JULIA ANASTAZJA SIENKIEWICZ-WILOWSKA Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
W Poznaniu
TWÓRCZE, EDUKACYJNE I ROZWOJOWE ASPEKTY
AKTYWNOŚCI ARTYSTYCZNEJ
OSÓB W WIEKU PÓŹNEJ DOROSŁOŚCI
UCZESTNICZĄCYCH W TERAPII ZAJĘCIOWEJ
W DZIENNYCH DOMACH POMOCY SPOŁECZNEJ
ABSTRACT. Sienkiewicz-Wilowska Julia Anastazja, Twórcze, edukacyjne i rozwojowe aspekty aktywności artystycznej osób w wieku późnej dorosłości uczestniczących w terapii zajęciowej w Dziennych Domach Po-mocy Społecznej [Creative, Educational and Developmental Aspects of Artistic Activity of People in Their Late Adulthood Participating in Occupational Therapy in Day-Time Nursing Homes]. Studia Edukacyjne nr 39, 2016, Poznań 2016, pp. 395-411. Adam Mickiewicz University Press. ISBN 978-83-232-3088-5. ISSN 1233-6688. DOI: 10.14746/se.2016.38.22
The article discusses the educational, improving and preventive role of creative activities in the activation of the elderly. The considerations are based on results of studies on these activities. The paper analyzes the artistic activities conducted within the framework of occupational therapy in day-time nursing homes (in the city of Poznan). Issues related to artistic activities organized at the Universities of the Third Age and informal education are also included.
Key words: creation, creativity, elderly people, occupational therapy
Wstęp
W związku z postępującym procesem starzenia się społeczeństwa, coraz istotniejszym problemem staje się zapewnienie seniorom oferty róŜnorod-nych zajęć. Moment przejścia na emeryturę bardzo często łączy się ze spad-kiem podejmowanej aktywności, dlatego bardzo waŜne jest zapewnienie seniorom propozycji zajęć, w które będą się mogli angaŜować po zakończe-niu pracy zawodowej. Istnieje wiele koncepcji ukazujących proces rozwoju
człowieka na przestrzeni Ŝycia1. Okazuje się, Ŝe nie wiek metrykalny i
obiek-tywny stan zdrowia są najlepszymi predykatorami dobrego funkcjonowania w starszym wieku. Kluczowe okazuje się znalezienie optymalnych sposo-bów radzenia sobie w codziennym Ŝyciu2 oraz posiadanie bogatej sieci
wsparcia społecznego3. Edukacja moŜe w istotny sposób wspomagać proces
adaptowania się do zmian, związanych choćby ze spadkiem sprawności fizycznej czy odchodzeniem najbliŜszych4.
W zmienionej rzeczywistości społecznej, w której rzadkością stają się mieszkające razem rodziny wielopokoleniowe (wiele osób pracuje za granicą lub przemieszcza się w poszukiwaniu pracy), seniorzy nierzadko stają przed koniecznością zapewnienia sobie sieci wsparcia społecznego poza środowi-skiem rodzinnym. Zadanie to potraktować moŜna jednak nie tylko w kate-gorii problemu, z którym muszą się zmierzyć, ale takŜe wyzwania. Kontakty nawiązywane poza rodziną mogą owocować trwałymi relacjami i więziami. W efekcie, osoby w nie wchodzące okazują się dla siebie wsparciem takŜe w codziennym Ŝyciu, pomagając sobie nawzajem. Jak wskazują Dorota Za-wadzka i Magdalena Stalmach:
zidentyfikowanie grupy realnego wsparcia dla człowieka, to kolejny krok w drodze do zdrowienia. Dla wielu osób naturalnym źródłem wsparcia jest partner lub rodzi-na, ale równie dobrze moŜna je znaleźć poza systemem rodzinnym5.
Kontakty takie mogą takŜe rozwijać się podczas grupowych zajęć eduka-cyjnych czy twórczych. Jak pisze Renata Konieczna-Woźniak:
ludzi młodych dość często uczy się przez sztukę, a uczenie starszych przez sztukę postrzega się tylko jako wypełnianie ich czasu wolnego, a nie pełnowartościową formę edukacji6.
Jest to przekonanie nieuzasadnione. _______________
1 L. Berk, Development through the lifespan, Boston 2004.
2 M. Flood, K.D. Phillips, Creativity in older adults: A plethora of possibilities, Issues in Mental
Health Nursing, 2007, 28, s. 390.
3 P.B. Baltes, M.M. Baltes, Psychological perspectives of successful aging: the model of selective optimization with compensation, [w:] Successful aging. Perspectives from the behavioral sciences, red. P.B. Baltes, M.M. Baltes, The European Science Foundation, 1993, s. 1-35; M.M. Baltes, F.R. Lang, Everyday functioning and successful aging: the impact of resources, Psychology and Aging, 1997, 12(3), s. 433-443.
4 A. Goulding, Older people learning through contemporary visual art – engagement and barriers,
International Journal of Art & Design Education, 2013, 32(1), s. 21.
5 D. Zawadzka, M. Stalmach, Problemy psychologiczne osób w okresie starości. Cz. II – Drogi rozwojowe i wybrane metody pomocy psychologicznej, Hygeia Public Health, 2015, 50(2), s. 309.
6 R. Konieczna-Woźniak, Uczenie się jako strategia pozytywnego starzenia się, Rocznik
W artykule chciałabym skupić się przede wszystkim na zajęciach o cha-rakterze artystycznym i twórczym, gdyŜ mogą one pełnić szczególną rolę wśród oferty przeznaczonej dla seniorów. Uczestnictwo w systematycznych zajęciach, w których biorą udział osoby o podobnych zainteresowaniach, pełni bardzo waŜną funkcję wspierającą i prewencyjną. Zajęcia te mają cha-rakter nieformalny lub sformalizowany. Organizowane są przez stowarzy-szenia, fundacje, osoby prywatne, ośrodki kultury, ale równieŜ takie pla-cówki, jak dzienne domy pomocy społecznej.
