s k a ły , g ło w y t u r k ó w s p a d a ły , l'ak m a k ó w k i. T u r c y c h c ie li s ię p o d d a ć i b ła g a li o lito ś ć , le c z h a jd u c y n ie z n a li lito ś c i d la m ś c i
w e g o w r o g a .
W ó w c z a s t u r c y z d o b y li s ię n a o s t a t n i r o z p a c z liw y w y s iłe k , z b ili s ię w k u p ę i r z u c il i s ię d o w y jś c ia z w ą w o z u . L e c z t y lk o k i l k u u d a ło się u m k n ą ć , r e s z tę w y c ię to w p ie ń .
W a lk a s k o ń c z y ła s ię ś w ie t n y m z w y c ię s tw e m h a jd u k ó w : p o b ili w r o g a , d z ie s ię c io k r o tn ie p r z e w y ż s z a ją c e g o ic h s z c z u p łe s iły !
M ię d z y h a jd u k a m i b y ło ta k ż e k i l k u p o le g ły c h i k i l k u r a n n y c h . W lic z b ie z a b ity c h b y ł D a n iło , k t ó r e m u tu r e c k a k u la r o z tr z a s k a ła c z a s z k ę .
W id z e n ie je g o s p r a w d z iło się !
Przeoiw turkom, 2
— 17 —
M ir k o , s ro d z e z g n ę b io n y ś m ie r c ią o jc a , z ło ż y ł je g o c ia ło w b e z p ie c z n y m m ie js c u , d o k ą d z n ie s io n o i r e s z tę p o le g ły c h . P o s ta n o w io n o n a z a ju t r z p o c h o w a ć ic h w e w s p ó ln y m g r o b ie .
G d y s ło ń c e w e s z ło , h a jd u c y w y k o p a li g łę b o k i d ó ł, z ło ż y li w n im c ia ła p o le g ły c h , p o t y m u k lę k li, o d m ó w ili z a n ic h p a c ie r z e i ś p ie w a ją c s w ą s m u tn ą p ie ś ń w o ln o ś c i, z a c z ę li ic h g rz e b a ć .
M ir k o d łu g o s ię je s z c z e m o d lił p r z y g r o b ie o jc a , k t ó r y p o le g ł za w ia r ę p r z o d k ó w i z a w o l
n o ś ć n a r o d u s ło w ia ń s k ie g o .
— 18 —
P o b r a t y m c y .
P o ś m ie r c i o jc a M ir k o p o w r ó c ił d o C z a rn o - g ó r z a i p r z y n ió s ł m a tc e s m u tn ą w ie ś ć o s t r a c ie o jc a . P o c ie s z a ją c m a tk ę , o b ie c a ł je j n a n ie n a w is t n y c h t u r k a c h p o m ś c ić ś m ie r ć u k o c h a n e g o o jc a .
G d y p o w s ta n ie w y b u c h n ę ło w c a ły m C z a r- n o g ó r z u , M ir k o z a c ią g n ą ł s ię w s z e r e g i w o js k a i ś m ia ło w a lc z y ł z w r o g ie m .
P e w n e g o r a z u z o s ta ł w y s ła n y n a c z e le m a łe g o o d d z ia łu n a p o d ja z d , d o s z ła b o w ie m w ia d o m o ś ć , że p r z e c iw p o w s ta ń c o m c ią g n ie w ie lk a s iła tu r e c k a .
Ż e t a k b y ło w is to c ie , ś w ia d c z y ła o t y m w n o c y o lb r z y m ia łu n a , z a le w a ją c a s k le p ie n ie n ie b a . T a łu n a p o w s ta ła z p a lą c y c h s ię w io s e k , p r z e z k t ó r e c ią g n ę li m ś c iw i t u r c y , z n a c z ą c s w ó j p o c h ó d o g n ie m i m ie c z e m .
M ir k o je c h a ł z o d d z ia łe m ju ż le c z n ig d z ie n ie s p o t k a ł w r o g a .
