Historia literatury jako historia funkcji literatury : (na przykładzie nowożytnej utopii)

(1)

Wilhelm Vosskamp

Historia literatury jako historia

funkcji literatury : (na przykładzie

nowożytnej utopii)

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 80/1, 257-275

(2)

III. P

R

Z

E

K

Ł

A

D

Y

PROBLEMY METODOLOGICZNE HISTORII LITERATURY. III

P a m i ę t n i k L i t e r a c k i L X X X , 19β9, z . 1 P L I S S N 0031-0514

WILHELM VOSSKAMP

HISTORIA LITERATURY JAKO HISTORIA FUNKCJI LITERATURY

(NA PRZYKŁADZIE NOWOŻYTNEJ UTOPII)

P ytanie o funkcję literatu ry jest równie stare jak jej historia. W A ry- stotelesowskiej form ule katharsis, w „prodesse et delectare” Horacego, w opisowej poetyce XVII w. czy w norm atyw nej teorii literatu ry XVIII w. określenie, c z y m jest literatura, związane jest zawsze z dyskusją nad tym, jaka przypada jej f u n k c j a . F akt ten, od stuleci oczywisty, staje się problemem — historycznie rzecz biorąc — dopiero z chwilą, gdy w ram ach estetycznej autonomizacji można przyjąć, że literatu ra zasadniczo nie ma spełniać żadnych funkcji. Jednakże XX-wieczna dy skusja o „pożytkach i szkodach” płynących z literatu ry — dyskusja, jaka! wywiązała się po opublikowaniu teorii estetycznej Adorna i pod jej wpływem — dowodzi, że owa definicja na gruncie estetyki negatyw nej nie pozwala ani odrzucić trudnego pytania o funkcję literatury, ani jed noznacznie na nie odpowiedzieć 1. Pytanie „po co literatu ra?”, zadawane z naciskiem w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, wysuwa pro blem funkcji znowu na plan pierwszy.

[W ilhelm V o s s k a m p , profesor uniw ersytetu w Bielefeld, habilitow any w r. akad. 1970/71 na uniw ersytecie w Kolonii, druk rozprawy 1973: Romantheorie

in Deutschland von Martin Opitz bis Friedrich von Blanckenburg. Liczne prace

z zakresu teorii powieści, literackiej utopii, literatury X V —XVIII w. w czasopis m ach i publikacjach zbiorowych. Opracowanie haseł w Neues Handbuch der

Literaturw issenschaft (Frankfurt a.M. 1974, t. 11). W spółwydawca 11 t. A k te n 7. Germanisten-Kongresses (Tübingen 1986). Redakcja, w stęp oraz rozprawy pośw ię

cone T. Morusowi i J. W. Goethemu w Utopieforschung. Interdisziplinäre Studien

zu r neuzeitlichen Utopie (Stuttgart 1982, t. 1—3).

Przekład według: W. V o s s k a m p , Literaturgeschichte als Funktionsgeschichte

der L iteratu r (am Beispiel der frühneuzeitlichen Utopie). W zbiorze: Literatu r und Sprache im historischen Prozess. Vorträge des deutschen Germ anistentages, Aachen

1982. Hrsg. Th. C r a m e r . T. 1. Literatur. M. Niem eyer Verlag, Tübingen 1983, s. 32—54.]

1 W sprawie krytyki Ä sth e tik der N egativität Adorna por. zwłaszcza Jauss, 1977, s. 37 n.

(3)

258 W ILH E L M V O S S K A M P

Historycy literatu ry przywiązujący wagę do czynników społecznohisto- rycznych, podkreślali więc nieustannie, że „sensowna historia lite ra tu ry będzie w przyszłości niemożliwa bez uwzględnienia funkcji, jakim i obar czają ją przym usy i potrzeby rządzące życiem czytelników ” (Läm m ert, 1971, s. XXIV). L iteratura może być rozpatryw ana jako „organon dzie jów ” (Benjamin, 1931; 1972, s. 290) tylko wówczas, gdy — „uw zględnia jąc jej zasadniczą jakościową odrębność wobec rzeczywistości społeczno- historycznej” — będzie się ją analizowało i prezentowało jako m om ent praktyki historycznej, odgrywający szczególną rolę „w kształtow aniu doświadczeń i więzi społecznych” (Vosskamp, 1978b, s. 56).

Łatwiej jednak tak powiedzieć, niż zrobić. W obliczu pytania, czy „badania nad funkcjam i sztuki (...) tkw ią jeszcze w pow ijakach” — jak to sformułował w 1947 r. Jan M ukarovskÿ (1947; 1977, s. 18), czy też „racjonalne rozwiązanie zagadki sztuki” zostało już znalezione — jak to stwierdził Christian Enzensberger (1977; 1981a, s. 7) — skłaniam się raczej do poglądu Mukarovskiego. Ostateczna, jednoznacznie „obowiązująca” odpowiedź na pytanie o funkcję sztuki i literatu ry w ydaje mi się dziś równie niemożliwa jak kiedyś. Ogólne stwierdzenia, iż literatu ra pełni funkcję afirm atyw ną, gdyż służy ocaleniu substancji, bądź też funkcję negatywną, krytyczną; że rozszerza granice świadomości i o tyle spełnia funkcję emancypacyjną albo że pokrywa braki, a zatem przypada je j funkcja kompensacyjna — takie stw ierdzenia mogą być użyteczne jako hipotezy 2, nie w ystarczają jednak jako bliższa charakterystyka rozm aitych ról, jakie literatu ra historycznie odgrywa. Dotyczy to moim zdaniem zarówno (jednostronnego) sprowadzania literatu ry do jej jakości mime- tycznych 3, jak zasadniczego quasi-antropologicznego rozróżniania funkcji „poznawczo-refleksyjnych, moralno-społecznych oraz hedonistyczno-indyw idualnych (Schmidt, 1980, s. 178 n.).

Opowiadam się natom iast za szczegółową pracą rekonstrukcyjną, któ ra zmierzałaby do ustalenia roli i funkcji konkretnego tekstu bądź ga tu nk u literackiego w kontekście całościowego system u literackiego i spo łecznego danej epoki czy danego ograniczonego wycinka czasu. P rzyjm uję następujące zasadnicze założenia takiej pracy:

1. _{Każda analiza funkcjonalna musi uwzględniać „różne instancje} wyznaczania funkcji, pozostające wzajemnie w stosunku dialogu” (Gün ther, 1981, s. 319). ó w stosunek dialogu (w sensie związku pytania i od powiedzi) nie ma charakteru „logicznego”, nie można go też przypisać

2 Por. Enzensberger (1977; 1981a, s. 63): funkcją literatury jest „przedstawianie tego, co poza nią nie istnieje. Literatura stanowi kom pensację tego, czego poza nią brak. Literatura odzwierciedla tak, jak woda odzwierciedla pragnienie, a życzenia — potrzeby; efektem literatury jest nasycenie, zaspokojenie”. Por. też Enzensberger, 1981b, s. 49; 1978, s. 234.

* Por. w aspekcie neoarystotelesow skim dzieje dyskusji o realizm ie, zwłaszcza w tradycji m arksistowskiej od czasów Lukścsa.

(4)

H IS T O R IA L IT E R A T U R Y J A K O H IS T O R IA F U N K C J I L IT E R A C K IE J 259

„jednej (jednolitej i zam kniętej) świadomości; każda odpowiedź rodzi nowe pytanie” (Bachtin, 1940; 1974; 1979, s. 352).

2. Stosunek między m anifestacjam i kulturow ym i a strukturam i spo łecznymi (a więc także między literatu rą a społeczeństwem) „nie ma ch arakteru determ inującego” (Luhmann, 1977, s. 182 n.). Zatem nie da się ani bezproblemowo „wywieść” literatu ry z historycznej rzeczywi stości, ani ustalić niesprzecznej „homologii” między literatu rą a histo ryczną rzeczywistością. Nie zachodzi ścisła „przyczynowość idei” (Luh mann, 1980, s. 8).

3. Nie oznacza to jednak, że stosunek między literatu rą a rzeczy wistością można definiować dowolnie. Fikcjonalny, „literacki” tekst

nie odtwarza system ów form i orientacji panujących w św iecie przeżywanym, ale raczej dokonuje w nich s e l e k c j i i poprzez uporządkowanie wybranych elem entów okazuje się w obec ow ych system ów tworem nieprzypadkowym <Iser, 1976, s. 108 n.>.

