Krzysztof Kłosiński
Tożsamość na pograniczach
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 6 (108), 78-81
2007
Roztrząsania
i rozbiory
Tożsamość na pograniczach
Jan Kordys jest z całą pew nością jedną z n ajbardziej niezw ykłych postaci w pol skiej nauce. M ówiąc najkrócej, jak chyba n ik t in n y realizuje on w swoich działa n ia ch p o stu lat interdyscyplinarności, w yw iedziony niew ątpliw ie z postaw y scjen- tycznej, ukształtow anej w kręgu oddziaływ ania stru k tu ralizm u . N ic więc dziwnego, że sym boliczną postacią, któ ra p a tro n u je całej jego drodze naukow ej, swego ro dzaju stałym p u n k te m odniesienia, jest dla niego najw ybitniejszy przedstaw iciel tego n u rtu : C laude Lévy-Strauss.
O d tego m iejsca na m apie h u m a n isty k i XX w ieku Kordys w ędruje stale w stro nę b ad a n ia m ózgu, jako biologicznej podstaw y p o rząd k u sym bolicznego. Jest to w szak m ózg oglądany wciąż z perspektyw y sem iotycznej, naw et wówczas, gdy b a dacz w chodzi w skład zespołów klinicznych: w ia ta c h 1993-1996 w Paryżu p o d k ie ru n k ie m dra P. Jo rio n („Théorie et C lin iq u e des P athologies de la P ensée”), w la ta c h 1995-1997 w ra m a c h g ra n tu KBN p o d k ie ru n k ie m prof. H. U latow skiej. W pierw szym p rzy p a d k u w grę w chodziły b ad a n ia hom ologii rozm aitych funkcji sym bolicznych w k o n fro n ta cji z neu ro sem io ty k ą, w d ru g im b ad a n ia n a d afazją i n a rrac ją oraz parem iologią. D odać należy, że Ja n K ordys był stypendystą In sty tu tu Słowianowznawstw a i B ałkanistyki A kadem i N a u k ZSR R , EH ESS w Paryżu i A ndrew W. M ellon F o u n d atio n , także w Paryżu. W yniki tych b ad a ń były p u b li kow ane zarów no w Polsce, jak i zagranicą.
W 1986 ro k u Ja n Kordys obronił d o ktorat {P ow ieść-m it - rytuał w kręgu badań strukturalno-semiotycznych) n ap isan y po d k ie ru n k ie m Stefana Żółkiew skiego. Trzy rozdziały tej rozpraw y weszły n astęp n ie do jego pierw szej książki: M ózg i znaki (1991), któ ra ukazała się w PIW -ow skiej B ibliotece M yśli W spółczesnej, co samo
Kłosiński
Tożsamość na pograniczachjuż świadczyło o p restiżu m łodego autora. Dwa - nowe - w stępne rozdziały m ów i ły o stanie n eu rosem iotyki (w szczególności o kw estii p ółkul mózgowych, ich re la cji w zajem nych, ich relacji z językiem , na tle w yników b ad a ń klinicznych) oraz 0 k o m patybilności analiz s tru k tu r społecznych i opisów neurosem iotycznych. Ko lejne rozdziały mów iły o m etaforach, ich tw orzeniu i rozum ieniu, ich udziale w tw o rz e n iu fabuł (w szczególności fabuł królew skich) i o d n iesien iu tych procesów do procesów neurosem iotycznych, a n astęp n ie o m odelującej roli p r z e s tr z e n i-p rz e d e w szystkim w m alarstw ie. Całość zam ykała niezw ykle szeroka i błyskotliw a, zaska kująca analiza film u A shby’ego Beeing There (na podstaw ie pow ieści K osińskiego Wystarczy być) konfrontow ana z opisem p rzy p ad k u (rzekom ej) dziecięcej schizo frenii. W p rzeprow adzanych analizach stale jest obecny w ątek p ara leli z topologią mózgową.
Teksty k u ltu ry stanow ią korelaty pracy m ózgu i na tej podstaw ie badacz k u l tu ry k o n fro n tu je wiedzę przez siebie tw orzoną z w iedzą o m ech an izm ach m ózgo wych. Takie ujęcie pozw ala przekroczyć rozm aite aporie pojaw iające się w m yśli stru k tu ralisty c zn e j (jak relacja św iadom ość-nieśw iadom ość).