Zajęcia twórcze
jako optymalna forma aktywizacji seniorów
Jak stwierdza Andrea Sherman, wiele badań poświęcono z jednej strony uczeniu się w starszym wieku (life-long learning związane z seniorami), z drugiej – edukacji artystycznej, jednak niewiele jest takich, które poruszają te dwa zagadnienia łącznie. Tymczasem naleŜy zauwaŜyć, iŜ aktywność artystyczna stymuluje naukę poprzez wykorzystywanie opisanej przez Ho-warda Gardnera „inteligencji wielorakiej”7. Uruchamia bowiem róŜnorodne
procesy związane z funkcjonowaniem emocjonalnym, poznawczym, spo-łecznym, ruchowym. Maria Gołaszewska wskazuje szereg funkcji, jakie mo-Ŝe pełnić sztuka: komunikatywną, poznawczą, wychowawczą, integracyjną, ideologiczną, przełamywania stereotypów, adaptacyjną, terapeutyczną, ka-tartyczną, humanizującą, ekspresyjną8. Wiele z nich okazuje się szczególnie
waŜnych w okresie późnej dorosłości, jak choćby komunikacyjna, adapta-cyjna, czy terapeutyczna. Sztuka przyczynia się równieŜ w starszym wieku do zwiększenia wiary w siebie, lepszego radzenia sobie ze stresem, chorobą, czy stratą. Stwarza pole dla osobistej kreatywności.
Jako Ŝe sztuka związana jest z otwarciem na nowe rozwiązania, poszu-kiwaniem nowych moŜliwości, stanowi waŜną odpowiedź na pojawiające się w starszym wieku ograniczenia. Za kreatywne zajęcia uznawane są w oczywisty sposób aktywności artystyczne, takie jak malowanie, rzeźbie-nie, prace rękodzielnicze. Jeśli jednak spojrzymy na kreatywność z perspek-tywy rozwojowej, za kreatywne mogą być uznane takŜe wszelkie aktywno-ści pobudzające myślenie, refleksję, analizowanie i syntezowanie9.
Kreatywność związana jest jednak nie tylko z myśleniem, ale teŜ z działa-_______________
7 A. Sherman, Toward a creative culture: lifelong learning through the arts, Generations, 2006,
30(1), s. 42-46.
8 M. Gołaszewska, Zarys estetyki, Warszawa 1983, s. 143-147. 9 M. Flood, K.D. Phillips, Creativity in older adults, s. 390-392.
niem, bowiem wedle samych osób starszych, w ich wieku przejawia się ona w takim samym stopniu w rozwiązywaniu problemów w codziennym Ŝy-ciu. Według seniorów, w pobudzaniu tak szeroko rozumianej kreatywności waŜną rolę pełni aktywność artystyczna, owocuje bowiem lepszym radze-niem sobie z codziennymi wyzwaniami, zwiększeradze-niem motywacji i umiejęt-nością szukania nowych rozwiązań10.
Zajęcia artystyczne, a w szczególności arteterapeutyczne mają takŜe wpływ na zmniejszenie poziomu depresji, której doświadcza wiele osób w wieku późnej dorosłości11. Potwierdzają to przypadki kontynuowania
twór-czości przez profesjonalnych artystów (jak np. Chuck Close, Renoir, Georgia O’Keeffe) – mimo choroby, odczuwania bólu lub zaawansowanego wieku. Jak wskazuje Pamela B. Schmidt12, wszystkie te osoby dzięki kreatywnemu
myśleniu wypracowały metody ułatwiające radzenie sobie z odczuwanym bólem i niesprawnością, co umoŜliwiło im dalszą pracę.
Zajęcia twórcze dla seniorów pełnią takŜe bardzo waŜną funkcję eduka-cyjną. WyraŜa się ona z jednej strony w moŜliwości nabywania nowych umiejętności, poznawania technik oraz, co szczególnie korzystne, poszerza-nia repertuaru środków ekspresji. Z drugiej jednak strony, funkcja eduka-cyjna przejawia się w stymulowaniu procesów myślowych, rozwijaniu my-ślenia konwergencyjnego i dywergencyjnego, w poszukiwaniu nowych rozwiązań. O takim znaczeniu działań kreatywnych piszą Meredith Flood i Kenneth D. Philips13, powołując się na badania dotyczące aktywizacji osób
w wieku późnej dorosłości poprzez działania kreatywne.
Przykładem wykorzystania sztuki w zapobieganiu izolacji i wykluczaniu w okresie późnej dorosłości poprzez włączanie ich w Ŝycie społeczności moŜe słuŜyć program „Arts and Older People Strategy 2010-2013”, opracowany przez Arts Council of Northern Ireland’s – instytucję wspierającą artystów w Irlandii Północnej14. Organizacja ta zakłada, Ŝe sztuka powinna pełnić
kluczową rolę w kreatywnych społecznościach. U podstaw jej programu leŜy przeświadczenie, Ŝe sztuka moŜe tworzyć bardziej zintegrowane społe-czeństwo. W obrębie tego społeczeństwa swoje miejsce muszą mieć osoby starsze. Celem projektu „Arts and Older People Strategy 2010-2013” było zwiększenie zaangaŜowania seniorów w projekty artystyczne, które mogą _______________
10 B. Fisher, D. Specht, Successful aging and creativity later in life, Journal of Aging Studies,
1999, 13(4), s. 457-472.
11 M.L. Im, J.I. Lee, Effects of art and music therapy on depression and cognitive function of the elderly, Technology & Health Care, 2014, 22(3), s. 453-458.
12 P.B. Schmidt, Creativity and coping in later life, Generations, 2006, 30(1), s. 27-31. 13 M. Flood, K.D. Phillips, Creativity in older adults, s. 389-411.
14 P. Ramsey, Arts and older people strategy 2010-2013. Arts Council of Northern Ireland,
realizować ich potrzeby kreatywne i społeczne, oraz zmniejszenie barier ograniczających to uczestnictwo. Projekt opierał się na wprowadzaniu zmian w 6 obszarach, kluczowych dla funkcjonowania seniorów: zapobie-ganiu izolacji i samotności poprzez udział w artystycznych projektach i pro-gramach; inkluzji społecznej poprzez kreowanie społeczności, które nie dys-kryminują ze względu na wiek czy pochodzenie oraz pracy z osobami z grup zagroŜonych wykluczeniem; walce z biedą poprzez umoŜliwienie osobom z grup marginalizowanych uczestnictwa w sztuce; wspieraniu zdrowia fizycznego i psychicznego poprzez promowanie „active aging”; zwiększaniu wpływu osób starszych na obszary, które mają dla nich zna-czenie; odkrywaniu moŜliwości uczenia się przez całe Ŝycie (life-long lear-ning) poprzez wspieranie uczestnictwa seniorów w programach związanych ze sztuką15.
