Helena i Jan ZiółkowieAndrzej Wojtkowski autor Bibliografii historii województwa lubelskiego
Profesor Andrzej Wojtkowski (ur. 20 XI 1891 we wsi Jezioro, zm. 7 VI 1975 w Lublinie) zanim związał się na stałe z Lublinem i Katolickim Uniwersytetem Lubelskim, okres wcześniejszy, z wyjątkiem lat studiów i dwóch wojen światowych, spędził w Wielkopolsce. Należał do pokolenia, które wzrastało i dojrzewało umysłowo w czasach niewoli narodowej, przeżywało radość z odzyskania niepodległości i gorycz jej utraty w 1939 roku. Był znawcą historii nowożytnej i historii kultury, archiwistą, bibliografem i bibliotekarzem, a przede wszystkim nauczycielem akademickim.
Napisano o nim wiele artykułów wspomnieniowych, biogramów i życiorysów, akcentując w nich różne dziedziny zainteresowań i wykonywanych czynności, ale najmniej miejsca poświęcono jego zainteresowaniom i pasji dokumentowania piśmiennictwa historycznego, jakimi są bibliografie opracowane przez Profesora Wojtkowskiego. Ja także nie rozwijam tego problemu, ponieważ zostanie to dokładnie opisane w nocie wydawniczej.
Zdzisław Grot w życiu naukowym Profesora Wojtkowskiego wyodrębnił dwa okresy twórczości: międzywojenny (1921-1939) - poznański i po drugiej wojnie światowej (od 1944) - lubelski.1 Różnią się one nie tylko miejscem zamieszkania i pracą zawodową, ale przede wszystkim tematyką badawczą.
W okresie pierwszym kształtuje się osobowość Wojtkowskiego - patriotyzm oraz historyczne odczuwanie i myślenie. Już jako uczeń Państwowego Gimnazjum w Ostrowie Wielkopolskim, należał do tajnej organizacji samokształceniowej - Towarzystwo Tomasza Zana, założonej przez Aleksandra Kubika późniejszego księdza i doktora prawa kanonicznego. W latach 1911-1912 był prezesem tego Towarzystwa, którego program wychowawczy był ukierunkowany na kształcenie u młodych ludzi charakterów w duchu narodowym, myśleniu społecznym, wzajemnej życzliwości i koleżeńskiej solidarności. Członkowie Towarzystwa dokształcali się w zakresie języka polskiego, historii Polski, historii literatury i geografii. Fascynowała tych młodych ludzi twórczość Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego, czytali powieści Żeromskiego, Reymonta i Sienkiewicza. Okres nauki Wojtkowskiego w gimnazjum przypada na czas intensywnego rozwoju czytelnictwa i polskiego życia kulturalnego w Ostrowie Wielkopolskim opartego o księgarnie Stefana Rowińskiego i Towarzystwo Czytelni Ludowych. Publiczne wykłady wygłaszali obrońcy polskości, tacy jak: ks. Arkadiusz Lisiecki, ks. Antoni Ludwiczak i ks. Stanisław Tłoczyński. W Domu Parafialnym organizowane były amatorskie przedstawienia teatralne oparte na tekstach Mickiewicza, Słowackiego i innych poetów polskich. Organizowane były wystawy malarzy wielkopolskich. Uczestniczył w tych wszystkich wydarzeniach młody Andrzej Wojtkowski. Sam organizował uroczyste obchody rocznicy Konstytucji 3 Maja. Wówczas to pisze swe pierwsze prace pod pseudonimem Sawa w piśmie młodzieżowym Brzask - organie Towarzystwa, oraz w piśmie Filareta – miesięczniku kulturalnym młodzieży. Organizował i prowadził w 1911 roku wycieczkę młodzieży szkolnej z Ostrowa Wielkopolskiego do Krakowa, gdzie przybyły także inne grupy z tajnej pracy samokształceniowej. Oprócz zwiedzania Wawelu i grobów królów polskich, wycieczkowicze uczestniczyli w wykładach Ignacego Chrzanowskiego, Wacława Tokarza i Wacława Sobieskiego na Uniwersytecie Jagiellońskim.
Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości w 1912 roku, Andrzej Wojtkowski podjął studia na Uniwersytecie Berlińskim, gdzie przez pięć semestrów studiował filologię klasyczną, historię literatury polskiej i rosyjskiej oraz historię. Słuchał wykładów profesorów polskich: Aleksandra Brücknera i Józefa Paczkowskiego oraz wybitnych profesorów niemieckich. Jako student rozwijał jednocześnie działalność w tajnej organizacji akademickiej Zet, a przez rok przewodniczył jej ekspozyturze samokształceniowej zwanej Grupą Narodową. Praca samokształceniowa i zaangażowanie miały duży wpływ na rozwijanie się późniejszych zainteresowań filologicznych i historycznych oraz literackich Profesora Wojtkowskiego. 2 Dostrzegł to dr Józef Łęgowski, działacz Towarzystwa Naukowej Pomocy im. Karola Marcinkowskiego, zapraszając w 1913 roku Wojtkowskiego do współpracy nad antologią prozy polskiej, jako części podręcznika nauki języka polskiego dla Niemców. Niektóre fragmenty tej antologii Wojtkowski poprzedził wstępami informując czytelników niemieckich o życiu pisarzy i ich wkładzie do kultury polskiej.
Studia w Berlinie przerwała Wojtkowskiemu pierwsza wojna światowa. Wcielony wbrew własnej woli do armii pruskiej, odbył kampanię wojenną w korpusie sanitarnym. Między innymi pracował w szpitalu wojskowym w Żaganiu na Śląsku, a w roku 1917 w stopniu kaprala walczył na froncie zachodnim. Po kapitulacji Niemiec wrócił do Poznania i tu jako ochotnik w styczniu 1919 roku zaciągnął się do wielkopolskiej armii powstańczej. Z ochotniczą kompanią poznańską walczył w obronie Lwowa. 3
Wyreklamowany z wojska przez Wydział Archiwów Państwowych Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, rozpoczął Andrzej Wojtkowski od sierpnia 1919 roku porządkowanie akt niemieckich władz okupacyjnych. Stał się tym samym pierwszym organizatorem przyszłego Archiwum Akt Nowych. W roku następnym Wojtkowski rozpoczął pracę w Archiwum Państwowym w Poznaniu. W pracy archiwalnej nie ograniczał się do zajęć czysto technicznych i zawodowych, ale odkryte ciekawsze akta wykorzystywał do badań naukowych, jak to miało miejsce z listami komunistów polskich w Londynie z 1858 roku odkrytych w aktach poznańskiego prezydium policji. Na ich podstawie Andrzej Wojtkowski w 1921 roku opublikował rozprawę naukową. 4 Zorientowany w zasobach archiwalnych pruskich, opracował na użytek Ministerstwa Spraw Zagranicznych rozprawę o polityce eksterminacyjnej rządu pruskiego wobec Polaków w latach 1740--1918, którą w roku 1923 delegacja polska przedłożyła Międzynarodowemu Trybunałowi Sprawiedliwości w Hadze, jako odpowiedź na skargę rządu niemieckiego w sprawie rugowania kolonistów osadzonych przez Komisję Kolonizacyjną w Wielkopolsce i na Pomorzu.5 Aspiracje Wojtkowskiego jako archiwisty szły w kierunku naukowym. Nie wydawał co prawda krytycznie źródeł historycznych, z wyjątkiem ciekawszej korespondencji, jak listy Karola Marcinkowskiego, Jerzego Moraczewskiego i Karola Libelta,6 natomiast z zasobów archiwalnych czerpał w pełni informacje do swoich prac.
Najważniejszą rzeczą dla Wojtkowskiego było gruntowne badanie źródeł dotyczących polityki antypolskiej rządu pruskiego na naszych ziemiach zachodnich i północnych.
Był pierwszym, który gruntownie spenetrował zasoby archiwów pruskich, przez co doskonale orientował się w działalności germanizacyjnej dworu pruskiego i poczynaniach obronnych społeczeństwa polskiego. Mógł też skutecznie prowadzić
polemikę z historykami niemieckimi.
Pracując w Archiwum Wojtkowski doktoryzował się w roku 1921 u profesora Adama Skałkowskiego na Uniwersytecie Poznańskim, przedkładając rozprawę na temat Polityka rządu pruskiego wobec Żydów polskich od roku 1793 do roku 1806. W roku następnym przebywał w Szwajcarii, skąd sprowadził do kraju Archiwum Agencji Lozańskiej. Po powrocie do Poznania wraz z Teodorem Tycem założył Towarzystwo Miłośników Historii Ziem Zachodnich, przemianowane w roku 1925 na Towarzystwo Miłośników Historii.
Z Archiwum poznańskim Wojtkowski rozstał się w 1923 roku, do tego czasu był też członkiem kolegium redakcyjnego ,,Kroniki Miasta Poznania", na łamach której ogłaszał swoje liczne artykuły z problematyki walki o język polski w zaborze pruskim.