T aki sam jest, w zasadzie, najogólniejszy p u n k t wyjścia książki Jana Kordysa Kategorie antropologiczne i tożsamość narracyjna. Szkice z pogranicza neurosemiotyki 1 historii kultury opublikow anej także w prestiżow ej serii U niv ersitasu - H ory zonty now oczesności.
Pojaw iły się tu ta j przecież zu p e łn ie nowe w ątki, co w idać już w ty tu le ak c en tu jącym wagę h isto rii. I choć ty tu ł zwraca uwagę na znaczenie dziejów kultury, to n ie m niej w ażna jest dla A utora perspektyw a dziejów m ózgu (do h ipotez b iolo gów, neurologów , sem iotyków m ózgu naw iązuje n ie jednokrotnie).
Jest wszak czynnik w tej książce, wobec po p rzed n iej, zu p e łn ie nowy, p ersp e k tywa, jaką sym bolizuje sięgnięcie do Le vocabulaire des institutions indo-européenes E m ila B enveniste’a, perspektyw a b ad a n ia tego, co zapisało się w dziejach języka ludzkiego (skrót języka indoeuropejskiego: ie staje się dla czytelnika tej książki niejako znakiem n atu ra ln y m ). K olejną now ością jest w ysunięcie na p la n pierw szy pro b lem aty k i d a ru (ujętej w trad y c ji sięgającej do M aussa i jego kontynuatorów ). I w łaśnie skrzyżow anie w ątku analizy historyczno-językow ej z p roblem atyką d aru ksz tałtu je pierw szą część książki. Tak w łaśnie, jako w yodrębnioną część p o tra k to w ałbym dwa pierw sze rozdziały obejm ujące więcej niż połowę tekstu. Pierwszy z tych rozdziałów pt. Wierzyć i wiedzieć p oddaje analizie tytułow e kategorie kładąc nacisk na ekonom ię w ym iany k ształtu jącą relacje człowieka z bóstw em , które - ujm u jąc rzecz w telegraficznym skrócie - pozw alają postaw ić obok siebie słowa credo i kredyt. Surowa i zarazem skrom na tonacja w yw odu nie przesłan ia sform u łow anych przez Kordysa rew elacji: ujaw nienia człowieka m ediującego z bóstw em i odpow iedzialnego za u sta la n ie i utrzym yw anie - bezpiecznych - granic m iędzy obszaram i działania każdego z nich. W tle znalazły się neurosem iotyczne
charak-J. Kordys Kategorie antropologiczne i tożsamość narracyjna. Szkice z pogranicza neurosemiotyki i historii kultury, U niversitas, K raków 2006.
terystyki in te rak cji organizm u z otoczeniem i roli, jaką tu odgrywa mózg. Rozwa żania Kordysa p obudzają do m yślenia o rozm aitych fazach h isto rii owej ludzko- -boskiej ekonom ii w ym iany (np. czy p rak ty k a sym onii nie była jed n ak bliższa opi sanej przez K ordysa archaicznej rów now adze w zajem nych relacji niż n ie w ą tp li wie naruszająca tę równowagę „łaska” L utra?).
W rozdziale d ru g im pt. Kłamstwo i sekret. Gest Achillesa analizie historyczno- -językowej tow arzyszy analiza lite ra tu ry - n iesłychanie błyskotliw e i zaskakujące odczytanie Iliady jako tra k ta tu o destrukcyjnej dla społeczności ludzkiej roli se k retu , skryw ania i kłam stw a w grach w zajem nego w ym ieniania darów, jako in sty tu c ji stabilizującej tę społeczność. Poza analizą Iliady m am y tu też św ietną in te r p r e ta c ję b a ś n i o S in o b ro d y m . N a d z w y c z a jn a e ru d y c ja a u to ra w p o łą c z e n iu z rzetelnością i drobiazgow ością le k tu ry tekstów d ają efekt świetny, pokazując wy artykułow ane przezeń sprzężenie zw rotne: now oczesna n au k a pozw ala re tro a k tyw nie dostrzec skalę w iedzy zapisanej w przeszłości po d postacią literacką. J lia - da - m ówi autor - n ależałaby do z b io ru w yjątkowych tekstów (wraz z Don Juanem M oliera, w le k tu rze Serresa), będących fab u larn y m i tra k ta ta m i o darze i w ym ia nie. Jednakże czy bez Bronisław a M alinow skiego, M aussa bylibyśm y w stanie do konać tak ich odczytań? W ydaje się konieczne zatoczenie pełnego k ręgu przez Wedy, Eddę, obyczaje m ieszkańców Wysp T robrianda, by pow rócić do arcydzieł lite ra tu ry czy wzorców codziennych zachow ań” (s. 101-102). Pojaw iająca się tu figura koła („pełnego k rę g u ”) sk ła n ia łab y do z a p y ta n ia au to ra o in sp ira c ję h e rm e n e u ty k i w tych p rak ty k a ch interpretacyjnych?