Wiele badań potwierdza, Ŝe aktywność artystyczna jest optymalną formą aktywizacji seniorów we wszystkich wskazanych obszarach. Pobudzanie kreatywności wiąŜe się z lepszym funkcjonowaniem w codziennym Ŝyciu, wspiera formułowanie celów, które są realne do osiągnięcia przez seniorów, wspiera reintegrowanie toŜsamości. Bardzo waŜnym aspektem jest takŜe rozwój poprzez nabywanie nowych umiejętności i związane z tym budowa-nie poczucia kompetencji i osiągabudowa-nie sukcesów. Wreszcie, grupowe zajęcia artystyczne są okazją do integracji grupowej, budowania sieci wsparcia i zapobiegania wykluczeniu.
Britt-Maj Wikström przeprowadziła badania nad wpływem sztuk wizu-alnych na zdolności komunikacyjne osób starszych. Objęto nimi 20 osób w grupie badawczej i 20 w kontrolnej, a przeprowadzone zostały w domu seniora. Zarówno grupa badawcza, jak i kontrolna odbyły cykl cotygodnio-wych godzinnych spotkań przez 4 miesiące. Osobom z grupy badawczej pokazywano reprodukcje wybranych dzieł sztuki i zachęcano do dyskusji nad skojarzeniami, które one wzbudzały. Sugerowano odwoływanie się zarówno do własnych doświadczeń, jak i impresji, wyobraŜeń wywołanych przez dane dzieło. W grupie kontrolnej prowadzono rozmowy dotyczące codziennego Ŝycia, programów telewizyjnych, artykułów z prasy. Osoby badane z obu grup proszono trzykrotnie o wypełnienie kołowego kwestio-nariusza, odnoszącego się do pozytywnych i negatywnych zdarzeń związa-nych z ich sytuacją Ŝyciową. Z upływem czasu dialogi nawiązywane przez osoby z grupy eksperymentalnej coraz bardziej angaŜowały ich wiedzę oraz doświadczenia. W grupie kontrolnej z kolei dotyczyły przede wszystkim codziennych sytuacji, programów telewizyjnych oraz bardzo często stanu zdrowia. Analiza diagramów kołowych pozwoliła stwierdzić, Ŝe w grupie _______________
eksperymentalnej nastąpił wzrost pozytywnego postrzegania swojego Ŝycia, podczas gdy w grupie kontrolnej nie zaobserwowano tego efektu. Nadto, w grupie eksperymentalnej kwestionariusze kołowe były bardziej unikato-we i lepiej ustrukturowane16. Badania te pokazują, Ŝe sztuka moŜe pełnić
bardzo waŜną rolę w procesie komunikowania się z osobami starszymi, nie tylko w przypadku własnej twórczości seniorów, ale takŜe inspirowania rozmów czy nawiązywania kontaktów z wykorzystaniem dzieł sztuki.
Z kolei, badania mające na celu określenie wpływu profesjonalnie reali-zowanych, uczestniczących programów artystycznych na zdrowie fizyczne, psychiczne i aktywność społeczną osób starszych przeprowadził Gene D. Cohen. Opisał on program interwencyjny dla seniorów w wieku 65-100 lat, wykorzystujący aktywność artystyczną, przeprowadzony w ramach stworzonych przez siebie The Creativity and Aging Study, prowadzonych w Center on Health, Aging & Humanities na Uniwersytecie Jerzego Waszyng-tona (George Washington University). Osoby z grupy eksperymentalnej (N = 150) uczestniczyły w zajęciach związanych ze sztukami wizualnymi i literaturą, prowadzonych przez zawodowych artystów. Pomiędzy spotka-niami podejmowały takŜe własną twórczość artystyczną. Osoby z grupy kontrolnej (N = 150) brały udział w typowym programie aktywizującym, angaŜującym je w róŜnego rodzaju aktywności społeczne. Na początku pro-gramu przeprowadzono badania poziomu funkcjonowania fizycznego, psy-chicznego i społecznego, które następnie powtarzano raz w roku przez dwa lata. W efekcie uczestnictwa w programie poprawiły się wyniki obu grup w obszarze funkcjonowania fizycznego i społecznego. Wyniki grupy ekspe-rymentalnej poprawiły się jednak w większym stopniu, a takŜe z upływem czasu zaobserwowano mniejszy spadek wyników17. Pokazuje to zatem
szczególnie istotne oddziaływanie prewencyjne tego rodzaju programów. Są one przekonującą odpowiedzią na wyniki badań dowodzących pozytywne-go wpływu aktywności artystycznej na funkcjonowanie seniorów w wielu obszarach.
Osoby starsze rzadko angaŜuje się jednak w programy związane ze sztuką współczesną. Ze względu na to ciekawy wydaje się program opisy-wany przez Annę Goulding. W ramach interdyscyplinarnego projektu „New Dynamic of Ageing Programme”18 osoby w wieku późnej dorosłości
uczestniczyły w spotkaniach muzealnych, których tematem była sztuka _______________
16 B.-M. Wikström, Visual art dialogues with elderly persons: effects on perceived life situation,
Journal of Nursing Management, 2000, 8(1), s. 31-37.
17 G.D. Cohen, Research on creativity and aging: the positive impact of the arts on health and ill-ness, Generations, 2006, 30(1), s. 7-15.
współczesna. Osoby te zostały podzielone na dwie grupy – ze względu na wcześniejsze zaangaŜowanie w aktywność kulturalną: zaangaŜowaną i nieza-angaŜowaną. Osoby z grupy zaangaŜowanej, mające większe doświadczenia związane ze sztuką, były nastawione do sztuki współczesnej i wiadomości jej dotyczących bardziej krytycznie, poddawały je analizie. Natomiast osoby z grupy niezaangaŜowanej czerpały tym większą radość z tej sztuki, im bar-dziej mogły odnaleźć w niej elementy własnego doświadczenia. Badania te pokazują z jednej strony pozytywny wpływ angaŜowania się w kontakt ze sztuką współczesną, ze względu na jej zdolność pobudzania kreatywnego i krytycznego myślenia, z drugiej – wskazują na konieczność większego anga-Ŝowania seniorów w jej oglądanie poprzez inicjowanie współpracy róŜnych instytucji kulturalnych i tworzenie interdyscyplinarnych projektów19.