— 19 —
W ty m , z b liż a ją c s ię d o je d n e j w s i, r o z r z u c o n e j w d o lin ie m ię d z y g ó r a m i, u s ły s z a ł w o ła n ia i r y k b y d ła .
P o c h w ili r o z le g ły s ię w y s t r z a ły .
— B r a c ia l - z a w o ła ł M ir k o . — T u r c y r a b u ją n a s z ą w io s k ę . K t o c h c e p o m ó c n ie s z c z ę ś liw y m r o d a k o m — z a m n ą !
J u n a c y co d o je d n e g o b e z w a h a n ia p o m k n ę li z a M ir k ie m , le c z , n ie s te ty , p r z y b y l i z a p ó ź n o , b o w ie ś ju ż s ię p a liła .
P r z e d c h a łu p a m i le ż a ły t r u p y m ę ż c z y z n , k o b ie t i d z ie c i. W ś r ó d p a lą c y c h s ię b u d o w li u w i
j a l i s ię t u r c y , r a b u ją c , co s ię d a ło , u p r o w a d z a ją c je ń c ó w i ic h d o b y te k .
J a k p io r u n w p a d li p o w s ta ń c y n a p r z e r a ż o n y c h t u r k ó w i s ie k li n a p r a w o i n a le w o . L e c z t u r c y r y c h ło s ię o p a m ię ta li i p o d w o d z ą a g i r z u c ili s ię n a h a jd u k ó w .
N a s ta ła s r o g a rz e ź , k t ó r a , n ie s te ty , s k o ń c z y ła s ię z u p e łn ą p o r a ż k ą h a jd u k ó w . M ir k a , n a r o z - k a z a g i w z ię to d o n ie w o li. Ż e z a ś d o o s ta tn ie j c h w ili m ę ż n ie s ię b r o n i ł i c o ra z to k t ó r e g o t u r k a u k ą s ił s z a b lą , a g a r o z k a z a ł r z u c ić ^ ię n a ń z t y łu , ś c ią g n ą ć g o z k o n ia i z w ią z a ć m u rę c e .
W ó w c z a s o k r u t n i t u r c y z a c z ę li g o b ić k o l
b a m i f u z ji , a g a z a ś z a w o ła ł:
— W s ta w a j, n ie w ie r n y p s ie ! Z a p r o w a d z ę c ię p r z e d o b lic z e m o c n e g o p a s z y ! N ie c h o n s a m u k a r z e c ię z a to , żeś s ię o d w a ż y ł z b r o n ią w r ę k u n a p a ś ć n a w o js k o p a d js z a c h a .
M ir k o z a c is n ą ł z ę b y , s p o jr z a ł z n ie n a w iś c ią n a w r o g a i s z a la ł z r o z p a c z y , że n ie m ó g ł p o le c w r a z z b r a c ią .
— W o lę s r o g ie m ę c z a r n ie i ś m ie rć , n iż d ł u g ą i c ię ż k ą n ie w o lę — m y ś la ł p o d r o d z e . — Ś m ie rć je s t le p s z ą , n iż p o h a ń b ie n ie !
— 20 —
N ie d a le k o za w io s k ą r o z c ią g a ł s ię o b ó z t u r e c k i. O k r ą ż o n y a g a m i, p a s z a s ie d z ia ł n a w s p a n ia ły m b ia ły m a ra b ie . W r ę k u t r z y m a ł d a m a - s c e n k ę ze z ło tą r ę k o je ś c ią , w y s a d z a n ą d r o g ie m i k a m ie n ia m i.