Z ,,Kroniką" jak również z ,,Rocznikami Historycznymi" utrzymywał stały kontakt jako autor. W swoich publikacjach jak i wykładach, prowadzonych w latach 1923-1925 na Uniwersytecie Ludowym w Dalkach pod Gnieznem, dbał Andrzej Wojtkowski o poznanie i przyswojenie sobie przez czytelników i słuchaczy wartości polskiej kultury i narodowej tradycji.
Duży bezsprzecznie wpływ na twórczość naukową Wojtkowskiego miał zawód bibliotekarza, a od roku 1929 do wybuchu drugiej wojny światowej dyrektora Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu. Obok czynności związanych ze stanowiskiem dyrektora, pełnił funkcję kierownika działu przybytków i pracownika jednoosobowego działu rękopisów, kontynuując jednocześnie badania naukowe. Pracą bibliotekarską zajmował się Profesor Wojtkowski po drugiej wojnie światowej będąc na stanowisku dyrektora Biblioteki Głównej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w latach 1944-1949. Jako dyrektor Biblioteki Raczyńskich starał się urzeczywistniać w pełni postulowaną przez założyciela książnicy zasadę reprezentatywności wszystkich dziedzin wiedzy. Gromadził dzieła z zakresu nauk społecznych, historii, prawa i ekonomii, a także z zakresu szeroko pojętej wojskowości. Troszczył się o kompletowanie czasopism i zbiorów specjalnych, które osobiście opracowywał. Rolę bibliotekarza Wojtkowski pojmował bardzo szeroko, nie zamykał jej do kręgu prac technicznych i fachowych lecz jednocześnie pracując naukowo podnosił prestiż instytucji.
______________
1 Z. Grot: Twórczość naukowa Andrzeja Wojtkowskiego. „Roczniki humanistyczne” T. 21: 1973 z. 2 s. 5-22.
2 A. Wojtkowski: Z lat organizacyjnego scalania i stabilizacji w pracy samokształceniowej. [w:]: Wielkopolska szkoła edukacji narodowej. Wrocław 1970 s. 231-236.
3 Archiwum KUL, Akta osobowe, rkp. 315.
4A. Wojtkowski: Komunizm w Poznaniu w r. 1858. ,,Postęp" 1926 nr 99, 100, 101; Tenże: Plany powstańcze komunistów polskich w Londynie w r. 1858. ,,Przegląd Narodowy" R. 10: 1921 t. 2 s. 559-587.
5 Tenże: La politique extermination du gouverment prussien par rapport aux Polonais 1740-1918. Varsovie 1923 ss. 74; Toż w ramach Publications de la Cour Permanente de Justice Internationale. Ser. C nr 3 vol. III. Leyde a W. Scithoff 1923 s. 743-802.
6 Zob.: J. Ziółek: Bibliografia prac Andrzeja Wojtkowskiego za lata 1916-1971. ,,Roczniki Humanistyczne" T. 20: 1972 z. 2 poz. 31, 45, 81. Plonem działalności naukowej Wojtkowskiego jako dyrektora
Biblioteki Raczyńskich jest szereg prac z zakresu bibliotekarstwa. Niektóre z nich zasługują na szczególną uwagę. Mamy tu na myśli szeroki rys stuletnich dziejów Biblioteki Raczyńskich i tom pierwszy Katalogu tejże Biblioteki.7 Dzieje Biblioteki Raczyńskich, poza szeregiem drobnych artykułów, rozrzuconych po różnych czasopismach,8 ukazały się jako druga część monografii Edward Raczyński i jego dzieło. Pełniąc funkcję dyrektora Biblioteki Raczyńskich dr Wojtkowski w 1930 r.
habilitował się na Uniwersytecie Poznańskim z zakresu historii nowożytnej, ze specjalnym uwzględnieniem Ziem Zachodnich i Północnych Polski. Ta problematyka stanowiła już wówczas i stanowić miała w przyszłości główny przedmiot zainteresowań Profesora. Świadczą o tym rozliczne publikacje na temat stosunków polsko-niemieckich oraz jakże częste polemiki naukowe z historykami niemieckimi.
To szczególne zainteresowanie dziejami polsko-niemieckimi oraz dziejami Wielkopolski, Pomorza, Warmii i Mazur pod panowaniem pruskim i sprawy polsko-krzyżackie z precyzją i sumiennością przekazywał Profesor Wojtkowski młodzieży w swoich wykładach uniwersyteckich. Podejmując w latach dwudziestych i trzydziestych problematykę Wielkopolski i Pomorza stał się pionierem badań historycznych tych ziem, kontynuowanych przez młodsze pokolenie historyków poznańskich, toruńskich i gdańskich.
Sporo miejsca w twórczości naukowej Profesora Wojtkowskiego zajmują bibliografie.9 Do najważniejszych, o trwałych wartościach należy Bibliografia historii Wielkopolski tom pierwszy i trzy części tomu drugiego oraz Bibliografia historii miasta Poznania zamieszczona w tomie drugim Bibliografii historii Wielkopolski.
Zgromadzony materiał bibliograficzny do końcowej części tomu drugiego spłonął w Archiwum Poznańskim w 1945 roku. Retrospektywna bibliografia historii Wielkopolski obejmuje historię polityczną, gospodarczą, społeczną, historię Kościoła, szkolnictwa, literatury, sztuki, ludoznawstwa i nauk pomocniczych historii tego regionu. Kolejną wielką retrospektywną bibliografię dla Lubelszczyzny przygotował Profesor Wojtkowski, ale z różnych względów od autora niezależnych, dotąd nie była wydana.
10
Badania naukowe Profesora Wojtkowskiego nie kończą się na archiwistyce, bibliotekoznawstwie i bibliografii. Znakomita większość jego prac z ponad 530 pozycji opublikowanych to rozprawy monograficzne, odnoszące się do problematyki politycznej, społecznej, gospodarczej, kościelnej, regionalnej i innych. Już na samym początku swojej działalności naukowej napisał trzy syntetyczne prace jako rozdziały w zbiorowych książkach: Pod rządami pruskimi do r. 1848, Zabór pruski do Kongresu Wiedeńskiego i Dzieje Poznania w latach 1793-1853.11 Chodziło w nich autorowi o odniesienie do zaboru pruskiego, o podkreślenie roli narodu polskiego w walce niepodległościowej i zachowanie jego tożsamości.12 Problematyka ta przewijać się będzie w bardzo wielu pracach naukowych Profesora Wojtkowskiego.
Widząc niedostateczny stan wiedzy na temat zaboru pruskiego Profesor Wojtkowski skupia się w swoich badaniach monograficznych na tym obszarze.
Podejmuje on szeroką skalę badania zarówno polityki rządu pruskiego jak i działań społeczeństwa Wielkopolskiego, tak w pracy konspiracyjnej jak i organicznej. Bada działalność poszczególnych Towarzystw i instytucji oraz wybitnych ludzi. Początkowo skupia się na okresie od Kongresu Wiedeńskiego do Wiosny Ludów, ale z czasem cofa się wstecz i przesuwa swoje zainteresowania w czasy wcześniejsze. Do tego okresu zaliczyć należy dysertację doktorską oraz rozprawy: Kazimierz Pułaski pod Poznaniem, Poznań w czasach Księstwa Warszawskiego i Poznań w czasach Napoleona. W okresie lubelskim Profesor Wojtkowski sięgnie do czasów średniowiecznych, do tematyki polsko-krzyżackiej, ale o tym będzie mowa poniżej.
Podobnie ma się rzecz z zainteresowaniami drugą połową wieku XIX i początkiem wieku XX. Chodzi tu o rozprawę dotyczącą pruskiej komisji kolonizacyjnej 13 oraz recenzje polemiczne, głównie z historykami niemieckimi.
Działalność niepodległościową w Wielkim Księstwie Poznańskim badał Profesor Wojtkowski od momentu jej pojawienia się, to jest od 1815 roku. Wiele cennych
informacji wniósł do Związku Kosynierów i działalności konspiracyjnej młodzieży studiującej na uniwersytetach niemieckich oraz do patriotycznej postawy uczącej się młodzieży w gimnazjach poznańskich.14 Szczególnym zainteresowaniem Profesora cieszyło się powstanie listopadowe. Poświęcił mu, na łamach ,,Kroniki Miasta Poznania" i ,,Kwartalnika Historycznego" kilka rozpraw dotyczących udziału Wielkopolski i stosunku władz zaborczych - pruskich do wydarzeń roku 1830 i 1831 w Warszawie.15 Profesor Wojtkowski należy do historyków krytycznych, a jednocześnie obiektywnie oceniających wydarzenia, obalających legendy. W jego rozprawach ujemnie wypadła ocenia roli generała Dezyderego Chłapowskiego w powstaniu listopadowym i realistycznie udział Wielkopolan w walkach 1831 roku.16 Niweczy narosłą legendę, a wydobywa na światło dzienne patriotyzm młodzieży. Tematykę powstania listopadowego Profesor Wojtkowski podejmował na seminariach magisterskich ze studentami.
Kilka drobnych przyczynków odnoszących się do konspiracji poznańskiej w okresie popowstaniowym można odnotować w twórczości Profesora Wojtkowskiego.