W ogólnym, teoretyczno-system owym aspekcie do literatu ry jako „sensownego przetw orzenia przeżycia” można ( f o r m a l n i e ) odnieść to, co Niklas Luhm ann (1972, s. 18) mówi o religii:

u jej podstaw leży m odalne uogólnienie rzeczywistości, w skutek czego wszystko to, co dane, ukazuje się jednocześnie ze wskazaniami innych m ożliwości. Ukon stytuow anie się sensu w spółkonstytuuje otwarte odsyłanie do innych m ożli wości.

Wiąże się to z przyjętą także w tych rozważaniach hipotezą, że każda czynność selekcji (a więc także w ybór tego, co z „zasobów konw encji” św iata przeżywanego ma znaleźć się w literaturze) oznacza nie tylko redukcję elementów składających się na pełny kształt, ale także zacho w anie pełni możliwości. Owe „zachowane” w dziele sztuki możliwości tw orzą właściwy potencjał literatu ry , który aktualizuje się w dziejach jej recepcji i funkcji 4.

4) J a n M ukarovskÿ (1942; 1974, s 13 n.) w swojej typologu funkcji zde finiował „funkcję estetyczną” w sensie tej właśnie zachowanej (a przeto mogącej się aktualizować w historycznym procesie recepcji) pełni możli wości. F unkcja estetyczna to dla Mukarovskiego „zasada organizacji” w szystkich innych, pozaestetycznych funkcji (np. rozmaitych funkcji praktycznych albo teoretycznych). „Dzięki funkcji estetycznej wszystkie pozaestetyczne funkcje łączą się ze sobą i równoważą w w ew nętrznie sprzecznej, dynam icznej jedności dzieła sztuki” (G ünther, 1973, s. 19)5. M ukarovskiem u z trudem przychodzi dokładniej oddzielić funkcje

prag-4 W odróżnieniu od historii recepcji historia funkcji literatury pyta dobitniej o zaw arte w tekście warunki m ożliwości jakiejś szczególnej recepcji oraz o różne historyczne przyczyny każdorazowej recepcji.

6 Por. też Chvatik, 1981, s. 133 n.; Schwarz, 1981, s. 38 n.; Kalivoda, 1970, ε. 23 η.

(5)

matyczne od estetycznej, a tyra samym precyzyjniej określić w yróżniony „m etastatus” funkcji estetycznej 6. Nawet gdyby upatryw ać w niej w a runek możliwości wszystkich pozostałych funkcji, i tak przecież należy za każdym razem uwzględniać całą skalę najrozm aitszych funkcji (np. norm atyw nom oralnych albo politycznych), jakie można historycznie w y odrębnić.

5. W każdej historycznej epoce istnieje pewien „nadm iar” form lite rackich i artystycznych, którego nie da się przyporządkować społecznym strukturom i który „nie pozostaje w ścisłej relacji do problemów stru k turalnych (...}, a mimo to odtwarza się i współokreśla w arunki dalszego rozw oju” (Luhmann, 1977, s. 183). Można naw et powiedzieć, że czynnik ten odgrywa rolę katalizatora. Otóż, jeżeli przyjąć, że literatu ra zawsze w ykazuje ową „nadmiarowość”, staje się jasne, iż historii funkcji lite ra tu ry nie można sprowadzać do historii ideologii. Wielość form a rty stycznych w danej epoce musi stale przewyższać liczbę dających się wskazać funkcji.

6. N ajbardziej ogólna funkcja literatu ry polega na komunikowaniu; potencjał oddziaływania tekstów aktualizuje się w procesie czytania i interpretow ania. Zmysłowo-poglądowy charakter literatu ry umożliwia ten typ komunikowania, który wiąże się z odpragmatyzowanym statusem sztuki. Jego odrębność należy rozpatrywać i bliżej określać w odniesieniu np. do filozofii albo historiografii (w każdorazowo odmiennym kontek ście społecznohistorycznym). W procesie komunikacji literackiej uczest niczą czytelnicy, toteż sama czynność czytania stanowi zawsze środek kształcenia się przez doświadczenie — nie można zatem wykluczać pro cesów uczenia się.

7. O tym, czy literatu ra inicjuje działania czytelników, czy też tylko kom unikuje możliwości, „które mogą spowodować zainicjowanie działań” (Iser, 1975, s. 530), można ew entualnie rozstrzygać tylko w pojedynczych konkretnych przypadkach.

Wychodząc od tych ogólnych — również ograniczających — założeń, chciałbym rozważyć niektóre problem y historii funkcji na przykładzie wczesnonowożytnych utopii. W części I zajm uję się funkcjam i k o n s t y t u t y w n y m i d l a t e k s t u , w części II — głównymi aspektam i k o n s t y t u t y w n y m i d l a g a t u n k u literackiej utopii; wreszcie w części III zarysowuję pokrótce problem atykę historii funkcji literatu ry z punktu widzenia historii uczuć i stanów świadomości ( h i s t o r i i u m y s ł o w o ś c i ) .

Przez „literacką utopię” rozumiem fikcjonalny, umieszczony w czasie lub w przestrzeni, zmysłowy, poglądowy anty-obraz, k tó ry jest implicite lub explicite krytyczny wobec społecznohistorycznej sytuacji, w jakiej powstaje. Za podstawę moich rozważań nie przyjm uję tedy —

(6)

towanego przez K arla M annheima albo Ernsta Blocha — pojęcia „uto- pijności” w sensie „świadomości transcendującej b y t” albo „intencji” bądź „m etody” w ykraczającej poza rzeczywistość. Za punkt wyjścia biorę raczej t e k s t y , które z racji pewnych cech zaliczone zostały do „lite ra tu ry u top ijnej”. W odróżnieniu od tekstów będących wykładem sta nowiska — które zaw ierają np. bezpośrednie wskazówki działania poli tycznego (np. u Miintzera) albo projekty o charakterze filozofii dziejów (np. u K anta) — charakterystyczną cechą utopii literackiej jest form a estetycznego ustrukturow ania. Jako przykład w ybieram przede wszystkim prototyp wszelkich nowożytnych utopii — opublikowaną w 1516 r. najpierw po łacinie Utopię Tomasza Morusa (Libellus vere aure us пес minus salutaris quam festivus de optimo reipublicae statu, deque nova Insula Utopia) oraz przejście od utopii miejsca do utopii czasu w drugiej połowie XVIII w . 7

I

Jeśli chodzi o f u n k c j e k o n s t y t u t y w n e d l a t e k s t u , głów ną zasadą literackich utopii jest n e g a c j a . Selekcja spośród istniejących konw encji i proces literackiego przetw arzania domagają się fundam en talnego zanegowania danej rzeczywistości, bez której to operacji alter n atyw ny utopijny system społeczny nie może być środkami logicznego postępowania wywiedziony ab ovo. Lars Gustafsson wykazał, że negacja w arunkuje racjonalną budowę „klasycznych” utopii i w ten sposób z ko lei oddziaływa na rzeczywistość 8.

Od stro ny zarówno formalnej, jak treściowo-tematycznej, można zaobserwować, w jaki sposób klasyczne utopie renesansowe posługują się negacją i zaw ierają bądź urucham iają potencjał negacji. Zapowiada to już tytuł: u-topia, nie-miejsce. Tytuł taki przełam uje oczekiwania to pograficzne oraz podsuwa możliwość tłumaczenia słowa „u-topia” także jako „miejsce szczęśliwe” (eu-topia), ponadto zaś odsyła do faktycznego historycznego miejsca: 54 utopijne m iasta-państw a w dziele Morusa przy pom inają każdemu XVI-wiecznemu czytelnikowi 52 hrabstw a plus Walię i Londyn w ówczesnej Anglii (Erzgräber, 1980, s. 35). Utopia kłóci się też z oczekiwaniami nakierowanym i na epicką, przygodową opowieść podróżniczą — zamiast tego w tekście dom inują relacja i dialog — oraz „gra” modelami należącymi do całkiem odmiennej, nieliterackiej tradycji (np. tradycji rozpraw z zakresu teorii państw a i polityki).