Istotność prowadzenia projektów artystycznych dla osób starszych po-twierdza fakt, Ŝe osoby te bardzo chętnie angaŜują się w aktywności zwią-zane ze sztuką. Opisany przez Emily Keaney i Anni Oskala20 program
dłu-gotrwałych badań „Taking Part” był prowadzony w Wielkiej Brytanii na zlecenie Department for Culture, Media and Sport (DCMS) w partnerstwie z Arts Council England, Sport England, English Heritage, muzeów, bibliotek i archiwów. Badania prowadzono od lipca 2005 roku. KaŜdego roku zbiera-no informacje od około 29 000 osób w wieku powyŜej 16 lat Ŝyjących w prywatnych domach w Anglii. Autorki wykorzystały wyniki badań zgromadzonych w pierwszym pełnym roku trwania programu, dotyczących 28 117 osób. Zebrano bardzo szczegółowe dane metrykalne, związane z po-chodzeniem, zaangaŜowaniem w róŜne rodzaje aktywności, w tym kultu-ralną, uwzględniającą róŜne dziedziny sztuki, formę aktywności i motywa-cję do uczestnictwa w niej. Z badań Keaney i Oskala wynika, Ŝe grupa osób w wieku 55-64 jest szczególnie silnie zainteresowana sztuką – jej tworzeniem i odbiorem. JednakŜe uwzględniając pewien spadek ogólnej aktywności, takŜe osoby w wieku 65+ kontynuują zaangaŜowanie w róŜnorodną działal-ność artystyczną oraz aktywności związane ze sztuką, takie jak oglądanie programów telewizyjnych dotyczących tej tematyki. Badania wskazały pewne bariery wpływające na poziom uczestnictwa seniorów w tego rodza-ju działaniach. Mniej zaangaŜowani w nie są męŜczyźni, szczególnie z grup wykluczonych ze względu na stan zdrowia, status materialny i samotność. Analizy sugerują takŜe, Ŝe dla pewnych grup osób starszych szczególnie trudne do przekroczenia mogą być bariery związane z ubogą siecią spo-_______________
19 TamŜe, s. 18-32.
20 E. Keaney, A. Oskala, The golden age of the arts? Taking part survey findings on older people and the arts, Cultural Trends, 2007, 16(4), s. 323-355.
łeczną, słabym zdrowiem i ograniczeniami finansowymi21. Słabsze
zaanga-Ŝowanie męŜczyzn w tego rodzaju aktywności potwierdzają takŜe badania prowadzone w Dziennych Domach Pomocy Społecznej w Poznaniu na uczestnikach terapii zajęciowej22.
Jakkolwiek organizuje się coraz więcej zajęć o charakterze artystycznym, jak podkreślają Flood i Philips23, opisując stan z 2007 roku, miejsce tego
ro-dzaju aktywności w programach aktywizacji seniorów jest ciągle niedoce-niane. Podobne konkluzje formułuje Gay Hanna, powołując się na sytuację w Stanach Zjednoczonych. Stwierdza mianowicie, iŜ pomimo dowiedzione-go pozytywnedowiedzione-go wpływu sztuki na społeczne zaangaŜowanie i funkcjono-wanie seniorów oraz przeprowadzenia wielu zakończonych sukcesem, przeznaczonych dla seniorów programów związanych ze sztuką, rząd Sta-nów Zjednoczonych nadal nie inwestuje dostatecznych środków we wspie-ranie tego rodzaju aktywności i programów24. Nie odbiega to od sytuacji
w Polsce, gdzie nadal potencjał zajęć artystycznych i kreatywnych w usprawnianiu osób w wieku późnej dorosłości domaga się uwaŜniejszej analizy i szerszego wykorzystania.
W Polsce osoby te mogą uczestniczyć w zajęciach artystycznych prowa-dzonych w ramach terapii zajęciowej w domach pomocy społecznej i dzien-nych domach pomocy społecznej, organizowadzien-nych przez uniwersytety trze-ciego wieku oraz podejmować tego typu aktywności w ramach edukacji nieformalnej. Zajęcia o charakterze twórczym i arteterapeutycznym są jedną z najpopularniejszych metod pracy stosowanych w DDPS-ach w ramach terapii zajęciowej.
Zajęcia twórcze dla seniorów w ramach terapii zajęciowej
w Dziennych Domach Pomocy Społecznej (DDPS)
Za jeden z podstawowych predykatorów pozytywnego starzenia się moŜna uznać proces adaptacji do pojawiających się ograniczeń, nowych _______________
21 TamŜe.
22 J.A. Sienkiewicz-Wilowska, Samopoczucie w okresie późnej dorosłości u uczestników terapii zajęciowej w Dziennych Domach Pomocy Społecznej, Studia Psychologiczne, 2013, 51(3), s. 19-44; tejŜe, Dopasowanie oferty terapii zajęciowej do potrzeb osób starszych a ich samopoczucie, Studia Edukacyjne, 2015, 32, s. 169-188; tejŜe, Terapia zajęciowa w usprawnianiu osób starszych –
niewyko-rzystany potencjał? Wychowanie na co dzień (w druku).
23 M. Flood, K.D. Phillips, Creativity in older adults, s. 389-411.
wyzwań, zmieniającej się sytuacji25. WaŜną rolę w tym procesie odgrywają
strategie radzenia sobie. Niektóre z nich są wrodzone, innych moŜna się nauczyć, jak na przykład podejmowania fizycznej i psychicznej aktywności, pełniących funkcje prewencyjne. Kreatywność okazuje się jednym z zaso-bów, które w znaczący sposób będą wzmacniały procesy adaptacji w star-szym wieku26.
W definicjach terapii zajęciowej podkreśla się jej rolę w umoŜliwieniu uczestnikom powrotu do dotychczasowej aktywności czy podtrzymaniu jak najpełniejszego i najbardziej samodzielnego funkcjonowania w codziennym Ŝyciu. W tym celu prowadzi się działania, które mają ułatwić wykonywanie róŜnorodnych aktywności w miejscu zamieszkania27. Funkcję taką pełnić
mogą jednak takŜe działania twórcze. Ich rola polega na motywowaniu do wszelkiego działania, aktywizowaniu, usprawnianiu fizycznemu, ale przede wszystkim – na wspieraniu kreatywności.