Są to przyczynki dotyczące roku 1846, natomiast więcej uwagi poświęcił autor wydarzeniom roku 1848. Do tej problematyki sięgał Wojtkowski nie tylko w okresie poznańskim, ale i lubelskim. Są to: Memoriał gen. Ignacego Prądzyńskiego z 30 marca 1848 roku i Rok 1848. Zarys dziejów rewolucji w r. 1848 i 1849.17 Niewiele natomiast rozpraw odnoszących się do powstania styczniowego możemy odnotować na koncie Profesora Wojtkowskiego. Mimo to duże znaczenie poznawcze mają takie rozprawy jak: Manifestacje religijno-narodowe w Wielkopolsce przed powstaniem styczniowym. Udział Wielkopolski w walkach o niepodległość 1768-1918, Zabór pruski w powstaniu styczniowym i Powstanie styczniowe.18 Skromna liczba publikacji na temat powstań nie świadczy o tym, by Profesor Wojtkowski nie doceniał zrywów niepodległościowych. Przeciwnie oceniał je jak najbardziej pozytywnie, ale na równi z myślą powstańczą stawiał pracę organiczną, której poświęcił sporą część swoich publikacji. Badania w tym zakresie rozpoczął już w 1921 roku przyczynkiem do życiorysu Karola Marcinkowskiego. Jako twórca Bazaru i Towarzystwa Naukowej Pomocy - Marcinkowski był znany społeczeństwu poznańskiemu, posiadał już wtedy kilka popularnych opracowań. Wojtkowski w siedemnastu rozprawach, artykułach i przyczynkach ujawnił na podstawie źródeł cały szereg szczegółów do życiorysu tego niezwykłego działacza organicznikowskiego. Wydrukował jego listy, posiadające dużą wartość poznawczą osobowości Marcinkowskiego.19
Na początku kariery naukowej ujawnia się u Profesora Wojtkowskiego zamiłowanie do badań biografistycznych. Równolegle do Marcinkowskiego, prowadzi badania nad Karolem Libeltem. Na łamach Rzeczypospolitej już w roku 1921 ukazuje się artykuł o wykładach poznańskich Karola Libelta.20 Proces twórczy nad Libeltem – jego biografią, trwał długo i przeciągnął się na okres lubelski. Ukazało się w sumie 10 artykułów i książka: Karol Libelt jako wychowawca,21 wydana własnym kosztem autora w roku 1927. Pełna monografia Libelta nigdy się nie ukazała drukiem.
Przyczyną było z pewnością spalenie się w 1945 roku materiałów w pożarze Archiwum w Poznaniu.
Trzecią postacią, której Profesor Wojtkowski poświęcił swoje zainteresowania badawcze to Edward Raczyński. To przedsięwzięcie naukowe zakończyło się pełnym sukcesem naukowym autora. W rocznicę utworzenia Biblioteki Raczyńskich, ukazała się monografia założyciela: Edward Raczyński i jego dzieło - jedno z większych osiągnięć biografistycznych Profesora Wojtkowskiego. Jak stwierdził Profesor Grot ,,monografia tak gruntowna, że zamyka potrzebę dalszych badań".22 Po opublikowaniu monografii powstało jeszcze cały szereg drobnych szkiców i przyczynków omawiających te fragmenty życia Edwarda Raczyńskiego, które w książce nie wymagały szerszego omówienia. W ten sposób powstało 26 drobnych rozpraw o charakterze przyczynkarskim.23 Będąc już w Lublinie Profesor Wojtkowski powrócił do swego ulubionego bohatera i napisał syntetyczną biografię do książki:
Wybitni Wielkopolanie XIX wieku.
Poza wymienionymi wyżej, czołowymi postaciami życia społecznego i kulturalnego Wielkopolski interesowali Profesora Wojtkowskiego inni działacze, tacy jak: Józef Muczkowski i Kajetan Trojański - nauczyciele, Jędrzej Moraczewski, Józef Łukaszewicz, Kazimierz Jarochowski - historycy poznańscy. Pisał też o Mickiewiczu i Słowackim na Ziemi Wielkopolskiej. Biografem Augusta Cieszkowskiego został Profesor Wojtkowski dopiero po drugiej wojnie światowej.24 Nie było by pełnego obrazu twórczości biografistycznej Profesora Wojtkowskiego bez wspomnienia o udziale w pracach nad ,,Polskim Słownikiem Biograficznym". Na jego łamach opublikował 53 życiorysy.
______________
7 A. Wojtkowski: Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, jej bibliotekarze i katalogi. ,,Przegląd Biblioteczny" R. 3: 1929 s. 97-109; Tenże: Biblioteka Raczyńskich 1829-1929. [w:] Biblioteki wielkopolskie i pomorskie. Praca zbiorowa pod red. Stefana Wierczyńskiego. Poznań 1929 s. 23-37; Tenże: Katalog Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu 1885-1931. T. 1: Dokumenty nr 231-237, rękopisy nr 360-499 i druki A do K. Poznań 1932; Zob.: A. Grot: op. cit. s. 8.
8 Zob.: J. Ziółek: op. cit, poz. 142, 143, 151, 152, 159, 160, 161, 162, 165, 240, 393.
9 Tamże, poz. 73, 284, 361, 366.
10 A. Matczuk: Nie publikowana Bibliografia historii województwa lubelskiego Andrzeja Wojtkowskiego. ,,Folia Bibliologica" R. 38/39:1990/1991 s. 97-108.
11 A. Wojtkowski: Pod rządami pruskimi do r. 1848. W: Wielkopolska w przeszłości. Poznań 1925 s. 157-192; Tenże: Zabór pruski do Kongresu Wiedeńskiego. W: Pomorze i Ziemia Chełmińska w przeszłości. Poznań 1927 s. 217-254; Tenże: Poznań od r. 1793-1853. W: Księga pamiątkowa miasta Poznania. Poznań 1929 s. 68-83.
12 Z. Grot: op. cit. s. 10.
13 A. Wojtkowski: Działalność pruskiej komisji kolonizacyjnej. Toruń 1932.
14 Zob. J. Ziółek: op. cit. poz. 88, 114, 141, 149.
15 Tamże, poz. 38, 89, 183, 184, 185, 204, 321, 324, 325.
16 A. Wojtkowski: Powstanie listopadowe w pamiętnikach Wielkopolskich. ,,Rocznik Związku Weteranów Powstań Narodowych Rzeczypospolitej Polskiej 1914-1919 w Poznaniu" 1935 s. 16-20.
17 Zob.: J. Ziółek: op. cit. poz. 58, 292, 416 (brak w spisie pozycji Powstanie poznańskie 1848 roku).
18 Tamże, poz. 33, 372, 373, 481.
19 Tamże, poz. 4, 31, 36, 45, 46, 48, 49, 72, 84, 95, 98, 99, 141, 149, 170, 229.
20 ,,Rzeczypospolita" [Poznań] 1921 nr 80, 81.
21 Zob.: J. Ziółek: op. cit. poz. 7, 55, 56, 78, 81, 228, 365, 473, 488.
22 Z. Grot: op. cit. s. 16.
23 Zob.: J. Ziółek: op. cit. poz. 34, 144, 145, 146, 147, 150, 152, 165, 171, 172, 176, 178, 191, 193, 194, 195, 196, 197, 204, 207, 222, 223, 249, 252, 349, 377.
24 A. Wojtkowski: August Cieszkowski 1814-1894. [w:] Wybitni Wielkopolanie XIX wieku. Poznań 1959 s. 247-284.
Oprócz biografistyki w twórczości naukowej Profesora Wojtkowskiego wyróżnia się źródłowa monografia Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Przedstawia o- na dzieje, tej niezwykle zasłużonej dla polskiej nauki placówki na przestrzeni 70 lat.
Książka jest tym cenniejsza, ponieważ w czasie drugiej wojny światowej spłonęło całe archiwum tej instytucji. Oparta na nieistniejących dziś źródłach jest niezastąpionym informatorem o dziewiętnastowiecznej działalności Towarzystwa. W świetle ówczesnych bogatych źródeł, z właściwą autorowi skrupulatnością, sumiennością i dokładnością, a jednocześnie z dużym krytycyzmem, przedstawiona została w książce geneza i rozwój instytucji, jej inicjatorzy - Kazimierz Szulc i Franciszek Malinowski oraz głośni wybitni sternicy jak Libelt i Cieszkowski.25 Książka ta jak wiele innych została poprzedzona drobniejszymi artykułami i rozprawami, które rozszerzają temat, albo go syntetyzują.26
Obraz twórczości naukowej Profesora Wojtkowskiego, okresu poznańskiego dopełniają polemiki z historykami niemieckimi. Znając jak nikt inny dzieje Księstwa Poznańskiego, szczególnie w pierwszej połowie XIX wieku, mógł skutecznie
prostować błędy i demaskować kłamstwa dziejopisarzy spod znaku hakaty.
Historykiem nienawidzącym polskości i zagorzałym jej wrogiem był Manfred Laubert.
Z nim Profesor Wojtkowski prowadził, bardzo skutecznie, rzeczowe dyskusje w recenzjach jego książek i większych rozprawach, jak i w wielu swoich pracach.