K ry teriu m wszystkich renesansowych utopii społecznych jest racjo nalna zasada porządku. Oprócz surowej selekcji zakłada to także

abstra-7 Por. Vosskamp, 1982а—с.

8 Por. G ustafsson, 1982, s. 280 n. Nie możemy w tym m iejscu przedyskutować zasadniczych problem ów funkcji w ewnętrznych wobec dzieła; por. Striedter, 1976, s. XVII.

(7)

262 W IL H E L M V O S S K A M P

howanie od historycznej rzeczywistości, i tylko dzięki temu pozwala za projektować utopijne państwo według ścisłych, geom etrycznych reguł. „Praw ie czworoboczny k ształt” miasta A m aurotum na wyspie U topii (Morus, 1516; 1954, s. 117) jest pod tym względem równie charaktery-^ styczny jak siedem koncentrycznych pierścieni składających się na plan „Słonecznego M iasta” Cam panelli (1623; 1960, s. 117).

Racjonalna geometria przestrzeni odpowiada rozumnej organizacji stosunków między ludźmi, co możliwe jest tylko w drodze ścisłego u re gulowania emocji jednostek. Utopijne państwo rozumu opiera się na sym etrii, na zgodności interesów subiektyw nych i ogólnych (społecznych); tylko w ten sposób można zagwarantować bezkonfliktowe współżycie.

Aby się przekonać, że te zasady konstrukcyjne w yrastają z negacji, w ystarczy poczynić odpowiednie zestawienia. Racjonalna organizacja współżycia, którą rygor posuwa aż do rytualizacji społecznych zachowań, odsyła do wstrząsów, jakim u progu nowożytności uległy tradycyjne form y panowania i stru k tu ry społeczne.

„Dawny” hierarchiczny porządek nie odpowiadał już nowym społecznym stosunkom sił, brakowało powszechnie obowiązujących „nowych” punktów odniesienia w polityce, rozkładowi politycznemu towarzyszyły niepew ne stosun ki prawne <van Dülmen, 1981, s. 9).

N orthrop Frye (1970, s. 55) słusznie zauważa: „Formy utopijne roz kw itają najbujniej wówczas, gdy największym społecznym zagrożeniem jest anarchia”. Unieruchom iony w „racjonalnych” utopiach czas odsyła do historii (usuniętej poza nawias); n arracyjny dyskurs historii zastąpiony jest opisem, relacją i dialogiem. Dyscyplina w sferze uczuć ujaw nia ich nieobliczalność; redukcja człowieka do istnienia gatunkowego musi — przez kontrast — uprzytom niać zasadę indywidualności. Modalne uogól nienie przez negację umożliwia zarówno konstrukcję abstrahującą od rzeczywistości, jak różnorakie odniesienia do tego, co zanegowano.

Potw ierdzają to poszczególne społeczne intencje tekstu Utopii. Ra dykalne zniesienie barier stanowych, likwidacja własności p ry w atn ej na wzór wspólnoty pierw otnej, zanegowanie gospodarki pieniężnej albo znie sienie przywilejów i jednoczesny powszechny obowiązek pracy (u Morusa pracuje się w skutek tego przez sześć, u Campanelli tylko przez cztery godziny dziennie) — oto centralne reguły norm atyw ne (a zarazem pro wokacyjne), które nie tylko poddają krytyce system y norm obowiązujące w czasach nowożytnych (aż po dzień dzisiejszy), ale wręcz staw iają je na głowie (może należałoby powiedzieć raczej, że staw iają je w łaśnie na nogach). Tematyczna analiza dzieła, objaśniająca jego utopijną sem an tykę, pozwala zatem ustalić również jego możliwe funkcje.

W kontekście historycznej sytuacji XVI w. momentem rozstrzygają cym jest projekt nowego ładu politycznego i jego konstytucyjnych in sty tu cji 9. Bogato rozczłonkowanemu i zhierarchizowanemu społeczeństwu

(8)

wczesnej nowożytności przeciwstawia się model racjonalnego społeczeń stw a funkcjonalnego, które jako ład świecki, polityczny i społeczny, nie wymaga już dodatkowych uprawomocnień teologicznych. Morus dostrzega zaczynający się wówczas proces różnicowania i komplikowania życia spo łecznego (powstawanie cząstkowych systemów społecznych takich jak polityka, ekonomia i prawo) i zarazem daje odpowiedź na problem y, jakie tem u procesowi towarzyszą. Z chwilą gdy teologicznie uzasadniony średniowieczny uniwersalizm zastąpiony został przez świecki proces róż nicowania się i „w ew nętrznej pluralizacji” społeczeństwa, powstaje nowa, wzmożona potrzeba interpretacji i „koordynacji sensu” (Birkner, 1980, s. 6). Po utracie „daw nej” legitymizacji działań wołanie o „nową” staje się tym bardziej naglące. Utopia Morusa jest odpowiedzią na te żądania 0 tyle, że sama zarysowuje „konstruktyw ną” świecką propozycję sensu. Tradycyjny środek konstytuow ania sensu, religia, zostaje, mimo cytowa nych wzmianek o pojedynczych chrześcijańskich motywach i in sty tu cjach (np. o klasztorach), zastąpiona przez specyficzną formę literatu ry , dla której znam ienne jest mieszanie rozm aitych elementów dyskursu literackiego, bezpośrednio prezentującego poglądy, a zwłaszcza nau kowego (prawoznawstwo, ekonomia i teoria polityki). Morus synte tyzuje te elem enty w tekście, dając racjonalną „funkcjonującą” ofertę porządku.

Słowo „oferta” wskazuje, że także taka funkcjonalna analiza intencji społecznego oddziaływania, której podstawą jest tekst, niemożliwa jest bez uwzględnienia adresatów, a zatem bez zaprezentowania konkretnego obiegu komunikacyjnego, obejmującego autora, dzieło i czytelnika. W przypadku literackiej utopii zwróćmy tylko uwagę, że ani genezy, ani historii tego gatunku nie da się zadowalająco objaśnić bez należnego uw ydatnienia roli świeckiej inteligencji (która powstaje we wczesnym okresie nowożytności). Do tego dochodzą całkiem nowe możliwości dy strybucji, jakie — po raz pierwszy w dziejach — stw arza wynaleziona

właśnie technika druku. Skutki i znaczenie tego rewolucyjnego w yna lazku dla historii utopii (por. np. drukow ane ulotki w okresie reform acji 1 wojen chłopskich) nie zostały dotychczas wcale zbadane 10.

Zarówno autor, Tomasz Morus, jak jego pierwsi czytelnicy (świadczą o tym drukow ane razem z Utopią listy przewodnie) należą do grupy XVI-wiecznych uczonych humanistów oraz wykształconych (głównie w za kresie praw a) urzędników adm inistracji, którzy świadomie dążą do racjo nalnego uporządkowania współczesnej sobie rzeczywistości, odczuwanej jako chaotyczna n . Grupa ta sama pretenduje też do roli przywódczej, jakkolwiek trudno rozstrzygnąć, czy w tekstach — choćby Morusa — nie

10 Zwrócił mi na to uwagę N iklas Luhmann w trakcie dyskusji poświęconej badaniom utopii w Zentrum für interdisziplinäre Forschung przy uniw ersytecie w Bielefeld.

11 W spraw ie roli nowej św ieckiej inteligencji w X V I w. por. teraz zwłaszcza K leinschm idt, 1982, s. 116 n.; Kühlman, 1982, s. 285 n.; Grimm, 1981, s. 13 n.

(9)

dochodzi do głosu także poczucie bezsilności, ponieważ przedłożony lite racki projekt nowego porządku musi wobec faktycznie istniejących stru k tu r panowania w okresie wczesnonowożytnym pozostać jedynie roszcze niem — właśnie „literacką utopią”.

II

W przypadku g a t u n k ó w l i t e r a c k i c h cecha selektywności jest równie oczywista, jak w przypadku poszczególnych tekstów. G atunki można charakteryzować przez określony typ redukcji, jakiej dokonują wobec danego cząstkowego systemu literackiego i całościowego system u społecznego epoki. Stałe, powracające w historii, dom inujące elem enty tekstów i oczekiwania czytelników pozwalają na w ykrystalizow anie się i instytucjonalizację gatunków, gdy tylko (i dopóki) zachodzi kom plem en tarn y wzajemny stosunek między historycznie odmiennymi oczekiwaniami literackim i i pozaliterackimi oraz reakcją ze strony autorów, współokre- ślającą zwrotnie owe oczekiwania (Vosskamp, 1977, s. 27 n.).