Z o b a c z y w s z y ż o łn ie r z y , w io d ą c y c h je ń c a , s k i
n ą ł n a n ic h r ę k ą . A g a z b l iż y ł się, s k ło n ił i r z e k ł:
— M o c n y p a s z o , te n g ia u r o d w a ż y ł s ię p o d n ie ś ć r ę k ę n a tw e w o js k o . W p a d ł n a n a s n a cze- le h a jd u k ó w , k t ó r y c h w y c ię liś m y w p ie ń . T e g o z a ś ś m ia łk a p o r w a liś m y ż y w c e m i p r z y w ie d liś m y p r z e d tw e w z n io s łe o b lic z e .
P a s z a s k in ą ł n a s w e g o s łu g ę m u r z y n a i r o z k a z a ł m u p r z y n ie ś ć z n a m io tu w o r e k z p ie n ię d z m i. G d y n ie w o ln ik p o w r ó c ił, p a s z a w y j ą ł z w o r k a d w ie k ie s y ze z ło te m i r o z d a ł je m ię d z y ż o ł
n ie r z y . P o ty m , z w r ó c iw s z y s ię d o je ń c a , z a w o ła ł:
— C z y w ie s z , p s ie n ie w ie r n y , ja k w ie lk ą p o p e łn iłe ś z b r o d n ię ?
— N ie p o p e łn iłe m ż a d n e j z b r o d n i — o d p a r ł M ir k o i ś m ia ło s p o jr z a ł w o c z y p a s z y .
A g o w ie , o ta c z a ją c y p a s z ę , z p o d z iw e m s p o j
r z e li n a ś m ia łk a i g r o ź n ie z a m ru c z e li, z a ś o b u r z o n y p a s z a f a k s iln ie s z a r p n ą ł c u g la m i k o n ia , że te n s ta n ą ł d ę b a .
— G ia u r z e , z a p o m in a s z , k t o s to i p r z e d t o b ą ! — r z e k ł g r o ź n ie .
— N ie z a p o m in a m , e ffe n d i. J e s te ś p a s z ą i p o z w ó l m i p o w ie d z ie ć s o b ie , że z ie m ia , w k t ó r e j p r z e b y w a s z , je s t n a s z ą w ła s n o ś c ią . N ie s z c z ę ś c ie c h c ia ło , że z o s ta liś m y w a s z y m i p o d d a n y m i. Ż y liś m y je d n a k s p o k o jn ie , z n o s z ą c c ie r p liw ie w s z e lk ie o d w a s o k r u c ie ń s tw a . L e c z g d y z a c z ę to o b c h o d z ić s ię z n a m i g o r z e j, n i ź li z n ie w o ln ik a m i, w ó w c z a s n a s z n a r ó d p o w s ta ł p r z e c iw c ie m ię z c o m i ł u p ie ż c o m .
— 21 —
— P s ie ! — z a s y c z a ł p a s z a i p o d n ió s ł s z a b lę ' d o g ó r y .
— O w s z e m , z a b ij m ię , e ffe n d i! — r z e k ł s p o k o j n ie M ir k o , — le c z n ie z a p o m in a j, żeś s ię ze m n ą p o b r a t a ł!
N a te s ło w a p a s z a z a d r ż a ł, o p u ś c ił m ie c z i u t k w i ł w z r o k o s łu p ia ły w tw .a rz y m ło d e g o c z a r- n o g ó rc a .
— C o ś s ię o d w a ż y ł w y r z e c ! — r z e k ł w re s z c ie n ie p e w n y m g ło s e m . — J a m a m b y ć t w y m p o b r a ty m c e m ?
— T a k , e f fe n d i! — o d p a r ł M ir k o . — N ie p o z n a łe ś m ię , lu b n ie c h c e s z m n ie p o z n a ć ; ja z a ś w ie m , że s to ję p r z e d H a m id e m , s y n e m F e r ik a p a s z y .
— A lla c h k e r im ! C o to z n a c z y ! K to ś ty ? — z a w o ła ł z d u m io n y p a s z a .
— J e s te m M ir k o , s y n D a n iły z C z a r n o g ó r z a . H a m id u ś m ie c h n ą ł s ię i p o t r z ą s n ą ł p r z e c z ą c o g ło w ą .