Głównym przedmiotem polemiki były treści dzieł Lauberta jak: apoteozująca książka o Flottwellu, studia z dziejów prowincji poznańskiej oraz książka pt. Die proussische Polenpolitik. Oceniał krytycznie Profesor Wojtkowski także innych historyków niemieckich.27 I trzeba przyznać, że polemistą był skutecznym, operującym niepodważalnymi argumentami.
Bardzo często Profesor Wojtkowski w swoich wystąpieniach wkraczał na pole historii historiografii. Możemy tu odnotować kilka prac z tego zakresu badań, przede wszystkim dotyczących dorobku historiograficznego Wielkopolski, Pomorza Zachodniego oraz poglądów niektórych historyków niemieckich na historię Polski i stosunków polsko- niemieckich.28 Zupełnie marginalnie, w okresie poznańskim, sięgał Profesor Wojtkowski do zagadnień slawizmu i panslawizmu.29
Wybuch drugiej wojny światowej we wrześniu 1939 roku, kończy ,,okres poznański" w życiu Profesora Wojtkowskiego. Przerywa dotychczasowe związki z Biblioteką Raczyńskich i Uniwersytetem Poznańskim. Wywieziony przez Niemców, wraz z rodziną, najpierw do obozu przejściowego pod Poznaniem, a następnie do Generalnej Gubernii, przebywał początkowo w Ostrowcu Świętokrzyskim, a od roku 1940 w Sichowie koło Staszowa, zarabiając na utrzymanie rodziny jako rachmistrz w tamtejszym folwarku Radziwiłłów.30 Czas wolny wykorzystywał na nauczanie łaciny i historii na tajnych kompletach. Tutaj także spotkał się z ks. Konstantym Michalskim, byłym rektorem Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i znanym polskim tomistą, z którym współpracował w rozwiązywaniu spraw ważnych (np. budowa kaplicy), jak i codziennych (w pewnym okresie czasu zajmowali wspólne mieszkanie).
W roku 1944 Profesor Wojtkowski nawiązał kontakt z otwartym już Katolickim Uniwersytetem Lubelskim i od października objął kierownictwo Katedry Historii Nowożytnej. Po zatwierdzeniu przez Ministerstwo Oświaty, w roku następnym rozszerzeniu habilitacji na historię kultury, objął katedrę tej specjalności. Uniwersytet pozyskał w Wojtkowskim wybitnego historyka, człowieka prawego charakteru i niezłomnych zasad, ogromnej wiedzy, systematyczności i skrupulatności naukowej.
Wszystkie te cechy i umiejętności przekazywał swoim uczniom na wykładach, ćwiczeniach i seminariach uniwersyteckich.31
Lublin był dla Profesora Wojtkowskiego nowym, innym środowiskiem naukowym, co zaważyło na jego kierunku badań. Będzie powracał do ulubionej tematyki, ale jednocześnie podejmuje nową problematykę. Pojawiają się w kręgu zainteresowań Profesora Wojtkowskiego Warmia i Mazury oraz zakon krzyżacki.32 Podobnie jak w okresie przedwojennym interesowali go ludzie. Najwybitniejszym działaczom tych ziem Mrongowiuszowi i Gizewiuszowi poświęca kilka studiów. Cechuje je, jak zawsze dotąd, naukowa sumienność i szeroka podstawa źródłowa. Pokazane w nich zostały dawne związki z Polską i opór przeciwko germanizacji tych ziem.
Ostatnim kręgiem zainteresowań Profesora Wojtkowskiego jest problematyka krzyżacka. Nowożytnik nagle staje się mediewistą, wydawać mógłby się dziwnym ten
przeskok, ale musimy pamiętać o głębokich zainteresowaniach problematyką stosunków polsko-niemieckich, zajmujących w całej twórczości tego historyka dominujące miejsce. Zatem problematyka krzyżacka jest przedłużeniem wstecz problematyki polsko-niemieckiej.
W tej nowej dziedzinie badawczej, zajął się Profesor Wojtkowski najpierw sprawą hołdu pruskiego, była to kontynuacja problematyki poruszonej jeszcze w 1925 roku.33 Teraz dorzucił jeszcze dwa artykuły: Hołd pruski według relacji Maurycego Ferbera - biskupa warmińskiego34 oraz Nowe przyczynki do genezy hołdu pruskiego.35 Następnie cofając się w głąb średniowiecza, przedstawi Profesor Wojtkowski procesy polsko-krzyżackie. Plonem tych badań było kilka mniejszych studiów i artykułów,36 a na końcu dwie książki: Tezy i argumenty polskie w sporach terytorialnych z Krzyżakami,37 oraz Procesy polsko-krzyżackie przed procesem z lat 1320-1321.38 Innym tematem badawczym podejmowanym przez Profesora Wojtkowskiego na KUL były dzieje szkolnictwa katolickiego. Próba syntezy tej problematyki ukazała się w Księdze 1000-lecia katolicyzmu w Polsce. Rozprawa nosi tytuł: Z dziejów szkolnictwa katolickiego dla świeckich (do r. 1918).39 To tylko jedna z wielu prac poświęcona temu zagadnieniu, inne dotyczą samego KUL-u i Biblioteki Głównej.40 Stały związek z Lublinem zaowocował także kilkoma rozprawami dotyczącymi tego regionu. W księdze Hieronim Łopaciński i Biblioteka jego imienia w Lublinie 1907-1957, napisał artykuł o H. Łopacińskim jako historyku, a w tomie pierwszym Dzieje Lublina - o życiu kulturalnym miasta w latach 1864-1918.41
Profesor Wojtkowski był nie tylko historykiem, znakomitym znawcą dziejów Polski i stosunków polsko-niemieckich oraz wychowawcą młodzieży akademickiej, ale także politykiem. Nie uchylał się od pełnienia obowiązków społecznych w organizacjach naukowych, tak w okresie międzywojennym jak i po drugiej wojnie światowej. W latach 1952-1956 był posłem na Sejm.
Podsumowując to krótkie i z pewnością niepełne omówienie twórczości naukowej Profesora Wojtkowskiego, trzeba podkreślić jej znaczenie dla historiografii polskiej.
Wielkie jego dzieła, jak: Historia Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Edward Raczyński i jego dzieło, Bibliografia historii Wielkopolski oraz Bibliografia historii województwa lubelskiego, gwarantują mu trwałe miejsce w dziejopisarstwie polskim.
Cała twórczość Profesora Wojtkowskiego, zamykająca się ponad 530 pozycjami, świadczy najlepiej o jego talencie i umiejętnościach przekazywania wiedzy następnym pokoleniom Polaków.
_____________
25
Tenże: Historia Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu. Poznań 1928. Odb. z ,,Rocznika Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk" T. 50: 1928 ss. 450.
26 Zob.: J. Ziółek: op. cit. poz. 95, 105, 106, 109, 119, 123, 124, 125, 133, 134, 464.
27 Tamże, poz. 15, 16, 17, 18, 19, 42, 68, 69, 70, 91, 115, 116, 117, 140, 166, 167, 189, 274, 278, 468.
28 Tamże, poz. 53, 59, 60, 64, 118, 126, 127, 206, 399, 400, 498.
29 Tamże, poz. 120, 121, 139, 163.
30 K. Michalski: Kronika Kaplicy w Sichowie. [w:] W. Świerzawski: Mieć miłość w myśleniu. Sandomierz 1994 s. 103 i n. W biogramie prof. Wojtkowskiego zamieszczonym w ,,Folia Bibliologica" R. 38/39: 1990/1991 s. 91 pomyłkowo podano w „Sieciechowie" zamiast w Sichowie.
31 H. Ziółek: Andrzej Wojtkowski (1891-1975). ,,Folia Bibliologica" R. 38/39: 1990/1991 s. 87-96.
32 Zob.: J. Ziółek: op. cit. poz. 406, 467, 478, 479, 494 i inne.
33 A. Wojtkowski: Hołd pruski. W czterechsetną rocznicę. ,,Promień" 1925 z. 3 s. 3-5.
34 Tenże: Hołd pruski wedłu relacji Maurycego Ferbera – biskupa warmińskiego. ,,Zapiski Towarzystwa Naukowego Toruńskiego" T. 13: 1947 s. 95-99.
35 Tenże: Nowe przyczynki do genezy hołdu pruskiego. ,,Sprawozdania z Czynności Wydawniczych Towarzystwa Naukowego KUL" 1945/1949 nr 1 s. 72-79.
36 Zob.: J. Ziółek: op. cit. poz. 474, 476, 486, 499, 501, 504, 509, 514, 517, 518.
37 A. Wojtkowski: Tezy i argumenty polskie w sporach terytorialnych z Krzyżakami. Olsztyn 1968.
38 Tenże: Procesy polsko-krzyżackie przed procesem z lat 1320-1321. Olsztyn 1972.
39 Tenże: Z dziejów szkolnictwa katolickiego dla świeckich (do r. 1918).
W: Księga 1000-lecia katolicyzmu w Polsce. Lublin 1969 s. 7-95.
40 Zob.: J. Ziółek: op. cit. poz. 395, 396, 402, 403, 454, 511, 516, 522, 523.
41 A. Wojtkowski: Z dziejów życia kulturalnego w latach 1864-1918. [w:] Dzieje Lublina. Próba syntezy. T. 1. Lublin 1965 s. 321-340.