Ze względu na funkcje historycznie zinstytucjonalizowane gatunki można z jednej strony określić jako s y n t e z y p o t r z e b , gdzie nie tylko artykułuje się określone problemy, ale także dyskutuje i podsuwa strategie rozwiązań, dzięki którym możliwe jest (ograniczone w czasie) zaspokojenie potrzeb określonych czytelników (warstwy, grupy). Z d ru giej strony gatunki literackie na gruncie swojej w łasnej złożoności jako specyficzne całostki sensu (powstałe w w yniku selekcji zachowanych możliwości) pełnią też funkcję ujaw niania i t w o r z e n i a n o w y c h p o t r z e b . W historii literatu ry owocuje to w ażnym i dla ewolucji ga tunku zróżnicowaniami, w ariacjam i i przekształceniami elementów dys kursu bądź zmianą funkcji — aż do powstania nowego gatunku. Funkcje syntetyzowania potrzeb odpowiadają funkcjom rozszerzania i produko wania potrzeb: potrzeby są zarazem zaspokajane i wzbudzane 12. Z punktu widzenia teorii instytucji można by (na gruncie definicji rozwoju spo łecznego) powiedzieć: gatunki literackie — będąc w „najwyższym stopniu” instytucjam i społecznohistorycznymi — stw arzają zawsze nowe potrzeby, „które domagają się instytucjonalnego spełnienia, tym samym w yłaniają wciąż nowe instytucje (gatunki), a tym samym wciąż nowe potrzeby” (Schelsky, 1970; 1973, s. 20).

Owa podstawowa dla historii gautnku literackiego dialektyka syn tetyzowania i produkowania potrzeb — którą można opisać jako dialek- tykę tego, co określone, i tego, co nieokreślone (aktualności i

potencjal-u Moje rozważania o teorii i socjologii gatpotencjal-unków (Vosskamp, 1977, s. 27 n.; 1978a, s. 28 n.) należy uzupełnić o wyróżniony tu aspekt budzenia i tworzenia po trzeb.

(10)

ności)13 — nie gw arantuje bynajm niej ciągłości dziejów danego konkret nego gatunku. Świadczą o tym dobitnie właśnie dzieje nowożytnej utopii: cechą charakterystyczną jest tu raczej nieciągłość. Tożsamym momentem w dziejach danego gatunku pozostaje właśnie konstytutyw ny dualizm tego, co określone, i tego, co nieokreślone, toteż stały w historii nowo żytnej utopii m otyw — konsens wszystkich członków idealnego państwa (oparty na cnocie) może pełnić zgoła przeciwstawne funkcje (z jednej strony społeczna harmonia, z drugiej strony surowa dyscyplina podda nych). Ich specyficzną funkcję pozwala ustalić dopiero skorelowanie każ dorazowo odmiennych historycznych sytuacji i „stanów potrzeb” (H. P. D reitz el)14 oraz poszczególnych historycznych w ariantów gatunku lite rackiego.

Ważną przesłanką (oraz niezbędną podstawą empiryczną) jest tu hi storia recepcji danego utw oru albo grupy utworów. Rozpatrując kolejne fazy recepcji (od pierwszego odbioru Utopii w momencie pierwszego wy-» dania w 1516 r.), wskażemy kilka ważnych etapów w historii funkcji utopii literackiej od XVI do XVIII w.

Jeśli zbadać recepcję Utopii na początku XVI w. w aspekcie historii funkcji, potwierdzi się hipoteza o potencjalności tekstu literackiego bądź też o estetycznym magazynowaniu wszystkich różnorodnych możliwości oddziaływania 1S. Czytelnicze interpretacje „Książeczki prawdziwie złotej” Tomasza Morusa idą co najm niej w trzech głównych kierunkach. Więk szość uczonych i/lub wykształconych odbiorców widzi w Utopii hum ani styczną satyrę w duchu satyrycznej literatu ry starożytności, np. fanta stycznej literatu ry podróżniczej znanej od czasów Jam bulosa i Lukiana. Ironiczne sygnały fikcji są rozszyfrowywane i rozpoznawane — tak samo jak podwójne dno opowieści — ponieważ autorem relacji z państwa Uto pian jest „figlarz” Hytlodeusz. Skoro tak, to nie jest jasne, czy roz w inięta w drugiej części tekstu koncepcja alternatyw nego ładu społecz nego ma być rzeczywiście idealnym przeciwieństwem ówczesnej Europy, czy też instytucje Utopian i praktykow ane przez nich sposoby zachowa nia się należy traktow ać z ironicznym dystansem (por. Erzgräber, 1980, s. 36). Taką lekturę sugeruje końcowy kom entarz tekstu Morusa (1954, s. 182):

Tym czasem nie mogę <scil. narrator, za którego postacią ukrywa się Morus) w praw dzie zgodzić się na wszystko, co powiedział ten mąż (Hytlodeusz, autor relacji o U topianach), niew ątpliw ie zresztą uczony i doświadczony w spra w ach ludzkich, chętnie jednak przyznaję, że w państw ie Utopian istnieje dużo tak ich urządzeń, których raczej życzyłbym naszym państwom, niż się po nich spodziew ał.

18 D ialektykę nieokreśloności i określoności ze względu na „interpretację za w ieszon ą” podkreśla Steinm etz (1977, s. 42 n.). Por. też „zasadę ujednolicenia znacze n ia” i jej negację u Mukarovskiego (1966; 1974, s. 48 n.).

14 W spraw ie dyskusji nad teorią potrzeb por. zwłaszcza Hondrich, 1975, i Ga- siet, 1981.

(11)

Dla współczesnych odbiorców satyryczne funkcje tek stu wiązały się głównie z pojedynczymi motywami krytyki społecznej — taką funkcję pełniła więc np. dydaktyczna konfrontacja wzorcowych norm m oralnych z „chrześcijańską” praktyką europejską. Jedynie tam, gdzie nie tylko kry ty ku je się poszczególne przyw ary, ale cały projekt idealnego państw a rozum iany jest jako norma krytyki chrześcijańskiej Europy, satyra uzy skuje cechy utopijne — buduje obraz antytetyczny. Państw o Utopian można wówczas — odwołując się do archetypalnych tęsknot i życzenio w ych projekcji — ujmować jako świat usytuow any poniżej K rólestw a Niebieskiego, ale powyżej znanych państw w spółczesnych16. Należy zwrócić uwagę, że taka interpretacja nie zawiera jeszcze koncepcji utopii w sensie myślenia antycypującego, jak to się dzieje w w ieku XVIII.

Obok wyróżnionej przez hum anistycznych czytelników XVI w. funk cji satyrycznej i funkcji prezentowania antyśw iata (tu należy szukać zaczątków przyszłego gatunku „opowieści u topijnej” ) 17 w ażną rolę od gryw a trzecia możliwa funkcja, pragmatyczna, zwłaszcza w recepcji nie mieckiej. Utopia pojmowana jest jako dokum ent historyczno-polityczny i oddziałuje jako rozpraw a z zakresu teorii państwa. Uderza to szczegól nie w pierwszym niemieckim przekładzie Utopii, dokonanym przez Clau- diusa Cantiunculę (Bazylea 1524) — był to w ogóle pierw szy przekład na język ludowy 18. Bazylejski praw nik i burm istrz interesuje się przede wszystkim wzorową praktyką praw ną Utopian i jej politycznym i insty tucjam i, nie zaś fikcjonalnymi, satyryczno-ironicznym i aspektam i tekstu. Toteż Cantiuncula tłumaczy tylko drugą część książki (czyli relację z mo delu Utopii), a resztę pomija. Tak przełożony i tak odczytany tekst zyskuje

inną, zredukowaną („zaktualizowaną”) postać. Intencja oddziaływania po litycznego — oderwana od ironicznych zastrzeżeń, jakie nasuw a literac ko poliwalentna stru k tu ra tekstu — w poszczególnych fragm entach nagle okazuje się (rewolucyjnie) bliska Tomasza M üntzera:

Oto bogacze stale coś odciągają z dziennego zarobku biednych robotników nie tylko za pomocą prywatnych sztuczek, lecz także przez uchw alanie osob nych ustaw, zatwierdzających takie krzywdy. (...) Jakże daleko jednak od szczęścia Utopian są ci najgorsi samolubi, którzy powodowani nienasyconą żądzą chciwości rozdzielili między siebie w szystkie dobra, które byłyby w y  starczyły dla całego narodu! (Morus, 1954, s. 182).