Zajęcia kreatywne są powszechnie stosowane w ramach terapii zajęcio-wej, na przykład w Szwecji28. Badaniami Marii Müllensdorf i Ann Britt
Ivarsson objętych zostało 1867 terapeutów. 44% z nich w swojej pracy jako formę interwencji stosowało zajęcia kreatywne, przede wszystkim związane ze sztuką oraz rękodziełem. Badania pokazują, Ŝe terapia zajęciowa w Szwe-cji koncentruje się przede wszystkim na rozwoju osobistym, poszukiwaniu sensu oraz kreowaniu pozytywnej energii. Zajęcia o charakterze kreatyw-nym okazują się optymalne w celu osiągnięcia tego rodzaju efektów.
W Polsce dostęp seniorów do terapii zajęciowej jest bardzo ograniczony. Prowadzona jest ona głównie w DPS-ach i DDPS-ach oraz na oddziałach szpitalnych29. Nie prowadzi się w zasadzie terapii zajęciowej bezpośrednio
w miejscu zamieszkania pacjenta30, co jest bardzo powszechne poza
Pol-_______________
25 M. Flood, K. Scharer, Creativity enhacement: possibilities for successful aging, Issues in
Men-tal Health Nursing, 2006, 27(9), s. 940.
26 TamŜe, s. 939-959.
27 G.V.E. Binns, A.D. Clayden, G.P. Mulley, Aids and adaptations for the elderly at home: un-derprovided, underused, and undermaintained, British Medical Journal, 1988, 296(6633), s. 1365-1366; R.G. Cumming, M. Thomas, G. Szonyi i in., Home visits by an occupational therapist for
assessment and modification of environmental hazards: a randomized trial of falls prevention, Ameri-can Geriatrics Society, 1999, 47(12), s. 1397-1402; A.J. Campbell i in., Randomised controlled trial
of prevention of falls in people aged ≥75 with severe visual impairment: the VIP trial, British Medical Journal, 2005, 331(7520), s. 817-834.
28 M. Müllersdorf, A.B. Ivarsson, Use of creative activities in occupational therapy practice in Sweden, Occupational Therapy International, 2012, 19(3), s. 127-134.
29 S. Tobis, S. Kropińska, M. Cylkowska-Nowak, Arteterapia jako forma terapii zajęciowej w aktywizacji osób starszych, Geriatria, 2011, 5, s. 194-198.
30 TamŜe; J.A. Sienkiewicz-Wilowska, Terapia zajęciowa w usprawnianiu osób starszych – nie-wykorzystany potencjał?
ską31. Stan taki wskazuje na konieczność włączenia terapeutów zajęciowych
w multidyscyplinarne zespoły geriatryczne (obok lekarza, pielęgniarki, pra-cownika socjalnego i fizjoterapeuty)32.
Ryc. 1. Wpływ zajęć kreatywnych na codzienne funkcjonowanie osób w wieku późnej dorosłości
Źródło: opracowanie własne
W Polsce w ramach terapii zajęciowej wyróŜnia się trzy podstawowe metody pracy: ergoterapię, socjoterapię i arteterapię. Z badań prowadzo-nych w Dzienprowadzo-nych Domach Pomocy Społecznej33 wynika, iŜ zajęcia o
cha-rakterze manualnym i artystycznym stanowią główną grupę czynności po-dejmowanych przez uczestników w ramach terapii zajęciowej. Działania twórcze (np. malowanie) rozpatrywane są dwojako: mogą stanowić cel sam w sobie oraz słuŜyć takŜe odzyskiwaniu sprawności w zakresie codziennych czynności34. Bardzo często podczas tego typu zajęć przewaŜa ten drugi
spo-sób uzasadniania aktywności twórczych. Zazwyczaj nie zwraca się dosta-tecznej uwagi na potencjał kreatywny tych zajęć, na pobudzanie wyobraźni, twórczego myślenia, poprzestając na mechanicznych czynnościach, które mają usprawniać manualnie i prowadzić do zagospodarowania wolnego czasu35.
_______________
31 J.A. Sienkiewicz-Wilowska, Terapia zajęciowa w usprawnianiu osób starszych, Edukacja,
2013, 3(123), s. 106-116.
32 M. Cylkowska-Nowak, S. Kropińska, N. Czepulis i in., Terapeuta zajęciowy w zespole ge-riatrycznym, Nowiny Lekarskie, 2010, 79(5), s. 392-396.
33 J.A. Sienkiewicz-Wilowska, Samopoczucie w okresie późnej dorosłości, s. 19-44; tejŜe, Dopa-sowanie oferty terapii zajęciowej, s. 169-188.
34 S. Tobis, S. Kropińska, M. Cylkowska-Nowak, Arteterapia jako forma terapii zajęciowej,
s. 195-196.
35 J.A. Sienkiewicz-Wilowska, Terapia zajęciowa w usprawnianiu osób starszych – niewykorzy-stany potencjał? Zajęcia: artystyczne, twórcze, kreatywne - Rozwój poznawczy - Umiejętność znajdo-wania nowych rozwią-zań
- Umiejętność kom-pensowania swoich ograniczeń - Lepsze radzenie sobie wobec zmiany sytuacji problemowej Lepsze funkcjo-nowanie w co-dziennym życiu Pobudzanie procesów kreatywnego myślenia
W przewodniku metodycznym dotyczącym zastosowania terapii zaję-ciowej w domach pomocy społecznej Lucyna Kozaczuk wiele miejsca po-święca zajęciom o charakterze artystycznym36, takŜe w pracy z seniorami.
Podczas planowania zajęć w domu pomocy społecznej niewątpliwie trzeba mieć na uwadze moŜliwości poszczególnych uczestników. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe są wśród nich takŜe osoby z wyŜszym wykształceniem, spraw-ne poznawczo, zatem waŜspraw-ne, aby dbać o takie propozycje ćwiczeń, które będą rozwijające równieŜ dla tych osób. W tym kontekście przykłady zadań proponowane przez Lucynę Kozaczuk wydają się w niektórych wypadkach mało kreatywne (wypełnianie gotowego schematu kolorem lub plasteliną, tworzenie „gałęzi zimowej” poprzez przyklejanie waty do gałązki czy orga-nizacja konkursu na miss wczasów).