— K ła m ie s z ! M ir k o w y g lą d a ł in a c z e j. S ły s z a łe ś p e w n o o M ir k u i k o r z y s ta s z z te j w ia d o m o ś c i, ż e b y m s ię n a d to b ą z lito w a ł.
— N ie ż ą d a m lito ś c i! — r z e k ł h a r d o M ir k o ! — J e ś li s ą d z is z , że z a s łu g u ję n a ś m ie rć , m o ż e s z m ię z a b ić . U m r ę z t y m p r z e k o n a n ie m , że w y z n a w c y p r o r o k a n ie u m ie ją d o c h o w a ć ś lu b u p o b r a t y in - s tw a .
— J e ś li to p r a w d a , co m ó w is z — o d p a r ł p a s za , m a rs z c z ą c b r w i , — to p o w ie d z , co d o s ta ł M ir k o o d s y n a F e r ik a p a s z y , g d y H a m id o d je ż d ż a ł d o S ta m b u łu ?
— E f f e n d i, k a ż z d ją ć z m e j s z y i te n p ie n ią d z , k t ó r y c ią g le n o s z ę n a p ie r s ia c h — o d p a r ł M ir k o .
N a r o z k a z p a s z y je d e n z ż o łn ie r z y o d p ią ł
— 22 —
M ir k o w i k o s z u lę i p o d a ł H a m id o w i p a m ią t k o w y p ie n ią d z .
— T a k , te ra z ju ż n ie m a m w ą tp liw o ś c i, że to t y je s te ś — r z e k ł p a s z a . — W y b a c z m i, ż e m c ię p o s ą d z ił o k ła m s tw o . G d y b y m c ię b y ł s p o t k a ł w c z a s ie p o k o ju , p r z y w it a łb y m s ię z to b ą p o p r z y ja c ie ls k u , ja k ze s w y m p o b r a ty m c e m . O b e c n ie je d n a k s t o s u n k i s ię z m ie n iły . J a je s te m n a s łu ż b ie u n a jw y ż s z e g o p a d y s z a c h a i b ę d ę p o s łu s z n y je g o r o z k a z o m Z a ś r o z k a z s u łta n a b r z m i: k a ż d e m u g ia u r o w i, k t ó r y b ę d z ie p o c h w y c o n y z b r o n ią w r ę k u — ś m ie rć ! A w ię c i t y ju ż je s te ś o s ą d z o n y !
— C z y ń tw ą p o w in n o ś ć , e f fe n d i! — r z e k ł M i r k o s p o k o jn ie .
H a m id p a s z a z a m y ś lił się.
— P o b r a ta łe m s ię z t o b ą — r z e k ł p o c h w ili, — w ię c t w y m s ę d z ią n ie b ę d ę . O d e ś lę c ię d o in n e g o p a s z y . T e n w y k o n a n a d to b ą s p r a w ie d liw y w y r o k . T w o ja k r e w n ie p a d n ie n a m o ją g ło w ę .
N ie b a w e m r u s z o n o w d a ls z ą d r o g ę . W o s ta t
n ic h r z ę d a c h s z li je ń c y , a m ię d z y n ie m i — M ir k o . N ie g n ie w a ł s ię n a H a m id a , b o w ie d z ia ł, że m u c ię ż k o n a d u s z y i że r a d b y p o b r a t y m c o w i p o m ó c , le c z s ię o b a w ia g n ie w u s u łta n a ,- k t ó r e m u z a u s z n ic y w n e tb y d o n ie ś li, że p a s z a z lit o w a ł s ię n a d g ia u r e m p o w s ta ń c e m ■
M ir k o n ie b a ł s ię ś m ie r c i. G n ę b iło g o to t y lk o , że z g in ie z r ę k i k a ta , a n ie w a le c z n ą r y c e r s k ą ś m ie r c ią n a p o lu w a lk i i c h w a ły .
— 23 —
U w o l n i o n y .