Taki wyizolowany ustęp nie powinien jednak mylić co do dom inują cego zamysłu i możliwości oddziaływania Utopii. Morus nie dostarcza

16 „Bez wątpienia jest to jedna z owych Wysp Szczęśliw ych, być może bliska Polom Elizejskim, (...) zadowolona ze swoich instytucji i posiadłości, błogosławiona w sw ej niewinności i wiodąca poniekąd niebiański żywot, poniżej poziomu nieba, a le ponad zgiełkiem znanego nam św iata” (Guillaume Budé w liście do Thomasa Lupseta, Paris, 31 VII 1517; cyt. według Manuel, 1979; 1980, s. 132).

17 W sprawie pojęcia i dziejów „opowieści utopijnej” por. Stockinger, 1981. 18 Zob. przedruk tego wydania, Morus, 1980.

(12)

żadnych bezpośrednich wskazówek działania ani też nie „podburza” do bezpośredniego przełożenia teorii na politykę tak jak M üntzer — prze ciwnie, hasłem Morusa jest „policy”, inaczej: organizacja w ew nętrznego porządku państw a przez instytucjonalne reguły życia publicznego. Nic więc dziwnego, że między katalogiem tem atów Reichspolizeiordnung z 1530 r. a poszczególnymi motywami porządku Utopii można stw ierdzić uderzające paralele (Berns, 1982, s. 108). Funkcje, jakie spełnia teo re tyczny model Tomasza Morusa, wskazują nowy ład państwowy i spo łeczny, naw et jeśli nie towarzyszą im bezpośrednie zalecenia działania politycznego.

Jörg Jochen Berns i Ludwig Stockinger zwrócili uwagę, że dzieje recepcji Utopii w XVII w. układają się pod wyraźnym wpływem prze kształceń i uproszczeń modelu literackiego 19. W późniejszych utopiach społecznych dom inuje idea porządku oraz tendencja do pełnego, zinsty tucjonalizowanego uspołecznienia wszystkich osobników. N arasta skłon ność do pragm atyzacji i dydaktyzacji.

Proces ten można śledzić krok po kroku: Civitas solis Tomaso Cam panelli (1602; w 1623 r. książka ukazała się we Frankfurcie nad Menem) buduje ideał państw a, gdzie władza świecka i duchowna stapiają się w au to ry tarn ą teokrację; Christianapolis Johanna V alentina A ndreae (Strassburg 1619) kreśli w horyzoncie pietystycznych wyobrażeń utopię chrześcijańskiego społeczeństwa z nadzieją stworzenia Societas C hristiana (van Dülmen, 1978, s. 163 п.); Nova Atlantis Francisa Bacona (London 1624, opublikowana 1627) może uchodzić za programową utopię organi zacji nauki i techniki, gdzie nauka i życie społeczne łączą się w „nadrzęd ny system religii” (Pfeiffer, 1982). W tym dziele najdobitniej dochodzi do głosu charakterystyczny dla wczesnonowożytnych utopii związek w ła dzy i nauki.

Widoczną tendencję do celowo racjonalnego myślenia w kategoriach porządku i systemu, instrum entalizację rozumu, uderzającą (w stosunku do Morusa) re-teologizację oraz rosnące unaukowienie — każdy z tych elem entów można zrozumieć z perspektyw y historii funkcji tylko pod w arunkiem , że dokona się rekonstrukcji historycznych stosunków w epo ce w ojen w yznaniow ych i domowych. Przerost porządku, widoczny w uto piach, jest generalnie odpowiedzią na historyczną sytuację, którą cha rak tery zuje — przynajm niej w odczuciach współczesnych — „niedosta tek porządku”, a w szczególności reakcją na ponowne „usztywnienie społeczeństwa stanowego (...), które niemal wszędzie pod koniec XVI w. bądź na początku XVII w .” osiąga punkt kulm inacyjny. „Mobilność i swoboda możliwe jeszcze w ciągu XVI w., w połowie XVII w. są niem al w ykluczone” (van Dülmen, 1981, s. 24). Potencjalność modelu M orusa zostaje zredukow ana do aktualności pragm atyki porządku.

(13)

W ciągu XVII w. zmienia się to tylko wyrywkowo, natom iast w pierw szej połowie XVIII w. zachodzą poważne zmiany tam, gdzie w skutek różnicowania się gatunku modelowa i systemowa konstrukcja opowieści utopijnych nie stanowią już wyłącznego ośrodka albo w ręcz ustępują na plan dalszy na rzecz narracyjnego przedstawienia indyw idualnych losów. Utopijne powieści podróżnicze i przygodowe Sam uela G otta (Nova Solyma, 1648), Gabriela de Foigny (La Terre Australe Connue, 1676) i Denisa Veiras (L'histoire des Sevarambes, 1677— 1779) wyznaczają po czątek tej ewolucji; Robinson Crusoe Daniela Defoe ze swym zakorze nionym we współczesnej, XVIII-wiecznej rzeczywistości „potencjałem idealizacji” znosi niejako utopię renesansową jako samodzielny gatunek (Schlaeger, 1982, s. 280) i wprowadza nowy gatunek. Dopiero zasadniczo odmienne ramowe w arunki społeczne (powstanie nowoczesnego, sfunkcjo- nalizowanego społeczeństwa „mieszczańskiego”) oraz zm ienione modal- ności kom unikacyjne („niezależni” pisarze, nowa mieszczańska publicz ność, powstający rynek literacki) znowu urucham iają owe literacko poli- w alentne możliwości oddziaływania hum anistycznych utopii społecznych, co pozwala na ewolucję gatunku. Zaznaczająca się w m edium epickiego opowiadania „pryw atyzacja” literackiej utopii jest jednak w tej fazie jeszcze bardzo silnie związana z ową funkcją dyscyplinowania, która od czasów Morusa charakteryzuje wczesnonowożytną utopię w całości (z od niesieniam i do Państwa Platona). Koronnym przykładem może być w tej mierze Insel Felsenburg Johanna G ottfrieda Schnabla, gdzie rolę norm y, na której opiera się konsens, przejm uje chrześcijańsko-racjonalna „cno ta ”. Zmienia się natom iast społeczne usytuowanie utopii: gw arantem dy scypliny — poprzez uw ew nętrznienie cnoty — jest już nie porządek społeczny, ale porządek rodzinny 20.

Epokowa przem iana gatunku i funkcji utopii literackiej następuje dopiero w drugiej połowie XVIII w., w raz z decydującym przejściem od utopii miejsca do utopii czasu. Obraz przeciw staw iany istniejącej rzeczywistości nie jest już rzutow any w przestrzeń („utopia”), ale coraz częściej w przyszłe czasy („uchronią”). Funkcjonalne konsekw encje tej przem iany, widoczne aż po dziś dzień, można ująć w pięciu p u n k ta c h 21:

1. Zakładana w społecznych utopiach XVI i XVII w., a także później, w XVIII-wiecznych opisach republik cnotliwych zgodność subiektyw nych roszczeń i społecznych konieczności, indyw idualnej wolności i instytucjo nalnego porządku zostaje na gruncie nowego pojęcia jednostki uznana za czystą supozycję i złudzenie. Zamiast sym etrii między jednostkam i a spo łeczeństwem, centralnym problemem wszystkich dyskusji o utopii staje się napięcie między tym, co jednostkowe i pojedyncze, a tym, co ogólne i powszechne, oraz ich polaryzacja. Rousseau dostarcza tu ta j właściwych haseł.

Por. zwłaszcza Fohrmann, 1981.