Wprowadzenie do Bibliografii
1.Historia Bibliografii
Habent sua fata libelli. To łacińskie przysłowie ma swoje odniesienie do prezentowanego dzieła. Bibliografia historii województwa lubelskiego Andrzeja Wojtkowskiego do druku była gotowa w 1968 r. i miała ukazać się w ramach akcji wydawniczej lubelskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego. Zwłoka w publikacji, nie bez udziału czynników politycznych i ideologicznych, spowodowała, że dzieło zostało wycofane przez Autora i trafiło do przysłowiowej szuflady. Musiało upłynąć aż 30 lat nim doczekało się pełnej realizacji. Z tym większą satysfakcją oddajemy Bibliografię do rąk regionalistów, historyków i wszystkich tych, którzy interesują się przeszłością regionu lubelskiego, mając nadzieję, że wypełni ona dotkliwą lukę w rejestracji dorobku historiografii lubelskiej i stanie się podstawowym dziełem przy wszystkich pracach nawiązujących do historii Lubelskiego.
Dzieje tego przedsięwzięcia od zainicjowania do przygotowania w formie maszynopisu zostały już wyczerpująco omówione.42 Toteż tutaj tylko pokrótce przypomnimy genezę powstania Bibliografii, a następnie prace przygotowawcze, w wyniku których mogła się ukazać drukiem.
Z Lubelskiem i Lublinem Andrzej Wojtkowski związał się po drugiej wojnie światowej i pozostał tu do końca swojego życia,43. Kiedy w końcu 1944 r. podejmował pracę w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, był już znanym i cenionym badaczem historii Ziem Zachodnich, a przede wszystkim powszechnie uznawanym autorytetem w dziedzinie bibliografii historycznej, szczególnie regionalnej. To uznanie zdobył dzięki znakomicie opracowanej Bibliografii historii Wielkopolski publikowanej w okresie międzywojennym.44 Wiedza i doświadczenie bibliograficzne Wojtkowskiego zostały wówczas wysoko ocenione przez polskie środowisko historyczne, a jego dzieło stawiano za wzór innym bibliografiom historycznym regionalnym. Bibliografia historii Wielkopolski do dziś jest nieocenionym źródłem informacji o historiografii regionu do roku 1938. Jej wielka przydatność i użyteczność w podejmowaniu badań naukowych, skłoniła historyków wielkopolskich do podjęcia prac nad dokończeniem dzieła, a trudny dostęp do wydania reprintu dwóch pierwszych tomów.45
Pomysł opracowania retrospektywnej Bibliografii historii województwa lubelskiego powstał, jak można przypuszczać, z chwilą przybycia Wojtkowskiego do Lublina. Najprawdopodobniej lubelskie środowisko historyczne, podsunęło Wojtkowskiemu myśl przygotowania analogicznego dzieła, jakim obdarzył Wielkopolskę. Dodatkowym argumentem uzasadniającym potrzebę opracowania bibliografii była - jak się wydaje - decyzja lubelskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego o podjęciu prac nad monografią historyczną Ziemi Lubelskiej. Bibliografia miała stanowić fundament przyszłej monografii i pokierować we właściwy sposób badaniami, które na wielu odcinkach były bardzo zaniedbane i nie pozwalały na pełne oraz całościowe potraktowanie dziejów regionu lubelskiego.
W tym kontekście staje się zrozumiałe i jasne dlaczego właśnie Bibliografia stała się centralnym punktem zainteresowania lubelskiego środowiska historycznego.
Historia powstania Bibliografii nierozerwalnie wiąże się z powstaniem kółka historycznego studentów KUL, którego opiekunem był Andrzej Wojtkowski. Z inicjatywy Wojtkowskiego studenci podjęli trud ułożenia historiografii lubelskiej, która miała służyć badaniom regionalnym. Projekt Bibliografii, który dojrzał w 1947 r., jasno precyzował zakres rzeczowy (pojęcie historii), chronologię przedmiotową, metodę opisu, zakres terytorialny oraz zasięgi (terytorialny, językowy, formalno-wydawniczy). Pragnąc zjednać współdziałanie szeregu miejscowych pracowników bibliotecznych, Wojtkowski przedstawił plan i metodę bibliografii lubelskiej na zebraniu Związku Bibliotekarzy Lubelskich, które odbyło się 27 listopada 1947 r. W głównych założeniach metodyczno-metodologicznych projekt świadomie nawiązywał do metody Bibliografii historii Wielkopolski, metody, która doskonale sprawdziła się w praktyce i dawała pełną gwarancję na otrzymanie dzieła o dużych walorach naukowych.
Do pracy nad bibliografią lubelską przystąpiono niezwłocznie. Wyszukiwaniem materiału bibliograficznego zajmowali się studenci KUL, głównie członkowie kółka historycznego, z czasem do tej pracy wciągnął Wojtkowski także swoich seminarzystów. Jest wielce prawdopodobne, że swój udział w poszukiwaniu materiału bibliograficznego, analogicznie jak w pracach nad bibliografią Wielkopolski, mieli także bibliotekarze Biblioteki Uniwersyteckiej KUL, której w latach 1944-1949, Wojtkowski był dyrektorem.
Pierwszy etap pracy nad Bibliografią zakładał przeglądanie i rozpisywanie ogólnych oraz specjalnych wydawnictw informacyjnych (encyklopedie, słowniki) oraz wydawnictw źródłowych. W dalszej kolejności sięgnięto do źródeł bibliograficznych między innymi Bibliografii polskiej Estreicherów, Bibliografii historii polskiej Ludwika Finkla, bieżącej bibliografii historycznej oraz ważniejszych bibliografii dziedzinowych, regionalnych i osobowych. O wiele trudniejszą rzeczą było zebranie artykułów, rozpraw, polemik, recenzji. Wymagało to niesłychanie żmudnej pracy heurystycznej, przeglądania kolejnych ciągów polskich i obcych czasopism oraz prasy codziennej (ogólnopolskiej i regionalnej), doskonałej orientacji w przedmiocie i zasobach czasopism. Dodatkowego wkładu pracy i czasu wymagało wynotowywanie fragmentów bibliograficznych, ponieważ należało przebadać także prace o charakterze bardziej ogólnym. W wyniku tak szeroko zakrojonych poszukiwań zdołano dotrzeć do wielu cennych i mało znanych publikacji, a nawet zupełnie nieznanych.
Terenem poszukiwań stały się także biblioteki lubelskie. Szczególnie wielkie usługi oddał bogaty księgozbiór Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. H.
Łopacińskiego, jako biblioteki regionalnej, gromadzącej możliwie wszystkie publikacje związane z regionem lubelskim. Ponadto wykorzystano przebogate zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej KUL. Nie ograniczono się do materiałów drukowanych.
Przeprowadzono również szczegółową kwerendę w archiwum KUL.
Prace nad Bibliografią prowadzone były w okresie nie sprzyjającym dla tego typu przedsięwzięć. Jest to okres zasadniczych przemian metodologicznych i organizacyjnych w nauce polskiej, kiedy to tolerowanie regionalistyki, a z czasem jej ograniczanie i likwidacja, przeplatały się z okresami względnej prosperity, stanowiąc widome odbicie meandrów polityki: albo zaostrzonego jej kursu, bądź też okresowych ,,odwilży". Nie miało to jednak większego wpływu na realizację
zamierzenia. Wojtkowski nie tylko nie zawiesił prac nad Bibliografią, co więcej zignorował nowe wytyczne metodologiczne obowiązujące w polskiej nauce historycznej, w tym również w bibliografii, konsekwetnie realizując przyjętą wcześniej metodę opracowania. Fakt ten, jak można przypuszczać, zaważył na dalszych losach przedsięwzięcia.
W 1960 r. etap gromadzenia materiałów zakończono. Ich ostateczną redakcją zajął się osobiście Wojtkowski. W 1968 r. dzieło było gotowe do druku. Liczyło 915 stron maszynopisu i planowano wydać go w dwóch tomach w ramach akcji wydawniczej oddziału lubelskiego Polskiego Towarzystwa Historycznego. Do druku Bibliografiijednak nie doszło. Powodem była - według relacji - wewnętrzna recenzja pióra jednego z lubelskich historyków, która zawierała szereg uwag krytycznych pod adresem Bibliografii. Wojtkowski poczuł się bardzo dotknięty i urażony, tym bardziej że miał przeświadczenie o dobrze wykonanej pracy. To zadecydowało, że ostatecznie wstrzymał zabiegi o publikację dzieła. Nie zarzucił jednak całkowicie myśli o publikacji i dlatego do końca życia (1975 r.) powracał do Bibliografii, wprowadzając liczne uzupełnienia i poprawki. Po śmierci Wojtkowskiego, Bibliografia poszła w zapomnienie. Przez szereg lat nie podjęto żadnych działań zmierzających do ogłoszenia jej drukiem, mimo że lubelskie środowisko historyczne dotkliwie odczuwało jej brak.