Niedostateczne wykorzystanie potencjału terapii zajęciowej w niektó-rych placówkach potwierdzają badania przeprowadzone przez Julię Sien-kiewicz-Wilowską w 6 poznańskich Dziennych Domach Pomocy Społecz-nej37. Metody pracy proponowane w nich tylko częściowo wiązały się
z potrzebami i moŜliwościami osób uczestniczących w zajęciach. W jednym DDPS-ie przewaŜało szydełkowanie, robienie na drutach (szaliki, zabawki) i tworzenie frywolitek (biŜuteria). Sprawiało to, Ŝe w zajęciach w zasadzie nie brali udziału męŜczyźni, poza jednym uczestnikiem, który zajmował się malowaniem. W innym proponowane metody pracy były planowane i na-rzucane przez prowadzącą zajęcia, nie zawsze z uwzględnieniem propozycji uczestników zajęć. W kolejnym dominowały prace wykonywane techniką decoupage (gotowe elementy naklejane na butelki i słoiki). W tych badanych placówkach przewaŜało rutynowe podejście do zajęć i powtarzanie stale tych samych technik pracy. Jedynie w jednym DDPS-sie wykorzystywano techniki bardzo róŜnorodne, zaleŜne od zapotrzebowania i moŜliwości uczestników. W placówce tej sporządzano wyklejanki, materiałowe zabawki dla domu dziecka, dekoracje z elementów naturalnych, takich jak liście, suszone kwiaty, korzenie i szyszki. Osoby niesprawne fizycznie i intelektual-nie wykonywały prace pomocnicze, polegające na przygotowywaniu materia-łów dla innych uczestników, czasem jednak takŜe o kreatywnym charakterze. Włączanie w wykonywane zajęcia nawet osób o bardzo ograniczonej spraw-ności manualnej jest bardzo pozytywne i zgodne z celami terapii zajęciowej. Współczesny senior musi sobie radzić ze zmieniającą się rzeczywistością społeczną, z coraz to nowymi technologiami i związanymi z nimi wyzwa-_______________
36 L. Kozaczuk, Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. Przewodnik metodyczny,
Kato-wice 1999.
37 J.A. Sienkiewicz-Wilowska, Terapia zajęciowa w usprawnianiu osób starszych – niewykorzy-stany potencjał?
niami. Zajęcia o charakterze artystycznym mogą ten proces w znacznym stopniu wspierać. Dlatego waŜne jest, aby proponować takie zadania, które będą pobudzały wyobraźnię uczestników, zmuszały ich do kreatywnego myślenia, poszerzania wiedzy, odwoływania się do wcześniejszych do-świadczeń, w efekcie będą zwiększały zdolności adaptacyjne w codziennym Ŝyciu. Jest to szczególnie waŜne w przypadku osób uczęszczających na zaję-cia do Dziennych Domów Pomocy Społecznej, mieszkających jednak we własnych domach, funkcjonujących zatem w róŜnorodnych środowiskach fizycznych i społecznych.
Zajęcia twórcze dla seniorów
w ramach Uniwersytetów Trzeciego Wieku
Pozytywne starzenie się oznacza wykorzystywanie wszelkich dostęp-nych zasobów, aby zoptymalizować swoje funkcjonowanie w wielu sfe-rach38. Mamy zatem na nie wpływ – trzeba się go nauczyć. Poszerzanie
swo-jej wiedzy i kompetencji moŜe być zatem jedną z kluczowych strategii pozytywnego starzenia się39. Jak wskazuje Renata Konieczna-Woźniak40,
podejmowanie edukacji w okresie późnej dorosłości wynika zazwyczaj z indywidualnych potrzeb osób na tym etapie Ŝycia, dlatego częściej zasta-nawiają się one nad celem i sensem uczenia się, a w konsekwencji mogą być bardzo zaangaŜowane w naukę i osiągać bardzo dobre rezultaty.
Jedną z form kontynuowania edukacji w ramach procesu life-long lear-ning (edukacja całoŜyciowa) jest uczestnictwo w wykładach, prelekcjach i warsztatach organizowanych przez Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW). Zajęcia w ramach UTW mają charakter sformalizowany, prowadzone są systematycznie wobec określonego programu. Obecnie w Polsce funkcjonują 424 Uniwersytety Trzeciego Wieku (2012 rok) zrzeszające około 100 tys. osób. W ramach zajęć organizowanych przez UTW prowadzone są równieŜ wykłady i warsztaty związane ze sztuką. Przykładem placówki prowadzącej wyłącznie tego rodzaju zajęcia jest Uniwersytet Artystyczny Trzeciego Wie-ku (UATW), funkcjonujący przy Uniwersytecie Artystycznym w Poznaniu. W ramach UATW organizowane są zajęcia dotyczące historii sztuki (prowa-dzone między innymi w Muzeum Narodowym w Poznaniu) oraz zajęcia _______________
38 R. Konieczna-Woźniak, Uczenie się jako strategia, s. 191.
39 A.I. Brzezińska, J.A. Wilowska, Starość w kontekście psychologii pozytywnej, [w:] Pozytywna starość, red. K. Wieczorowska-Tobis, D. Talarska, Poznań 2010, s. 45-55; R. Konieczna-Woźniak, Uczenie się jako strategia, s. 185-200.
praktyczne z malarstwa i rysunku. RównieŜ Towarzystwo Uniwersytet Trzeciego Wieku działające przy Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu organizuje cotygodniowe wykłady z historii sztuki. Zajęcia ta-kie są formą systematycznego poszerzania wiedzy poprzez uczestnictwo w zajęciach prowadzonych przez specjalistów.
Placówki te organizują takŜe plenery artystyczne, podczas których osoby w wieku późnej dorosłości mają okazję rozwijać swoje umiejętności arty-styczne pod okiem profesjonalnych twórców. Plenery takie nierzadko mają charakter wyjazdowy, stwarzają zatem szczególną okazję do poznawania się nawzajem i nawiązywania trwałych relacji. Podczas zajęć, co bardzo istotne, osoby starsze mają okazję występować w podwójnej roli – twórców i od-biorców sztuki. Mają zarówno moŜliwość konfrontowania się z twórczością artystów profesjonalnych, ale takŜe z działalnością innych uczestników za-jęć. Jest to sytuacja inspirująca i w szczególny sposób pobudzająca kreatyw-ność. WaŜne uzupełnienie tych zajęć stanowią warsztaty, projekty i kursy organizowane przez osoby prywatne oraz stowarzyszenia artystyczne.