(14)

2. Zm iana paradygm atu — przejście od utopii miejsca do utopii cza su — jest historycznie możliwa tylko w skutek „uczasowienia” doświad czenia, w skutek tego, że zainteresowanie przyszłością zmienia się w „ocze kiw anie” (Koselleck, 1979). Konsekwencją tego jest stałe przyśpieszenie nie tylko „historii” (liczba pojedyncza zbiorowa), ale także wciąż „no w ych” oczekiwań utopijnych. Nie sposób zaspokoić rozbudzonej „potrzeby przyszłości”.

3. Tem poralizacja doświadczenia owocuje w myśli teoretycznej filo zofią postępu, a w literaturze polityczno-społeczną utopią czasu, jak u Louis-Sebastien M erciera (L’An 2440, Rêve s’il en fu t jamais) 22, ale również powieściami o założeniach indywidualno-psychologicznych, trak tujących o stałej konieczności doskonalenia się oraz o ograniczonych moż liwościach doskonalenia się; do tej grupy należy niemiecka powieść edu kacyjna od Agathona Wielanda 23.

4. Dopiero koncepcja zasadniczej zdolności człowieka i gatunku ludz kiego do doskonalenia się, a więc koncepcja doskonalenia się dziejów w ogóle („perfection [doskonałość]” hum anistycznych utopii społecznych zostaje tu zanegowana na rzecz „perfectibilité [zdolność do doskonalenia się]”) pozwala na sprzeczną z rzeczywistością antycypację przyszłości i ro dzi pragnienie jej urzeczywistnienia. Zachodzi wówczas paradygm atyczna, rew olucyjna przem iana funkcji utopii: funkcja tworzenia anty-obrazu zostaje — w naw iązaniu do tradycji chiliastycznej (zsekularyzowanej) — rozbudow ana i zmienia się w funkcję antycypowania oraz konstruow anie tego, co hipotetyczne i możliwe. To zaś, co możliwe, jako to, co jeszcze, nie zostało urzeczywistnione, dąży do przynajm niej przybliżonej realizacji (por. K antow ską koncepcję „idei regulatyw nej”). Odtąd siłą napędową utopii staje się możliwość tworzenia historii ludzkości przez ludzi.

5. W płaszczyźnie l i t e r a c k i e j utopia może oddać sprawiedliwość uczasowieniu tylko pod w arunkiem , że będzie w epickiej opowieści od tw arzała proces doskonalenia się jednostki. Powieści edukacyjne i w y chowawcze [Bildungsroman, Erziehungsroman], a w pewnej mierze także powieści podróżnicze, są tego konsekwencją; zachodzi swego rodzaju „konieczność” opowiadania, a nie — jak w klasycznych utopiach społecz nych — opisywania. Odpada tradycyjna funkcja dyscyplinowania zwią zana z konsensualnym rozumem czy norm atyw ną cnotą; jednakże do skonalące się jednostki podlegają niezbędnemu dla samourzeczywistnienia obowiązkowi kształcenia i kształtowania samych siebie — aby na odmianę posłużyć się przykładem Goethego. Toteż z punktu widzenia funkcji także nakaz doskonalenia się można określić jako pewną odmianę dys cyplinujących tendencji utopii. Jednocześnie pojęcie możliwości

dosko-“ Por. L.-S. M e r c i e r , L ’An 2440. Rêve s’il en fû t jamais. Paris 1977. Prze kład n iem iecki Ch. F. W e i s s e (1772) przygotował H. J a u m a n n. Frankfurt a.M. 1982.

(15)

nalenia się p r z e c i w s t a w i a s i ę [widerspricht] tendencji dyscypli nowania, o tyle że umożliwienie tego, co indyw idualnie możliwe przy najm niej w sensie idealnym (oraz na gruncie i n t e n c j i tekstu, p r z e c i w s t a w i a s i ę [entgegensteht] wszelkiej dyscyplinie.

Jakoż tu właśnie napotykam y zasadniczą sprzeczność (oraz spór) m ię dzy i n t e n c j ą tekstu a r e c e p c j ą tekstu: dzieje recepcji powieści edukacyjnej (zwłaszcza w XIX w.) w skazują mianowicie aż nadto dobitnie, w jakim stopniu ideał samodoskonalenia się, prezentow any w tekstach literackich, stał się środkiem „społecznej autodyscypliny” dla ekonomicznie rozwiniętych, ale politycznie zacofanych w arstw oświeco nego mieszczaństwa w Niemczech. S a m o d y s c y p l i n a i d y s c y p l i n a s p o ł e c z n a mogą więc zawierać także przymierza, którym daleko do świętości.

Gdy zatem dyscyplina społeczna nie jest akceptowana, a autodyscy- plina wzbroniona, utopii pozostaje w dalszym ciągu funkcja podtrzym y wania świadomości tego, co hipotetycznie możliwe. Toteż „zasada n a dziei” karm i się uczasowieniem utopii, jakkolw iek dziś bardziej aktualna zdaje się (utopijnie redukcjonistyczna) skłonność do intensyfikacji chwil szczęścia, ucieczka w idyllę bez historii albo idealizacja sztuki w sensie „utopii sztuki” 24. Ani dziś jednak, ani w przyszłości nikt nie rezygnuje z „utopijnego trybu warunkowego” (który jest dziedzictwem utopii). Oto jak domniemywa Musilowski „człowiek bez właściwości” (Musil, 1971, s. 316):

istniejący ład nie jest tak mocny, za jaki chciałby uchodzić. Żadna rzecz, żadne poczucie w łasnego „ja”, żaden kształt i żadna zasada nie w ydają m,u się bezsporne, wszystko znajduje się w niewidocznej, ale nieustającej prze m ianie. W tym, co niestałe, jest w ięcej pierw iastków przyszłości niż w tym , co stałe, a teraźniejszość jest tylko hipotezą, poza którą jeszcześm y nie w yszli.

Jeżeli uwydatniono tu decydujące przejście od utopii miejsca do utopii czasu, to dlatego, aby wskazać zarazem zmieniającą się gruntow nie możliwość funkcji utopii. Utopie miejsca i ich totalizujące funkcje nie w ym ierają — naocznych dowodów dostarcza nam wiek zarówno XIX, jak XX. „Utopia negatyw na” (dystopia) jest krytyczną inw ersją klasycz nej utopii społecznej, utopia faszystowska jest perw ersyjną repliką wy stępującego już w utopiach XVIII w. (por. de Sade) terro ru porządku. Utopie nigdy nie byw ały jednoznaczne, a jeśli chodzi o metody, nie jest tak, by ex definitione miał w nich święcić trium fy humanizm. Uto pia — podobnie jak Oświecenie — ma swoją dialektykę!

III

Opisane tu różne (i wieloznaczne) możliwe funkcje prototypu no w ożytnej utopii (Utopii Tomasza Morusa) oraz naszkicowana przem iana

(16)

paradygm atu funkcji — przejście od utopii miejsca do utopii czasu w XVIII w. — mieszczą się w obszernych ram ach h i s t o r i i u m y s ł o w o ś с i, która bada „duchow okulturową in frastru k tu rę” epok historycz n y c h — właściwe im dyspozycje oczekiwań i zachowań (Reichardt, 1978, s. 131). W perspektyw ie historii funkcji rolę literatu ry można więc ogól nie rozpatrywać w trzech układach odniesienia (Luhmann, 1975, s. 198): ze względu na stosunek tekstu literackiego albo gatunku literackiego do społecznohistorycznego całościowego system u danej epoki lub węższego odcinka czasu (np. na początku XVI w. albo w ostatniej ćwierci XVIII w.); ze względu na stosunek między danym tekstem albo gatunkiem a jakimś literackim systemem cząstkowym (w przypadku utopii społecznej w grę wchodzą rodzaje o pokrewnej funkcji — bukoliki, literatu ra podróżnicza, rozpraw y z zakresu teorii polityki i państw a — albo teksty literackie o przeciwnym charakterze; wreszcie — ze względu na stosunek literatu ry do sam ej siebie. Również utopijna opowieść nowożytna wcześnie zyskuje świadomość własnej ciągłości i nieciągłości.