Myśl wydania drukiem Bibliografii historii województwa lubelskiego zrodziła się w pod koniec roku 1997 w Zakładzie Nauk Pomocniczych Historii i Bibliotekoznawstwa UMCS. Inicjatorem prac był prof. dr hab. Józef Szymański, który pozyskał od Wdowy po Andrzeju Wojtkowskim, prof. dr hab. Marii Jasińskiej-Wojtkowskiej, maszynopis dzieła. W tym miejscu wydawcy pragną serdecznie podziękować Pani Profesor za życzliwe ustosunkowanie się do prac nad wydaniem Bibliografii. Dzięki uprzejmości dr. Mariana Butkiewicza, wicedyrektora Biblioteki Uniwersyteckiej KUL, możliwe stało się skorzystanie z drugiego egzemplarza, który znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL. Maszynopis ten z nieznanych powodów jest zdekompletowany (brakuje kilkudziesięciu stron).
Prace przygotowawcze polegały na porównaniu obu egzemplarzy i ich skolacjonowaniu. Porównanie dowiodło, że nie ma pierwszego egzemplarza maszynopisu, natomiast zachowały się jego fragmenty, które sam Autor uzupełniał kopiami. W ten sposób powstały dwa egzemplarze, na których Wojtkowski pracował niezależnie. Jeśli chodzi o ich kolejność chronologiczną, to przeprowadzona analiza dowiodła, że czystopisem był egzemplarz, który trafił do Biblioteki KUL. Wskazywała na to, między innymi, dokładna korekta, zastosowanie numeracji ciągłej pozycji w obrębie wszystkich trzech części Bibliografii oraz odręcznie dopisane odsyłacze numerowe. Czystopis, pod względem merytorycznym, okazał się jednak redakcją wcześniejszą, niż egzemplarz ,,domowy" Wojtkowskiego, szczególnie w odniesieniu do części biograficznej. W egzemplarzu tym znalazło się, dopisanych odręcznie, kilkanaście haseł osobowych (na literę H i I), pochodzących z Polskiego Słownika Biograficznego oraz szereg nowych danych biograficznych, głównie dat biograficznych, których aktualność dowodzi, że Wojtkowski do końca swojego życia pracował nad Bibliografią. Stało się jasne, że czystopis nie może stać się podstawą ustalania tekstu Bibliografii, i że należy uzupełnić go o hasła i informacje bibliograficzne występujące w egzemplarzu ,,domowym" Wojtkowskiego.
Zdecydowano się również na uwzględnienie kilku haseł osobowych (w części
biograficznej), które zostały wykreślone z egzemplarza Wojtkowskiego, a znajdują się w czystopisie.
Pomimo przeprowadzonej przez Wojtkowskiego korekty czystopisu, do tekstu wkradło się wiele wątpliwości i niejasności, będących konsekwencją pracy zespołowej oraz pomyłek popełnionych podczas przepisywania na maszynie. Ich zweryfikowanie wymagało przeprowadzenia żmudnych kwerend bibliograficznych oraz sięgania do licznych źródeł bibliograficznych i częstszej autopsji niż można się było tego spodziewać. W sumie sprawdzono około 40% zapisów bibliograficznych.
Zweryfikowano nie tylko poprawność pisowni imion, nazwisk i nazw geograficznych, ale również zapisy bibliograficzne (tytuł publikacji, rok wydania, numer tomu, strony itp.), budzące pewne wątpliwości pod względem formalnym i merytorycznym.
Dalsze prace polegały na ujednoliceniu opisu bibliograficznego, bowiem w tym zakresie materiał wykazywał spore rozbieżności i niejednakową poprawność metodyczną. I tak np. dostrzeżono niejednolitość elementów opisu (opisy pełne, często z adnotacją, obok opisów skróconych trudnych do zidentyfikowania), stosowanie różnych form zapisu bibliograficznego dla tej samej publikacji, brak jednolitości i konsekwencji w skracaniu tytułów czasopism i wydawnictw wielokrotnie cytowanych, nieścisłości w numeracji tomów (roczników) itp. Wszelkie niedoskonałości i braki wyeliminowano, a dostrzeżone pomyłki i błędy usunięto.
Formę zapisu bibliograficznego starano się dostosować do metody przyjętej przez Wojtkowskiego pod względem doboru elementów i ich kolejności.
Wydawcy postanowili także ujednolicić formę graficzną zapisu adnotacji tzn.
dodatkowych informacji o dokumencie, albowiem w Bibliografii występowały pewne niekonsekwencje i rozbieżności w tym zakresie. Adnotacje były raz zamieszczane, w nawiasach okrągłych, bezpośrednio po opisie bibliograficznym, innym zaś razem pod opisem. Zdecydowano się na przyjęcie drugiego rozwiązania, które powinno korzystnie wpłynąć na przejrzystość i czytelność zapisu bibliograficznego, a ponadto pozostaje ono w zgodzie z wymogami metodyki bibliograficznej.
Budowa dzieła i metoda porządkowania materiału bibliograficznego (układ zrębu głównego, szeregowanie wewnętrzne) zostały zachowane w stopniu maksymalnym, a więc w postaci nadanej przez Wojtkowskiego. Zaopatrzono natomiast Bibliografię w wykaz wydawnictw wielokrotnie cytowanych wraz z ich skrótami, bez którego identyfikacja zapisu bibliograficznego byłaby bardzo uciążliwa, niekiedy wręcz niemożliwa. Zdecydowano się także na zamieszczenie pełnego wykazu wykorzystanych czasopism i kalendarzy, celem poinformowania użytkownika o bogactwie i różnorodności uwzględnionych źródeł czasopiśmienniczych.
Bibliografia historii województwa lubelskiego, podobnie jak jej pierwowzór - Bibliografia historii Wielkopolski, nie posiada indeksu. Wiadomo jednak, że Wojtkowski planował dołączyć do Bibliografii historii Wielkopolski ,,dokładne indeksy autorów, osób i miejscowości wymienionych poza działami alfabetycznymi" oraz alfabetyczny indeks rzeczowy (przedmiotowy) do obu tomów.46 Czy w analogiczne skorowidze miała być zaopatrzona również bibliografia lubelska - trudno dziś powiedzieć. Z całą pewnością podniosłyby one wartość użytkową i sprawność informacyjną dzieła, uwalniając odbiorcę w wielu przypadkach od żmudnych i
czasochłonnych poszukiwań. Wydawcy mają pełną tego świadomość, jednak nie zdecydowali się na uzupełnienie w tej mierze Bibliografii, aby nie naruszyć jej podstawowego zrębu wypracowanego przez Autora. Nie sądzą jednak, by to miało obniżyć wartość Bibliografii historii województwa lubelskiego, na którą lubelskie środowisko historyczne, regionaliści oraz wszelkie osoby interesujące się przeszłością regionu lubelskiego czekali ponad 30 lat.
______________
42 A. Matczuk: Nie opublikowana ,,Bibliografia historii województwa lubelskiego" Andrzeja Wojtkowskiego. ,,Folia Bibliologica" R. 38/39: 1990/1991 s. 97-108. Taż: Rozwój metodyczny polskich bibliografii historycznych regionalnych. Lublin 1994 s. 89-93.
43 E. Ziółek: Wojtkowski Andrzej. [w:] Słownik biograficzny miasta Lublina. T. 2. Pod red. T. Radzika, A. Witusika i J. Ziółka. Lublin 1996 s. 303-305.
44A. Wojtkowski: Bibliografia historii Wielkopolski. T. 1-2 Poznań 1934-1938. Zob. A. Matczuk: Rozwój metodyczny... s. 63-89.
45 A. Wojtkowski: Bibliografia historii Wielkopolski. T. 1, T. 2 z. 1-3 Poznań 1995. Przedr. fotooffs.; Toż. T. 2 z. 4-5, 6-8. pod red. R. Marciniaka. Poznań 1994.
46 A. Matczuk: Rozwój metodyczny... s. 86.2. Metoda opracowania
Bibliografia historii województwa lubelskiego rejestruje piśmiennictwo dotyczące dziejów województwa lubelskiego od czasów najdawniejszych do 1944 r., wydane do roku 1960 włącznie.
Zakres rzeczowy
Pojęcie h i s t o r i a Wojtkowski pojmuje bardzo szeroko. Obok historii politycznej, społecznej, gospodarczej uwzględnia także dzieje Kościoła, szkolnictwa, sztuki, prawa oraz archeologię, etnografię, nauki pomocnicze historii (numizmatyka, sfragistyka, heraldyka, dyplomatyka itd.).