Z n a d e jś c ie m n o c y w o js k o p a s z y r o z ło ż y ło s ię o b o z e m n a w y s o k im p ła s k o w z g ó r z u .
Ż o łn ie r z e r o z ło ż y li o g n ie i w a r z y li n a n ic h p i la f *) i k a s z ę .
H a m id p a s z a u s ia d ł w s w y m n a m io c ie n a n iz - k i e j , w z o r z y s t y m d y w a n e m p o k r y t e j k o z e tc e i p a lą c f a jk ę , p o p ija ł w o n n ą m o k k ę 2) i r o z m y ś la ł.
— A li! — z a w o ła ł w re s z c ie n a s w e g o m u r z y - v n a , k t ó r y w n e t p r z y b ie g ł i ja k p ie s p r z y c z o łg a ł
s ię d o n ó g s w e g o p a n a . — Z a w o ła j m i a g ę J u s s u fa ! N ie b a w e m w s z e d ł d o n a m io tu a g a . B y ł to s iln y , p le c z y s ty t u r c z y n .
— C o ro z k a ż e s z , e ffe n d i? — s p y ta ł, s c h y la ją c n iz k o g ło w ę .
— A g o ! — r z e k ł H a m id . — Ż ą d a m o d c ie b ie p r z y ja c ie ls k ie j p r z y s łu g i. Z n a m t w ą w ie r n o ś ć i w ie m , że p o t r a fis z m ilc z e ć .
— R o z u m ie m , e ffe n d i! Ż ą d a s z , ż e b y t w ó j je n ie c b y ł o d e s ła n y d o in n e g o p a s z y . A g a J u s - s u f r ę c z y s w ą g ło w ą , że g o o d p r o w a d z i n a m ie j
sce o z n a c z o n e .
H a m id p a s z a ś c is n ą ł je g o d ło ń .
— J u s s u fie ! — r z e k ł. — W ie s z , że o ta c z a m ię ła s k a p a d y s z a c h a . J e ś li o b lic z e ja s n e g o s u łta n a n ie o d w r ó c i s ię o d e m n ie , d o jd z ie s z d o w ie lk ic h z a s z c z y tó w i k to w ie , c z y n ie s ta n ie s z s ię z c z a se m m o c n y m i b o g a ty m p a s z ą !
T w a r z a g i z a ja ś n ia ła r a d o ś c ią i p y c h ą .
— E f f e n d i! — r z e k ł, z n ó w s ię n iz k o k ła n ia ją c .— M o je ż y c ie n a le ż y d o c ie b ie . R o z k a z u j! W y k o n a m w ie r n ie to , co m i p o le c is z .
* *
*
B ara n in a z ryżem . 2) K aw ę.
— 24 —
O w s c h o d z ie s ło ń c a a g a n a c z e le k ilk u n a s t u ż o łn ie r z y o p u ś c ił o b ó z .
W o r s z a k u je g o z n a jd o w a ł s ię M ir k o . A g a , w y je ż d ż a ją c z o b o z u , k o p a ł g o n o g ą i k r z y c z a ł g ło ś n o :
— Ś p ie s z s ię , t y p s ie g ia u r z e , b o n ie m a m y c z a s u : m u s im y ja k n a j r y c h l e j w y k o n a ć r o z k a z w ie l
k ie g o p a s z y .
S ły s z ą c te s ło w a , je ń c y b u lg a r z y i c z a rn o - g ó r c y z r o z p a c z ą c z e k a li n a s w ó j r y c h ły k o n ie c . N ie w ą t p ili, że z g in ą w o k r o p n y c h m ę k a c h , s k o r o s r o g i p a s z a n ie ^ z c z ę d z a ł n a w e t te g o , z k im s ię o n g i p o b r a t a ł.
P o g o d z in ie d r o g i M ir k o , o to c z o n y s tra ż ą , s ta n ą ł u s tó p w y s o k ic h g ó r .