Poddaje refleksji samą siebie, zwłaszcza w takich momentach histo rycznych, gdy utopia miejsca — o charakterze krytycznym — przechodzi w utopię czasu o charakterze projekcyjnym . Uczasowienie utopii zbiega się z momentem, gdy utopia po raz pierwszy w najwyższym stopniu odnosi się do samej siebie. U topijna sem antyka jest już co najw yżej cy towana, utopijne opowieści (już u Wielanda) mogą stać się opowieściami o utopijnym opowiadaniu 25.

Wszystkie trzy wymienione — konstytutyw ne dla dziejów funkcji litera tu ry w ram ach historii urnysłowości — układy odniesienia doma gają się rozwiązań w zakresie p rak ty k i badawczej oraz techniki prezen tacji, które moim zdaniem podsuwa proponowana metoda upraw iania h i s t o r i i g a t u n k ó w . Jeśli zdefiniować gatunki literackie jako spo- łecznohistoryczne instytucje, pełniące funkcje syntetyzowania i produ kowania potrzeb (aktualność i potencjalność), można — w przybliże niu — dać odpowiedź na pytanie o stosunek między intencjonalnym i funkcjam i tekstu a funkcjam i historycznie zrealizowanymi.

Czy historia funkcji literackiej utopii może stanowić model dla hi storii funkcji literatu ry w ogóle? Sądzę, że tak, gdyż także literacka utopia — jak wszelka sztuka i lite ra tu ra — ma ową poliwalentną i poli- funkcjonalną cechę nadm iaru i na niej się zasadza. Zm agazynowany w tekstach utopijnych potencjał oddziaływania umożliwia tworzenie sen sów i konstytuowanie doświadczeń (jak podkreślono — niejednoznaczne) w różnych historycznych sytuacjach kom unikacyjnych i ogólnospołecz nych konstelacjach.

L iteratu ra nie jest utopią, ale jest sprzężona z dziejami literackiego gatunku. Dzieje te dla historyka literatu ry podejmującego pracę rekon

(17)

struk cji są źródłem doświadczenia, które Novalis (1798; 1978, s. 356) ujął w zdaniu: „Książka, jak wszystko, powołuje do życia tysięczne doznania i funkcje — określone, zdeterminowane i swobodne”. Zdanie to dobitnie form ułuje podkreśloną dwoistość aktualności i potencjalności tego, co określone, i tego, co nieokreślone, w oddziaływaniu literatu ry . Dzieje funkcji literatu ry odkryw ają tu swoje możliwości i granice.

Przełożyła Małgorzata L ukasiew icz

Bibliografia

В a c h t i n, M. M., 1940, 1974, Zur Methodologie der Literaturw issenschaft. W: Die Ästhetik des Wortes. Hrsg. und eingeleitet von R. G r ü b e l . Suhrkam p, F ra n k fu rt am Main 1979, s. 349—357.

B e n j a m i n , W., 1931, Literaturgeschichte und Literaturw issenschaft. W: Gesam  melte Schriften. Bd. III. Hrsg. H. T i e d e m a n n - B a r t e l s . Suhrkam p, F ran k fu rt am Main 1972, s. 283—290.

B e r n s , J. J., 1982, Utopie und Polizei. W: Zur Funktionsgeschichte der frühen Utopistik in Deutschland. Literarische Utopie-Entwürfe. Hrsg. H. G n ü g.

Suhrkam p, F ran k fu rt am Main, s. 101—116.

B i r k n e r , G., 1980, T exte in einem Prozess sozialer Evolution. H annover (powie lone).

B o h r e r , K. H., 1981, Utopie des Augenblicks und Fiktionalität. W: Die Sub- jektivierung von Zeit in der modernen Literatur. Plötzlichkeit. Z um Augenblick des ästhetischen Scheins. Suhrkam p, F ran k fu rt am Main, s. 180—218.

C a m p a n e l l a , T., 1623, Civitas solis. Übersetzung: Der utopische Staat. Hrsg. K. J. H e i n i s c h . Rowohlt, Reinbek 1960, s. 111—169.

C h v a t i k , K., 1981, Tschechoslowakischer Strukturalismus. Theorie und Geschich te. Fink, München.

D ü l m e n , R. v o n , 1978, Die Utopie einer christlichen Gesellschaft. Johann Va lentin Andreae (1586—1654). Teil I. Frommann-Holzboog, S tu ttg a rt — Bad C annstatt.

D ü l m e n , R. v o n , 1981, Formierung der europäischen Gesellschaft in der Frühen Neuzeit. W: Geschichte und Gesellschaft. T. 7, s. 5—41.

E n z e n s b e r g e r , Ch., 1977, 1981a, Literatur und Interesse. Eine politische Ästhetik m it z w e i Beispielen aus der englischen Literatur. Suhrkam p, F ran k fu rt am Main.

E n z e n s b e r g e r , Ch., 1978, Brief über das W irkungsverm ögen der K u nst und der politischen Theorie. „Akzente” 25, s. 230—237.

E n z e n s b e r g e r , Ch., 1981b, Die Grenzen der literarischen Utopie. „Akzente” 28, s. 44—60.

E r z g r ä b e r , W., 1980, Utopie und An ti-Utopie in der englischen Literatur. Morus. Morris. Wells. Huxley. Orwell. Fink, München.

F о h r m a n n , J., 1981. Abenteuer und Bürgertum. Zur Geschichte der deutschen Robinsonaden im 18. Jahrhundert. Metzler, S tuttgart.

F r y e , N., 1970. Spielarten der utopischen Literatur. W: W unschtraum und Expe riment. Vom Nutzen und Nachteil utopischen Denkens. Hrsg. F. E. M a n u e l . Freiburg, s. 52—83.

G a s i e t , S., 1981, Menschliche Bedürfnisse. Eine theoretische Synthese. Campus- -Verlag, F ran k fu rt am Main — New York.

(18)

G r i m m , G., 1981, L iteratu r und Gelehrtentum in Deutschland. Untersuchungen z u m W andel ihres Verh ältnisses v o m Humanismus bis zur Frühaufklärung.

Tübingen (maszynopis pracy habilitacyjnej).

G ü n t h e r , H., 1973, S tru k tu r als Prozess. Studien zur Ä sth e tik und L ite ra tu r theorie des tschechischen Strukturalismus. Fink, München.

G ü n t h e r , H., 1981, Geschichtliche Positionen — Russischer Formalismus, M arxis mus, tschechischer Strukturalismus. W: Literaturwissenschaft. G rundkurs 2. Hrsg. H. B r a c k e r t, J. S t ü c k r a t h . Rowohlt, Reinbek, s. 319—328. G u s t a f s s о n, L., 1982, Negation als ein Spiegel. Utopie aus epistemologischer

Sicht. W zbiorze: Utopieforschung. Interdisziplinäre Studien zur neuzeitlichen Utopie. Hrsg. W. V o s s k a m p . Metzler, S tuttgart, s. 280—292.

Η о h e n d a h 1, P. U., 1969, Z um Erzählproblem des utopischen Romans im 18. Jahr hundert. W: Gestaltungsgeschichte und Gesellschaftsgeschichte. Literatur-, ku n st- und m usikwisse nschaftliche Studien. In Zusam m enarbeit mit K. H a m b u r g e r . Hrsg. H. K r e u z e r . Metzler, S tuttgart, s. 79—114.

Η o n d r i с h, K. O., 1975, Menschliche Bedürfnisse und soziale Steuerung. Ro wohlt, Reinbek.

Η ο n к e, G., 1982, Die Rezeption der „U to pie” im frühen 16. Jahrhundert. W zbio rze: Utopieforschung..., t. 2, s. 168—182.

I s e r , W., 1975, Negativität als te rtiu m quid von Darstellung und Rezeption.

W zbiorze: Positionen der Negativität. Hrsg. H. W e i n r i c h . Fink, München, s. 530—533.

I s e r, W., 1976, Der A k t des Lesens. Theorie ästhetischer Wirkung. Fink, M ün chen.

J a u s s, H. R., 1977, Ä sthetische Erfahrung und literarische Hermeneutik. Bd. I.

Versuche im Feld der ästhetischen Erfahrung. Fink, München.

К а 1 i V o d a, R., 1970, Die Dia lektik des Strukturalismus und die Dialektik der Ästhetik. W: Marxismus und die moderne geistige Wirklichkeit. Suhrkam p,

F ra n k fu rt am Main, s. 9—38.