Zajęcia twórcze dla seniorów
w ramach edukacji niesformalizowanej
Obecnie w edukacji osób w róŜnych okresach dorosłości coraz większe-go znaczenia nabiera edukacja nieformalna i samokształcenie. Rozwój no-wych technologii i coraz powszechniejszy dostęp do Internetu zwiększają ofertę edukacyjną. Internet dostarcza bowiem nie tylko informacji dotyczą-cych planowanych wydarzeń czy programów edukacyjnych, ale takŜe umoŜliwia poszerzanie wiedzy bez opuszczania miejsca zamieszkania. Ce-lowi temu słuŜą róŜne kursy oraz e-learning. W ramach tej metody moŜna odbyć kurs dotyczący danej dziedziny, konsultować się mailowo z prowa-dzącym, uzyskiwać od niego wskazówki. Równie istotne znaczenie ma tak-Ŝe oglądanie filmów popularnonaukowych, czytanie artykułów, reportaŜy, blogów podróŜniczych, udział w forach dyskusyjnych, oraz dostęp on-line do zasobów bibliotek cyfrowych i muzeów. Obecnie wiele muzeów na ca-łym świecie proponuje wirtualne wycieczki po placówkach muzealnych i oglądanie kolekcji w Internecie, co umoŜliwia nie tylko poznawanie po-szczególnych dzieł, ale takŜe poszerzanie wiedzy dotyczącej historii sztuki, technik artystycznych. Przyczynia się to w szczególny sposób do populary-zacji sztuki.
MoŜliwość taka jest szczególnie waŜna dla osób mieszkających w mniej-szych miejscowościach lub mających problemy z opuszczaniem miejsca
za-mieszkania ze względu na stan zdrowia, a takŜe osoby przebywające w do-mu opieki lub innej instytucji opiekuńczej. Mają one równieŜ prawo do edu-kacji i powinny się uczyć. R. Konieczna-Woźniak powołując się na słowa R.D. Hilla, stwierdza:
w sytuacji mieszkania w instytucji opiekuńczej, czy leczniczej uczenie się jest tym bardziej potrzebne. ZałoŜenie odwrotne, Ŝe jest niepotrzebne, bądź niemoŜliwe jest najbardziej uporczywą formą dyskryminacji ze względu na wiek41.
Ofertę zajęć umoŜliwiających wszechstronny rozwój, poszerzanie wie-dzy i umiejętności przygotowują takŜe stowarzyszenia i osoby prywatne, proponując seniorom udział w róŜnego typu kursach i warsztatach, które często są bardzo wartościowe i pobudzają do rozwoju kreatywności. Przy-kładem mogą być projekty organizowane przez poznańskie stowarzyszenie MISIĘTUPODOBA42. Stowarzyszenie to organizowało warsztaty Senior
De-sign (np. projektowanie lamp z wykorzystaniem surowców wtórnych), pro-jekt New Older Art oraz przedstawienia teatralne, w których brali udział seniorzy przygotowując pod okiem profesjonalnych artystów stroje i sceno-grafię z uŜyciem metod recyclingowych. Warsztaty organizowane przez to stowarzyszenie stanowią dobry przykład działań, które mają na celu pobu-dzenie codziennej kreatywności – wykorzystywane są w ich ramach przed-mioty codziennego uŜytku, surowce wtórne i róŜnego rodzaju metody re-cyclingowe. Jest to działanie proekologiczne, ale zarazem oswaja osoby starsze z nowoczesnym wzornictwem i umoŜliwia im partycypację we współczesnej sztuce i kulturze. W wielu projektach uczestniczyły wspólnie osoby starsze, dorosłe i dzieci; warsztaty te prowadziły zatem równieŜ do integracji osób w róŜnym wieku.
Obecnie pojawia się wiele zajęć, które mają na celu integrację międzypo-koleniową i w związku z tym przeznaczone są dla osób w róŜnym wieku, co moŜe powodować dwojaki stosunek do nich seniorów. Z jednej strony wskazanie, Ŝe oferta zajęć przeznaczona jest specjalnie dla osób w wieku późnej dorosłości, przyczyniać się moŜe do zmniejszenia ich obaw dotyczą-cych moŜliwości poradzenia sobie na tych zajęciach. Z drugiej strony, dla wielu osób moŜliwość spotkania się i nawiązania kontaktu z osobami młod-szymi moŜe być nie tylko rozwijająca, ale takŜe bardzo atrakcyjna i zachęcać do udziału w zajęciach. Stają się one wtedy okazją do wymiany międzypo-koleniowej, uczenia się od siebie nawzajem, tutoringu
międzypokoleniowe-_______________
41 TamŜe, s. 196.
go43. Edukacja seniorów, będąca elementem life-long learning jest waŜną
me-todą zapobiegania marginalizacji osób starszych i pomagania im w radzeniu sobie i orientowaniu się w zmieniającym się współczesnym społeczeń-stwie44.
Zakończenie
Aktywność artystyczna moŜe pełnić waŜną rolę w kaŜdym wieku, dlate-go szczególnie istotne staje się, aby w starzejącym się społeczeństwie zwięk-szać ofertę zajęć twórczych dostępnych seniorom. W ich aktywizacji zazna-cza się bowiem podwójna funkcja tej aktywności. Po pierwsze rozwija ona bowiem w optymalny sposób kreatywność, która przekłada się na lepsze radzenie sobie w codziennym Ŝyciu. Senior, który musi się adaptować do pojawiających się zmian fizycznych, ale takŜe społecznych, czy technolo-gicznych staje przed wieloma trudnymi wyzwaniami. Zwiększenie kre-atywności przyczyniać się moŜe do łatwiejszego adaptowania się do zmian, ale takŜe modyfikowania swojego otoczenia – asymilacji45. Pełni to bardzo
waŜną rolę prewencyjną w zachowaniu dobrego funkcjonowania.