T e r y t o r i a l n i e Bibliografia obejmuje województwo lubelskie w jego granicach administracyjnych z roku 1960 (także historycznych), a zatem z czasu ukończenia nad nią prac. W latach 1947-1960, a więc w okresie gromadzenia materiałów, granice województwa lubelskiego, poza jednym przypadkiem, kiedy w 1949 r. powiat siedlecki i siedlecki grodzki wyłączono z województwa, nie uległy poważniejszym zmianom. Dokonano tylko kilku niewielkich korekt.47 W chwili przygotowywania projektu Bibliografii Wojtkowski założył stan granic województwa lubelskiego sprzed 1947 r., ale w trakcie zachodzących w tym zakresie zmian dostosowywał ramy terytorialne do aktualnej sytuacji. Stąd początkowo zamierzał uwzględnić co najmniej powiat siedlecki grodzki. Dowodzi tego spis powiatów i gmin wiejskich województwa lubelskiego sporządzony przez Wojtkowskiego dla potrzeb przedsięwzięcia.48 W trakcie pracy Wojtkowski śledził i odnotowywał również zmiany podziału administracyjnego powiatów (w latach 1954-1955 powstało pięć nowych: opolski, parczewski, bełżycki, bychawski i janowski) oraz zmiany granic powiatów do 1960 r.
Bibliografia uwzględnia oprócz wydawnictw w języku polskim również w językach obcych, bez względu na miejsce ich wydania. Znaczny procent materiału stanowią pozycje w języku rosyjskim, co wynika ze specyfiki dziejowej regionu lubelskiego.
Pod względem wydawniczym Bibliografia obejmuje wydawnictwa samoistne (tak zwarte, jak i ciągłe), rozprawy z dzieł zbiorowych, artykuły z czasopism, recenzje oraz fragmenty bibliograficzne. Obok publikacji naukowych, popularnonaukowych i popularnych rejestracją objęto prace o charakterze publicystycznym, jak również pamiętniki i literaturę piękną. Poza piśmiennictwem drukowanym uwzględnione zostały dokumenty kartograficzne (mapy, plany) oraz ważniejsze rękopisy (w tym także archiwalia) i maszynopisy.
W ramach wyznaczonego zakresu i zasięgów Wojtkowski dążył do kompletności materiału. Tendencja ta wynikała z obiektywnego stanowiska bibliografa, starającego się zebrać najskrupulatniej całość piśmiennictwa, a także historyka, uważającego, że nawet drobne
artykuliki i notatki pochodzące zwłaszcza z prasy codziennej, często stanowią
potrzebny i ważny materiał dla badacza dziejów regionu.
O p i s b i b l i o g r a f i c z n y
W Bibliografii występuje kilka rodzajów opisu bibliograficznego, różniących się zarówno formą opisywanej publikacji, rodzajem informacji, jak i szczegółowością danych.
W opisie bibliograficznym wyrazem naczelnym dla druków autorskich jest nazwa autora tzn. nazwisko i inicjał imienia, bądź pseudonim lub kryptonim. W przypadku rozwiązania pseudonimu i kryptonimu, nazwisko właściwe podane jest w nawiasie kwadratowym.
Opis druków zwartych składa się z następujących elementów: nazwa autora, tytuł, podtytuł, miejsce i rok wydania, niekiedy nazwa wydawcy, liczba stron, informacje o materiale ilustracyjnym (mapy, tablice, fotografie), nazwie serii wydawniczej, streszczeniach i bibliografii.
Na opis artykułu z czasopisma składa się: nazwa autora, tytuł, cytata wydawnicza (tytuł czasopisma, rocznik, rok za który lub na który wyszedł, numer, zeszyt itp.), strony na których zamieszczony jest utwór. W opisie utworów z prasy codziennej z reguły pomijane są informacje o stronach, czasami podana jest data dzienna numeru. W przypadku notatek i drobnych artykulików z gazet, opis ogranicza się do podania cytaty wydawniczej i krótkiej informacji o treści dokumentu.
Tytuły czasopism wydanych za granicą oraz tytuły o identycznym brzmieniu uzupełnia informacja o miejscu wydania np. ABC [Warszawa], Niwa [Płock].
W opisie fragmentu wydawnictwa dane odnoszące się do tego fragmentu (strony, nagłówek własny fragmentu lub określenie jego tematu) są umieszczone w miejscu adnotacji. Jeżeli informacje na dany temat są rozproszone w całym dziele lub utworze podany jest skrót ,,M.in.' i sformułowanie tematu.
Kierując się oszczędnością i ekonomiką miejsca Wojtkowski zastosował opis skrócony dla dzieł wielokrotnie cytowanych. W przypadku wydawnictw informacyjnych (encyklopedie, słowniki) i źródłowych stosuje skrót pierwszych wyrazów tytułu np. Enc. Kośc - Encyklopedia Kościelna, Słown. Geogr. - Słownik Geograficzny, Vol. Leg. - Volumina Legum lub akronim np. PSB - Polski Słownik Biograficzny. Analogiczny zabieg czyni w odniesieniu do dzieł zbiorowym o długim tytule np. Pryw. Męskie Gimn. im. S. Batorego. 1936. Natomiast mechanizmy tworzenia zapisu skróconego dla prac autorskich są różne. I tak, czasami stanowi go sama nazwa autora np. Grychowski A; Długosz J.; Szafran P.; czasami nazwa autora i pierwsze wyrazy tytułu dzieła np. Bandtkie J. S.: Historia drukarń, niekiedy uzupełnione rokiem wydania publikacji np. Białkowski L.: Materiały do monografii Lublina. 1928. W przypadku publikacji autorskich, Wojtkowski przyjął zasadę podawania ich pełnego opisu bibliograficznego tylko w jednym miejscu tzn. gdy cytowane są po raz pierwszy w danej części Bibliografii.
Zapis bibliograficzny starodruku ogranicza się do podania najważniejszych elementów: nazwy autora, skróconego tytułu (część opuszczona jest wykropkowana), niekiedy roku wydania oraz cytaty bibliograficznej tj. odwołanie się do źródła bibliograficznego, w którym dany druk został opisany.
W opisie rękopisów, ze względu na potrzebę odróżnienia od innych dokumentów rejestrowanych, podawany jest skrót: Rkp. oraz informacja gdzie dany rękopis jest przechowywany.
Zachowano zasady transliteracji nazwisk i tytułów publikacji rosyjskich zastosowane przez Wojtkowskiego.
Obok opisów jednostkowych występują liczne pozycje zbiorowe skupiające kilka opisów np. związanych ze sobą elementem treści artykułów i drobnych notatek z czasopism oraz fragmentów z wydawnictw źródłowych.
A d n o t a c j e
Po zapisie bibliograficznym bardzo często podawane są adnotacje, zawierające dodatkowe informacje o dokumencie. Adnotacje można podzielić na dwa rodzaje, są to adnotacje księgoznawcze oraz treściowe. Pierwsze dotyczą formalnych cech dokumentu, jak np. określenie formy piśmienniczej (wiersz), problematyki autorstwa, tytułu, związków bibliograficznych z innymi dokumentami, zarówno wymienionymi w Bibliografii, jak też z innymi publikacjami. Zawierają informacje o przedrukach, tłumaczeniach, dodatkach, recenzjach i polemikach. Adnotacje treściowe wynikają z analizy treści dokumentu i mają charakter wyjaśniający (np. objaśnienie niejasnego tytułu), wskazujący (podają tematykę) lub zawartościowy, podają pełny lub częściowy spis treści. Korzystając ze swojej profesji zawodowej Wojtkowski daje w wielu miejscach niezwykle przydatne, chociaż lakoniczne notatki o charakterze profesjonalnym, bezcenne dla każdego historyka.
U k ł a d
Naczelną ideą przyświecającą A. Wojtkowskiemu w ogólnej budowie dzieła jak i w układzie zrębu głównego oraz szczegółowym uporządkowaniu zebranych materiałów były względy praktyczne oraz regionalny charakter dzieła. W swoim założeniu Bibliografia miała służyć nie tylko celom naukowym, ale także ułatwić poznanie przeszłości regionu. Kryterium krajoznawcze wzięło górę nad naukowym i zdecydowało o budowie dzieła.
Bibliografia historii województwa lubelskiego składa się z trzech części: ogólnej, geograficznej (miejscowości) i biograficznej (osoby).
C z ę ś ć o g ó l n a - zawiera piśmiennictwo dotyczące historii województwa lubelskiego w ogólności. Materiał bibliograficzny został podzielony na 10 działów głównych, oznaczonych cyframi rzymskimi: I. Wiadomości wstępne; II. Ziemie województwa lubelskiego w przeszłości do roku 1944; III. Sprawy gospodarcze; IV.
Walki klasowe; V Lecznictwo. Epidemie. Szpitale. Dobroczynność. VI. Sprawy wyznaniowe; VII. Szkolnictwo; VIII. Kultura. Sztuka. Zabytki. Literatura; IX. Prawo i sądy; X. Ludoznawstwo. Niektóre działy dzielą się na poddziały (oznaczone cyframi arabskimi). W obrębie działów i poddziałów pozycje uszeregowane są chronologicznie bądź według grup zagadnieniowych, a następnie chronologicznie.
Źródła i opracowania podawane są łącznie.
C z ę ś ć g e o g r a f i c z n a (Miejscowości) - rejestruje prace odnoszące się do dziejów miejscowości leżących w granicach województwa lubelskiego. Materiał uporządkowany został abecadłowo według nazw jednostek terytorialnych (miasta, wsie, powiaty). Nazwy miejscowości uzupełniają określniki bliżej lokalizujące ich położenie np. Sawin (pow. łukowski); Tatary (m. Lublin) lub informujące o randze np.