K l e i n s c h m i d t , E., 1982, S tadt und Literatu r in der Frühen Neuzeit. Voraus setzungen und Entfaltung im südwestdeutschen, elsässischen und schw eizeri

schen Stä dteraum. Böhlau, Köln und Wien.

К о s e 11 e с k, R., 1979, Vergangene Zukunft. Zur Semantik geschichtlicher Zeiten.

Suhrkam p, F ra n k fu rt am Main.

K ü h l m a n n , W., 1982, Gelehrtenrepublik und Fürstenstaat. Entwicklung und K r itik des deutschen Späthumanismus in der Literatur des Barockzeitalters.

Niemeyer, Tübingen.

L ä m m e r t , E., 1971, Przedm owa do: Romantheorie. Dokumentation ihrer G e  schichte in Deutschland 1620—1880. Hrsg. E. L ä m m e r t u. a., K iepenheuer und Witsch, Köln und Berlin, s. XV—XXIV.

L u h m a n n , N., 1972, Religiöse Dogmatik und gesellschaftliche Evolution. W: K.-W. D a h m , N. L u h m a n n , D. S t o o d t, Religion — S y ste m und Sozia lisation. L uchterhand, Neuwied, s. 15—132.

L u h m a n n , N., 1975, Systemth eorie, Evolutionstheorie und K om m unik ationstheo rie. W: Soziologische Aufklärung. 2. Aufsätze zur Theorie der Gesellschaft.

W estdeutscher Verlag, Opladen, s. 193—203.

L u h m a n n , N., 1977, Funktion der Religion. Suhrkam p, F ran k fu rt am Main. L u h m a n n , N., 1980, Gese llsc haftsstruktur und Semantik. Studien zur W issen s

soziologie der modernen Gesellschaft. Band I. Suhrkam p, F ran k fu rt am Main. M a n u e l , F. E., P. F r i t z i e, 1979, Utopian Thought in the Western World.

H arv ard U niversity Press, Cambridge, Mass., 1980.

M e r c i e r , L.-S., 1771, L’An d eu x mille quatre cent quarante; rêve s’il en fut jamais. Éd. R. T r o u s s o n . Édition Ducros, Bordeaux, 1971.

(19)

M o r u s , T., 1516: Libellus vere aureus nec minus salutaris quam f estivu s de opti- mo reipublicae statu, deque nova Insula U to pia; Utopia. Przełożył K. A b g a- r o w i c z. W prowadzeniem poprzedził W. O s t r o w s k i . W arszaw a 1954. M o r u s , T., 1524, Utopia. Erste deutsche Übersetzung von C. C a n t i u n c u l a .

Reprint: Von der wunderbare n Insel Utopia. Hrsg. H. H ö f e n e r. G erstenberg, Hildesheim 1980.

M u k a r o v s k ÿ , J., 1942, Der Standort der ästhetischen Funktion u nte r den ü b ri gen Funktionen. W: Kapitel aus der Ästhetik. Suhrkam p, F ra n k fu rt am M ain 1974, s. 113—137.

M u k a r o v s k ÿ , J., 1947: Zum Begriffsystem der tschechoslowakischen K u n s t theorie. W: Studien zur str uktu ralistischen Ä sth e tik und Poetik. U llstein, F ra n k fu rt am Main, Berlin, Wien 1977, s. 7—19; O ideologii czechosłowackiej teorii sztuki. Przełożyła M. R. M a y e n o w a . W: Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia. Opracował H. M a r k i e w i c z . K raków 1976, t. 2, s. 8—21.

M u k a r o v s k ÿ , J., 1966, Beabsichtigtes und Unbeabsichtigtes in der Kunst. W:

Studien zur struktu r alistischen..., s. 31—65.

M u s i l , R., 1930—1942: Der Mann ohne Eigenschaften. W: G esam m elte W erke in Einzelausgaben. Hrsg. A. F r i s e . Rowohlt, Ham burg 1952; Człow iek bez właści wości. Przełożyli К. R a d z i w i ł ł , K. T r u c h a n o w s k i , J. Z e l t z e r . T. 1—4. W arszawa 1971.

N o v a l i s , 1798. Anekdoten. W: Das philosophisch-theoretische Werk. Bd. II. Hrsg. H.-J. M ä h 1. Hanser, München 1978, s. 355—358.

P f e i f f e r , K. L., 1982, Wahrheit und Herrschaft: Zum systematischen Problem in Bacons „New Atlantis”. Siegen (powielone).

R e i c h a r d t, R., 1978, „Histoire des mentalités”. Eine neue Dimension der So zialgeschichte am Beispiel des französischen Ancien Régime. W zbiorze: In ternationales Archiv für Sozialgeschichte der deutschen Literatur. Bd. III, s. 130—166.

S c h e 1 s к y, H., 1970, Zur soziologischen Theorie der Institution. W zbiorze: Zur Theorie der Institution. Hrsg. H. S c h e 1 s к y. Bertelsm ann, Düsseldorf 1973, s. 9—26.

S c h l a e g e r , J., 1982, Die Robinsonade als frühbürgerliche „Eutopia”. W zbiorze:

Utopieforschung..., Bd. II, s. 279—298.

S c h m i d t , S. J., 1980, Grundriss der empirischen Literaturwissenschaft. Teil band I. Der gesellschaftliche Handlungsbereich Literatur. Vieweg, B raunsch weig, Wiesbaden.

S c h w a r z , Ü., 1981, Rettende K r itik und antizipierte Utopie. Zum geschichtlichen Gehalt ästhetischer Erfahrung in den Theorien von Jan M ukarovskÿ, Walter Benjamin und Theodor W. Adorno. Fink, München.

S t e i n m e t z , H., 1977, Suspensive Interpretation. A m Beispiel Franz Kafkas.

Vandenhoeck und Rupprecht, Göttingen.

S t o c k i n g e r , L., 1981, Ficta Respublica. Gattungsgeschichtliche Untersuchungen zu r utopischen Erzählung in der deutschen Literatur des 18. Jahrhunderts.

Niemeier, Tübingen.

S t o c k i n g e r , L., 1982, Überlegungen zur Funktion der utopischen Erzählung in der frühen Neuzeit. W zbiorze: Utopieforschungen..., Bd. II, s. 229—248. S t r i e d t e r , J., 1976, Przedmowa do: F. V o d i б к a, Die S tru ktu r der litera

rischen Entwicklung. Hrsg. von der Forschungsgruppe fü r stru k tu rale Me thoden in der Sprach- und L iteraturw issenschaft an der U niversität Konstanz. Fink, München, s. VII—CIII.

V o s s k a m p , W., 1977, Gattungen als literarisch-soziale Institutionen. Zu Pro blemen sozial- und funktionsgeschichtlich orientierter Gatiungstheorie und

(20)

-historie. W zbiorze: Textsortenlehre — Gattungsgeschichte. Hrsg. W. H i n с k.

Q uelle und Meyer, H eidelberg, s. 27—42.

V o s s k a m p , W., 1978a, Methoden und Probleme der Romansoziologie. Über

Möglichkeiten einer Romansoziologie als Gattungssoziologie. W zbiorze: In ternationales A rch iv für Sozialgeschichte der deutschen Literatur. Bd. III,

s. 1—37.

V o s s k a m p , W., 1978b, Probleme und Aufgaben einer sozialgeschichtlich orien

tierten Literaturgeschichte des 18. Jahrhunderts. W: Das achtzehnte Jahr hundert als Epoche. Hrsg. B. F a b i a n , W. S c h m i d t - B i g g e m a n n . КТО

Press, Nendeln, s. 53—69.

V o s s k a m p , W., 1982a, Przedmowa do zbioru: Utopieforschung..., Bd. I, s. 1—10. V o s s k a m p , W., 1982b, Thomas Morus’ „Utopia”: Zur Konstituieru ng eines gat

tungsgeschichtlichen Prototyps. W zbiorze: Utopieforschung..., Bd. II, s. 183—

196.

V o s s k a m p , W., 1982c, Utopie und Utopiekritik in Goethes Romanen „Wilhelm

Meisters Leh rjah re” und „Wilhelm Meisters W anderjahre”. W zbiorze: U to  pieforschung..., Bd. III, s. 227—249.