Z drugiej jednak strony twórczość, między innymi artystyczna, moŜe mieć cel autoteliczny – związany z potrzebą ekspresji, tworzenia i samoro-zwoju. Wspieranie i pobudzanie potrzeby samorozwoju jest niezwykle waŜ-ne na kaŜdym etapie Ŝycia, takŜe w okresie późwaŜ-nej dorosłości. RóŜnorodność zajęć artystycznych moŜe ten cel wspierać w optymalny sposób.
BIBLIOGRAFIA
Baltes P.B., Baltes M.M., Psychological perspectives of successful aging: the model of selective
optimization with compensation, [w:] Successful aging. Perspectives from the behavioral
sciences, red. P.B. Baltes, M.M. Baltes, The European Science Foundation, 1993. Baltes M.M., Lang F.R., Everyday functioning and successful aging: the impact of resources,
Psychology and Aging, 1997, 12(3).
Berk L., Development through the lifespan, Allyn and Bacon, Boston 2004.
_______________
43 J.A. Wilowska, Uczenie się od nauczyciela i od rówieśników w procesie edukacji artystycznej podejmowanej w okresie późnej dorosłości, [w:] Szanse rozwoju w okresie późnej dorosłości, red. A.I. Brzezińska, K. Ober-Łopatka, R. Stec, K. Ziółkowska, Poznań 2007, s. 147-167; J.A. Sien-kiewicz-Wilowska, Między średnią a późną dorosłością – prewencyjna funkcja zajęć dla „seniorów
50+” (w druku).
44 A. Goulding, Older people learning through contemporary visual art, s. 18-32.
45 P.B. Baltes, M.M. Baltes, Psychological perspectives of successful aging, s. 1-35; M.M. Baltes,
Binns G.V.E., Clayden A.D., Mulley G.P., Aids and adaptations for the elderly at home:
under-provided, underused, and undermaintained, British Medical Journal, 1988, 296(6633). Brzezińska A.I., Wilowska J.A., Starość w kontekście psychologii pozytywnej, [w:] Pozytywna
starość, red. K. Wieczorowska-Tobis, D. Talarska, Wydawnictwo Uniwersytetu Me-dycznego w Poznaniu, Poznań 2010.
Campbell A.J. i in., Randomised controlled trial of prevention of falls in people aged ≥75 with
severe visual impairment: the VIP trial, British Medical Journal, 2005, 331(7520).
Cohen G.D., Research on creativity and aging: the positive impact of the arts on health and
ill-ness, Generations, 2006, 30(1).
Cumming R.G., Thomas M., Szonyi G. i in., Home visits by an occupational therapist for
assessment and modification of environmental hazards: a randomized trial of falls prevention, American Geriatrics Society, 1999, 47(12).
Cylkowska-Nowak M., Kropińska S., Czepulis N. i in., Terapeuta zajęciowy w zespole
geria-trycznym, Nowiny Lekarskie, 2010, 79(5).
Fisher B., Specht D., Successful aging and creativity later in life, Journal of Aging Studies, 1999, 13(4).
Flood M., Phillips K.D., Creativity in older adults: A plethora of possibilities, Issues in Mental Health Nursing, 2007, 28.
Flood M., Scharer K., Creativity enhacement: possibilities for successful aging, Issues in Men-tal Health Nursing, 2006, 27(9).
Gołaszewska M., Zarys estetyki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983. Goulding A., Older people learning through contemporary visual art – engagement and barriers,
International Journal of Art & Design Education, 2013, 32(1).
Hanna G., Focus on creativity and aging in the United States, Generations, 2006, 30(1). Im M.L., Lee J.I., Effects of art and music therapy on depression and cognitive function of the
elderly, Technology & Health Care, 2014, 22(3).
Keaney E., Oskala A., The golden age of the arts? Taking part survey findings on older people
and the arts, Cultural Trends, 2007, 16(4).
Konieczna-Woźniak R., Uczenie się jako strategia pozytywnego starzenia się, Rocznik Andra-gogiczny, 2013, 20.
Kozaczuk L., Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. Przewodnik metodyczny, Biblio-teka Pracownika Socjalnego, Katowice 1999.
Müllersdorf M., Ivarsson A.B., Use of creative activities in occupational therapy practice in
Sweden, Occupational Therapy International, 2012, 19(3).
Ramsey P., Arts and older people strategy 2010-2013. Arts Council of Northern Ireland, Cultu-ral Trends, 2013, 22(3/4).
Schmidt P.B., Creativity and coping in later life, Generations, 2006, 30(1).
Sherman A., Toward a creative culture: lifelong learning through the arts, Generations, 2006, 30(1).
Sienkiewicz-Wilowska J.A., Samopoczucie w okresie późnej dorosłości u uczestników terapii
zajęciowej w Dziennych Domach Pomocy Społecznej, Studia Psychologiczne, 2013, 51(3). Sienkiewicz-Wilowska J.A., Terapia zajęciowa w usprawnianiu osób starszych, Edukacja,
2013, 3(123).
Sienkiewicz-Wilowska J.A., Dopasowanie oferty terapii zajęciowej do potrzeb osób starszych
a ich samopoczucie, Studia Edukacyjne, 2015, 32.
Sienkiewicz-Wilowska J.A., Między średnią a późną dorosłością – prewencyjna funkcja zajęć dla
Sienkiewicz-Wilowska J.A., Terapia zajęciowa w usprawnianiu osób starszych –
niewykorzy-stany potencjał? Wychowanie na co dzień (w druku).
Tobis S., Kropińska S., Cylkowska-Nowak M., Arteterapia jako forma terapii zajęciowej
w aktywizacji osób starszych, Geriatria, 2011, 5.
Wikström B.-M., Visual art dialogues with elderly persons: effects on perceived life situation, Journal of Nursing Management, 2000, 8(1).
Wilowska J.A., Uczenie się od nauczyciela i od rówieśników w procesie edukacji artystycznej
podejmowanej w okresie późnej dorosłości, [w:] Szanse rozwoju w okresie późnej dorosłości, red. A.I. Brzezińska, K. Ober-Łopatka, R. Stec, K. Ziółkowska, Wydawnictwo Funda-cji Humaniora, Poznań 2007.
www.misietupodoba.pl
Zawadzka D., Stalmach M., Problemy psychologiczne osób w okresie starości. Cz. II – Drogi