A g a r o z k a z a ł o d d z ia ło w i z a t r z y m a ć s ię d la o d p o c z y n k u . Z m ę c z e n i ż o łn ie r z e s p ę ta li k o n ie i p o r o z k ła d a li s ię n a tr a w ie . M ir k o r ó w n ie ż c h c ia ł o d p o c z ą ć , le c z a g a , z b liż y w s z y s ię d o n ie g o , u d e r z y ł g o k o lb ą s t r z e lb y p o p le c a c h i r z e k ł z d z i
k im u ś m ie c h e m :
— C z y ś t y n a p r a w d ę s ą d z ił, że p a n m ó j c h c e c ię o d e s ła ć d o in n e g o p a s z y ? O , w ie r z a j m i, że H a m id n ig d y s ię t a k n ie z n iż y ł i n ie z n iż y . O tó ż o ś w ia d c z a m ci, że n a r o z k a z p a s z y , z a b iję c ię tu , z d a ła o d o b o z u . A g a J u s s u f w ie r n ie s p e łn ia r o z k a z y s w e g o p a n a . K ln ę s ię n a b r o d ę p r o r o k a , że w n e t z g in ie s z !
M ir k o s p o jr z a ł ś m ia ło w t w a r z J u s s u fa i r z e k ł:
— M y ś la łe m , że t w ó j p a n je s t s z la c h e tn ie j
s z y . T e r a z w id z ę , j a k z d r a d n ie w ie r z y ć tu r c z y - n o w i, k t ó r y je s t z d o ln y o s z u k a ć n a w e t s w e g o p o b r a ty m c a .
— M ilc z , p s ie n ie w ie r n y ! — k r z y k n ą ł a g a . — M ilc z i id ź ze m n ą . N ie b ę d ę s ię z to b ą d łu g o b a w ił, z o b a c z y s z !
— 25 —
W y j ą ł z za p a s a p is to le t i n a b ił g o . P o ty m r o z k a z a ł ż o łn ie r z o m , ż e b y s ię n ie r u s z a li z m ie j
sca i p iln ie r o z g lą d a li s ię d o o k o ła ; s a m z a ś w r a z z M ir k o r u s z y ł w k ie r u n k u g ó r .
U p ły n ę ło p a r ę m in u t . W t y m ż o łn ie r z e u s ły s z e li w y s t r z a ł.
— J u ż o je d n e g o g ia u r a m n ie j! — r z e k ł je d e n z ż o łn ie r z y .
— S z k o d a , że a g a n ie z a p r o s ił n a s n a to w i
d o w is k o — d o d a ł d r u g i.
W k r ó tc e a g a J u s s u f w r ó c ił i z a w o ła ł:
— A lla c h i ł A lla c h ! N ie p r z y ja c ie l is la m u *) p o k o n a n y . N ie c h ż y je H a m M p a s z a !
Ż o łn ie r z e p o w t ó r z y li g ło ś n o te n o k r z y k , p o c z y m , n a r o z k a z J u s s u fa , d o s ie d li k o n i i« w r ó c ili d o o b o z u .
P o d r o d z e a g a J u s s u f u ś m ie c h a ł s ię p o d w ą - s e m i s z e p ta ł o d c z a s u d o c z a s u s ło w a H a m id a :
^ — Z w o li p a d y s z a c h a b ę d z ie z c ie b ie m o c n y i b o g a t y p a s z a !