Tomaszów (miasto powiatowe).
Przy hasłach dotyczących wsi i osad zwykle nie występują poddziały rzeczowe ze względu na szczupłość materiału bibliograficznego. Przy hasłach miejskich zapisy bibliograficzne ułożone są według przyjętego schematu. Tak więc na początku zamieszczane są informacje o dziełach ogólnych, monografiach i przyczynkach, a
następnie dane dotyczące
poszczególnych dziedzin życia (np. gospodarki), wydarzeń historycznych i instytucji (np. Kościół). W obrębie grup zagadnieniowych zapisy szeregowane są na ogół chronologicznie, choć nie zawsze konsekwentnie.
W odniesieniu do miejscowości, na temat których istniała duża ilość piśmiennictwa zastosowano układ działowy (Chełm, Biała Podlaska, Krasnystaw) bądź systematyczny (Lublin, Zamość). W obrębie działów i poddziałów zapisy są uszeregowane chronologicznie lub przedmiotowo.
C z ę ś ć b i o g r a f i c z n a (Osoby). Dobór haseł osobowych jest bardzo szeroki.
Uwzględnione zostały osoby związane działalnością lub miejscem urodzenia z województwem lubelskim, a na temat których istniała literatura bądź nawet drobna wzmianka. Znalazły się w tej części osoby działające na różnych niwach: politycznej, kulturalnej, społecznej, naukowej, gospodarczej itp. W przypadku osób, których znaczenie sięgało daleko poza granice województwa lubelskiego zamieszczono jedynie pozycje traktujące o ich związku z regionem lubelskim np. Jerzy Samuel Bandtkie, Wiktor Hahn. Rejestracją objęte zostały osoby nieżyjące i żyjące (np. Maria Bechczyc-Rudnicka, Jan Dobrzański). Obok haseł jednostowych występują rodziny i rody np. Zamoyscy.
Materiał uporządkowany jest abecadłowo według haseł osobowych. Opracowanie hasła osobowego dzieli się na dwie części: dane biograficzne i bibliografia przedmiotowa. Hasło stanowi nawisko i imię (imiona) osoby, często uzupełnione o formy oboczne nazwiska lub pseudonimy. W przypadku kobiet podawane jest nazwisko rodowe (panieńskie), spełniające funkcje indetyfikatora w odniesieniu do osób o tym samym nazwisku. Obok haseł osobowych występują odsyłacze kierujące od obocznych form nazwiska do formy najczęściej używanej np. Sztok, Sztock zob.
Stock Michał de, niekiedy od pseudomimu do nazwiska właściwego np. Strug Andrzej [pseud.] zob. Gałecki Tadeusz.
Po haśle osobowym podane są zwięzłe informacje biograficzne. Są to przede wszystkim różnego rodzaju tytuły: naukowe, zawodowe, rodowe, określenia dotyczące miejsca pochodzenia, określenie pokrewieństwa, dane dotyczące wykonywanego zawodu, zajmowanych stanowisk, terenu działalności oraz daty biograficzne osób - urodzenia lub śmierci lub jedna z nich. Informacje biograficzne podawane są w sposób niejednolity. Obok rozbudowanych notek biograficznych, opatrzonych często w sformułowania pochodzące z różnych wydawnictw biograficznych (np. PSB), występują krótkie i lapidarne informacje, niekiedy ograniczone do dat biograficznych.
Bibliografia przedmiotowa wykazuje piśmiennictwo dotyczące danej osoby (rodu, rodziny). Są to życiorysy, przyczynki biograficzne o charakterze ogólnym, prace szczegółowe, nekrologi, wspomnienia pośmiertne, a także drobne wzmianki o danej osobie pochodzące z prac na inny temat. Uwzględnione zostały także autobiografie i pamiętniki, a w odniesieniu do osób związanych z KUL-em materiały archiwalne. W możliwie pełnym stopniu odnotowana została ikonografia: podobizny osób (portrety, fotografie) reprodukowane drukiem. W bibliografii stosowana jest najczęściej zasada szeregowania chronologicznego bądź wysuwania na pierwsze miejsce opracowań ogólnych (życiorysy, przyczynki biograficzne o charakterze ogólnym), a następnie porządkowania chronologicznego pozostałych pozycji. Zasada ta nie jest jednak konsekwentnie przestrzegana.
Bibliografia liczy 11877 pozycji bibliograficznych. Numeracja pozycji nie oddaje
jednak ilości uwzględnionych opisów bibliograficznych. W rzeczywistości jest ona inna ze względu na to, że występuje znaczna liczba numerowanych opisów wielokrotnych oraz pozycji zbiorowych, składających się z kilku, a niekiedy kilkunastu opisów bibliograficznych.
O d s y ł a c z e
W Bibliografii występują odsyłacze rzeczowe i numerowe. Odsyłacze rzeczowe najczęściej informują o tym, że materiał na dany temat można znaleźć w innych jeszcze pracach, a forma ich brzmi: zob.; zob. też; zob. nadto. Odsyłacze numerowe występują tylko w części geograficznej i biograficznej. W części geograficznej stosowane są w obrębie większego hasła miejskiego i kierują do pełnego opisu publikacji wcześniej zacytowanej bądź do pozycji o tematyce pokrewnej. Hasła osobowe, występujące w części biograficznej, zostały powiązane odsyłaczami numerowymi z częścią ogólną i geograficzną, gdyż tam zostały uwzględnione materiały i opracowania traktujące o związkach poszczególnych osób z Lubelskiem lub daną miejscowością. Niektóre odsyłacze precyzują dokładniej tematykę pozycji, do których się odsyła i podają ich numery np. przy haśle Jan Zamoyski.
S p i s y p o m o c n i c z e
Bibliografia została zaopatrzona w trzy wykazy pomocnicze. "Wykaz skrótów" - podaje pełny opis bibliograficzny wydawnictw wielokrotnie cytowanych wraz z ich skrótami. ,,Wykaz wykorzystanych czasopism i kalendarzy wraz ich skrótami"
uwzględnia wszystkie wydawnictwa ciągłe wykorzystane przez Autora przy gromadzeniu materiału bibliograficznego. Skróty tytułów czasopism i kalendarzy pozostawiono w formie przyjętej przez Wojtkowskiego. "Wykaz ważniejszych skrótów bibliograficznych" zawiera spis skrótów stosowanych w opisie bibliograficznym i adnotacji.
Alicja Matczuk
Lublin, styczeń 1999 r.
_________________
47 Ćwik W., Reder J.: Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz. Lublin 1977 s. 159-173.
48 1. powiat bialski; 2. powiat biłgorajski; 3. powiat chełmski; 4. powiat hrubieszowski; 5. powiat krasnystawski; 6. powiat lubelski; 7. powiat krasnicki; 8. powiat lubartowski; 9. Lublin - powiat miejski; 10. powiat łukowski; 11. powiat puławski; 12. powiat radzyński; 13. powiat tomaszowski; 14. powiat włodawski; 15. powiat zamojski; 16. Siedlce - powiat miejski.
Wykaz skrótów
Baliński M., Lipiński T.: Starożytna Polska
- Baliński Michał, Lipiński Tymoteusz: Starożytna Polska pod względem historycznym, geograficznym i statystycznym. T.I-III. Warszawa 1843-1850.
Bandtkie J. S.: Historia drukarń.
- Bandtkie Jerzy Samuel: Historia drukań wKrólestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim jako i w krajach zagranicznych, w których polskie dzieła wychodziły. T.I-III.
Kraków 1826.
Białkowski L.: Materiały do monografii Lublina. 1928.
- Białkowski Leon: Materiały do monografii Lublina. Wilkierze XV-XVIII wieku. Wyd...
Lublin 1928.
Callier E.: Bitwy i potyczki. 1887.
- Callier Edmund: Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 zestawił... porządkiem chronologicznym podług L. Mierosławskiego, S.
Barzykowskiego i źródeł współczesnych. Poznań 1887.
Chwalewik E.: Zbiory polskie.
- Chwalewik Edward: Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w porządku alfabetycznym według miejscowości ułożone. Wyd. 2. T.I-II. Warszawa-Kraków 1926-1927.
Dębicki L.: Puławy.
- Dębicki Ludwik: Puławy 1762-1830. Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego na podstawie Archiwum Ks. Czartoryskich w Krakowie. T.I-IV. Lwów 1887-1888.
Dla sierot. Książka zbiorowa. 1897.
- Dla sierot. Książka zbiorowa wydana staraniem Lubelskiego Towarzystwa Dobroczynności. Warszawa 1897.
Długosz J.
- Długosz Jan: Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis nunc primum e codice autographo editus. T.II: Ecclesia Parochiales. Cracoviae 1864.
Enc. Kośc.
- Encyklopedia kościelna podług teologicznej encyklopedii Wetzera iWeltego z licznemi jej dopełnieniami przy współpracy duchownych iświeckich osób. Wyd. przez Michała Nowodworskiego. T.1-14. Warszawa 1873-1883.
Enc. Powsz. Orgelbr.
- Encyklopedia powszechna. Wyd. Samuel Orgelbrand. T.1-28. Warszawa 1859-1868.
Enc. Wychow.