W yraźnie odrębną część d rugą stanow ią kolejne trzy rozdziały skupione wokół n arracji. W pierw szym z n ic h autor zajm uje się pam ięcią. Po w stępnych - n a d zwyczaj uściślonych - u sta le n iac h pokazujących obszary p am ięci kontrolow anej przez świadomość, jak i tej niekontrolow anej, u staleniach czerpiących wiedzę z roz m aity ch uszkodzeń p am ięci (w rozw ażaniach pokazujących konsekw encje tak ich u szkodzeń dla tożsam ości) m am y znów le k tu ry tekstów : n eu ro c h iru rg ic zn e g o , psychotycznego (pierw sza po polsku analiza p am iętn ik ó w Schrebera, k tóre zresz tą niedaw no ukazały się w p rzekładzie polskim ), neuropsychologicznego (Łuria) i film owego (Blade Runner R idleya Scotta - obecność analiz film ów tłum aczy au to r za Sloterdijkiem : „o dośw iadczeniu człowieka p o trafią one pow iedzieć znacz n ie więcej [...] niż filozofia uniw ersytecka”, s. 186). L ek tu ry św ietne, p o d su m o w ane na k o ń c u a n a liz ą w za jem n y ch re la c ji n a r ra c ji i p a m ię c i w b u d o w a n iu podm iotow ości.
Z kolei m am y k ró tk i esej o za p o m n ie n iu (Pamięć i zapomnienie), którego nie sposób zapom nieć, bo dotyka on także - au totem atycznie - kw estii zapo m in an ia o dorobku n a u k i (cztery reguły forget it W einricha).
C ałość kończy rozpraw a Opowiadanie i terapia zbierająca w szystkie w ątki książ ki, z tytułow ym (tożsam ość n arracyjna) w łącznie. M am y tu ta j też dysk retn ą apo teozę M istrza L évi-S traussa we fragm encie Komentarz z 2005 roku. A utor patrzy dość optym istycznie na perspektyw ę w spółpracy w ielu dyscyplin (jak etnologia, literaturoznaw stw o, psychoanaliza, neurosem iotyka) zajm ujących się człow iekiem ,
Kłosiński
Tożsamość na pograniczachk tó re m ają p rze d sobą zadanie o d k u p ien ia pychy - „pychy sam oprzejrzystej św ia dom ości” (s. 242), która m iałaby u stąpić wobec „podm iotu m ózgowego” (s. 234).
W całości rozpraw a okazuje się doko n an iem badaw czym doniosłym dla co n a j m niej k ilk u dyscyplin h um anistycznych, in tegrujących się wokół kw estii „p ra k tycznej filozofii pierw szej osoby” (s. 6), czy p ytania: „skąd w iem , że jestem sam ym sobą” (s. 6), co wszak w ym aga okrycia „innego w sobie” i „siebie w in n y m ” (s. 16). Ja n Kordys szuka odpow iedzi na te p ytania w ędrując po obszarach różnych dyscy p lin naukow ych, dysponując znakom itym przygotow aniem erudycyjnym i w iel k im darem analizy oraz syntezy.
Krzysztof KŁOSIŃSKI
Abstract
Krzysztof KŁO SIŃSKI
U n iversity of Silesia (K ato w ice )
Identity at the borderlines
Review of Jana Kordys’s book Kategorie antropologiczne i tożsamość narracyjna. Szkice
z pogranicza neurosemiotyki i historii kultury [Anthropological categories and narrative identi
ty. Essays at the borderline of neurosemiotics and cultural history’] (Universitas, Cracow, 2006; ‘Horyzonty Nowoczesności’ [‘Horizons of Modernity’] series).
The reviewer holds the book in high esteem, describing it as a research and scholarly achievement of import to several disciplines in the humanities that tend to integrate around the issue o f ‘practical first-person philosophy’ o rth e question, ‘H o w do I know I am myself - which requires that ‘another person inside myself and ‘myself inside another person’ be discovered. Mr. Kordys seeks answers to these questions as he wanders across various scientific disciplines, supported by his excellent erudite background and a great gift of analy sing and synthesising.