Ż o łn ie r z e tu r e c c y s ro d z e s ię p o m y lili, b o M ir k o n ie b y ł- z a b ity . G d y a g a J u s s u f w p r o w a d z ił g o m ię d z y s k a ły , z b liż y ł s ię d o ń , w y j ą ł s z a b lę , p r z e c ią ł m u p ę ta i r z e k ł:
— H a m id p a s z a o z n a jm ia c i p rz e z e m n ie , że o d te j c h w ili je s te ś w o ln y . P a n m ó j p r o s i cię , ż e b y ś ju ż n ie w a lc z y ł p r z e c iw p r a w o w ie r n y m , p r z y n a jm n ie j ta m , g d z ie o n d o w o d z i w o js k ie m . J e ś li n ie s p e łn is z je g o p r o ś b y , b ę d z ie s z u w a ż a n y za n ie p r z y ja c ie la p a s z y . A te ra z — d o d a ł — u c ie k a j i p o d z ię k u j A lla c h o w i, że w s e rc u H a m id a z a c h o w a ło s ię d la c ie b ie n ie w ie r n e g o n ie z m ie n n e u c z u c ie p r z y ja ź n i.
M ir k o n ie c h c ia ł w ie r z y ć w ła s n y m u s z o m . G d y z a ś J u s s u f w c is n ą ł m u d o r ę k i k ie s ę ze z ło
*) W ia ry m u zu łm ań skiej.
Przeciw turkom. 3
te m — d a r H a m id a — w o c z a c h M ir k o z a b ły s ły łz y r o z c z u le n ia .
— A g o — r z e k ł d r ż ą c y m ze w z r u s z e n ia g ło se m . — P o d z ię k u j H a m id o w i i d o n ie ś m u , że d a r je g o p r z y jm u ję , le c z w a lc z y ć z t u r k a m i n ie p r z e s ta n ę . S p e łn ię je g o ż y c z e n ie i p r z e n io s ę s ię d o in n y c h p u łk ó w , b o s ię b o ję , ż e b y p r z y p a d k ie m k u la z m e g o k a r a b in u n ie t r a f ił a w z a c n e g o p r z y ja c ie la , k t ó r e g o n ig d y n ie z a p o m n ę , b ę d ę g ło s ił w s p ó łb r a c io m , że n ie w s z y s c y t u r c y są o k r u t n i.
U p r z e d z a m je d n a k , że je ś li n a p a d n ie m o ją w io s k ę , b ę d ę s ię b r o n i ł d o o s ta tn ie j k r o p l i k r w i, b o ta k m i k a ż e p o w in n o ś ć . J e s z c z e r a z c ię p ro s z ę , w y r a ź H a m id o w i m o ją w d z ię c z n o ś ć i p o p r o ś g o o d e m n ie , ż e b y b y ł ła s k a w s z y d la n a s , c z a r n o g ó r c ó w .
A g ą J u s s u f p o d a ł M ir k o w i d ło ń i r z e k ł:
— Ż e g n a j, d z ie ln y ju n a k u , w r a c a j d o s w e j w io s k i. S z k o d a , że n ie je s te ś n a s z y m ż o łn ie r z e m , w ie lk a s z k o d a !
P o t y c h s ło w a c h w y s t r z e lił w p o w ie tr z e i w r ó c ił S p ie s z n ie d o o d d z ia łu .
U p ły n ę ło s p o r o c z a s u , z a n im s ię M ir k o d o s ta ł d o r o d z in n e j w io s k i, b o d łu g o je s z c z e w a l
c z y ł z t u r k a m i: b r o n i ł d z ie ln ie C z a r n o g ó r z a , g d z ie ta k ż e w y b u c h n ę ło p o w s ta n ie . M ir k o b i ł s ię ś m ia ło i w k r ó t c e z y s k a ł s ła w ę i im ię b o h a te r a . G d y s ię w o jn a s k o ń c z y ła , w r ó c ił d o c h a ty i o s ia d ł n a g o s p o d a r s tw ie . O H a m id z ie r a z t y lk o m ia ł w ia d o m o ś ć , że ż y je s z c z ę ś liw ie w S ta m b u le ( K o n s t a n t y n o p o l u — s t o lic y T u r c ji) , o b d a r z a n y c o ra z itTTTTT- w e m i ła s k a m i s u łta n a ; p o t y m z a ś ju ż n ig d y o n im n ie s ły s z a ł.
5 — 26 —
