Problemy Prawa
Prywatnego
Międzynarodowego
Tom 17
pod redakcją
Maksymiliana Pazdana
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego · Katowice 2015
Maksymilian Pazdan (redaktor naczelny) Wojciech Popiołek (redaktor tematyczny) Witold Kurowski (sekretarz Redakcji)
Katarzyna Sznajder-Peroń (sekretarz Redakcji) Maciej Zachariasiewicz (sekretarz Redakcji)
Rada Naukowa
Christian von Bar (Universität Osnabrück), Zdeněk Kučera (Univerzita Karlova), Paul Lagarde (Université Paris I), Rett R. Ludwikowski (The Catholic University of Ame- rica), Heinz-Peter Mansel (Universität zu Köln), Dieter Martiny (Europa-Universität Viadrina), Andrzej Mączyński (Uniwersytet Jagielloński), Paul Meijknecht (Universiteit Utrecht), Cezary Mik (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego), Jerzy Poczobut (Uniwersytet Warszawski), Jerzy Rajski (Uniwersytet Warszawski), Andrzej Szumań- ski (Uniwersytet Jagielloński), Luboš Tichý (Univerzita Karlova)
Zespół Recenzentów
László Burián (Pázmány Péter Katolikus Egyetem, Budapeszt), Jan Ciszewski (Minister- stwo Sprawiedliwości), Maria Dragun-Gertner (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toru- niu), Przemysław Drapała (Akademia Leona Koźmińskiego), Bogusława Gnela (Uniwer- sytet Ekonomiczny w Krakowie), Bettina Heiderhoff (Universität Münster), Agnieszka Jańczuk-Gorywoda (Universiteit van Tilburg), Joanna Kruczalak-Jankowska (Uniwersy- tet Gdański), Dorota Leczykiewicz (University of Oxford), Piotr Machnikowski (Uniwer- sytet Wrocławski), Maciej Mataczyński (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Pozna- niu), Piotr Mostowik (Uniwersytet Jagielloński), Maxi Scherer (University of London), Maciej Szpunar (Uniwersytet Śląski), Andrzej Tynel (Baker & McKenzie), Karol Weitz (Uniwersytet Warszawski), Andrzej W. Wiśniewski (Uniwersytet Warszawski), Arkadiusz Wowerka (Uniwersytet Gdański), Arkadiusz Wudarski (Europa-Universität Viadrina), Fryderyk Zoll (Uniwersytet Jagielloński, Universität Osnabrück)
Adres Redakcji
„Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego”
Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego 40-007 Katowice, ul. Bankowa 11b
tel. (032) 359 18 03; e-mail: witold.kurowski@us.edu.pl Publikacja jest dostępna także w wersji elektronicznej:
Central and Eastern European Online Library www.ceeol.com
Studia
Bernadetta Fuchs: Haskie reguły wyboru prawa w międzynarodowych umo- wach handlowych
Michał Wojewoda: Problematyka kolizyjnoprawna w praktyce urzędów sta- nu cywilnego oraz w ustawie — Prawo o aktach stanu cywilnego z 2014 roku
Ewa Kamarad: Zaświadczenie o stanie cywilnym a małżeństwa i związki partnerskie osób tej samej płci
Paulina Twardoch: Odgraniczenie statutu stosunków majątkowych małżeń- skich od innych statutów
Jolanta Waszczuk -Napiórkowska: Zapis windykacyjny w prawie włoskim
Piotr Rodziewicz: Stwierdzenie treści oraz zastosowanie prawa obcego przez notariusza wykonującego zawód w Rzeczypospolitej Polskiej
Recenzje
Aline Kühne, Die Anerkennung ausländischer Gesellschaften im französi- schen und deutschen Rechtskreis: Die historische Entwicklung der Sitztheorie und ihr gegenwärtiger Stand, Berlin, Duncker & Hum- blot GmbH, 2014, ss. 507, ISBN 978 -3 -428 -14352 -8, ISSN 0937 -3365 (Wojciech Klyta, Paulina Twardoch)
7
25 69 81 103 125
161
Contents
Studies
Bernadetta Fuchs: The Hague Principles on Choice of Law in International Commercial Contracts
Michał Wojewoda: Conflict-of-laws issues in the practice of civil status offices and in the Law on Civil Status Acts of 2014
Ewa Kamarad: Certificate of Civil Status and Same-sex Marriages and Civil Partnerships
Paulina Twardoch: Differentiating the law applicable to matrimonial proper- ty relationships from other applicable laws
Jolanta Waszczuk-Napiórkowska: Vindicatory legacy in Italian law
Piotr Rodziewicz: Establishing content and application of foreign law by pu- blic notary in Republic of Poland
Reviews
Aline Kühne, Die Anerkennung ausländischer Gesellschaften im französi- schen und deutschen Rechtskreis: Die historische Entwicklung der Sitztheorie und ihr gegenwärtiger Stand, Berlin, Duncker & Humblot GmbH, 2014, ss. 507, ISBN 978-3-428-14352-8, ISSN 0937-3365 (Wojciech Klyta, Paulina Twardoch)
7 25 69 81 103 125
161
Etudes
Bernadetta Fuchs: Principes de la Haye sur le choix de la loi applicable aux contrats commerciaux internationaux
Michał Wojewoda: La problématique de conflits de lois dans la pratique de l’Office de l’Etat Civil et dans la Loi sur les actes d’état civil de 2014
Ewa Kamarad: L’attestation d’état civil et le droit international privé
Paulina Twardoch: La délimitation de loi applicable aux relations patrimonia- les entre les époux des autres lois applicables
Jolanta Waszczuk-Napiórkowska: Le legs per vindicationem en droit italien
Piotr Rodziewicz: L’établissement du contenu et l’application du droit étran- ger par le notaire exerçant sa profession en République de Pologne
Critiques
Aline Kühne, Die Anerkennung ausländischer Gesellschaften im französi- schen und deutschen Rechtskreis : Die historische Entwicklung der Sitztheorie und ihr gegenwärtiger Stand, Berlin, Duncker & Hum- blot GmbH, 2014, pp. 507, ISBN 978-3-428-14352-8, ISSN 0937-3365 (Wojciech Klyta, Paulina Twardoch)
7 25 69 81 103 125
161
Содержание
Исследования
Бернадетта Фухс: Гаагские принципы о выборе применимого права в между- народных коммерческих договорах
Михал Воевода: Коллизионно-правовые вопросы в практике загсов и в Законе об актах гражданского состояния от 2014 г.
Эва Камарад: Свидетельство о семейном положении а международноe частноe право
Паулина Твардох: Разграничение статута имущественных отношений супругов от других статутов
Иоланта Вашчук-Напюрковска: Завещательный отказ посредством виндикации в итальянском праве
Пётр Роджевич: Установление содержания и применение иностранного права нотариусом, практикующим в Республике Польша
Рецензии
Aline Kühne, Die Anerkennung ausländischer Gesellschaften im französi- schen und deutschen Rechtskreis: Die historische Entwicklung der Sitztheorie und ihr gegenwärtiger Stand, Berlin, Duncker & Humblot GmbH, 2014, сс. 507, ISBN 978-3-428-14352-8, ISSN 0937-3365 (Войчех Клыта, Паулина Твардох)
7 25 69 81 103 125
161
Bernadetta Fuchs
a)Haskie reguły wyboru prawa
w międzynarodowych umowach handlowych
Abstract: The Haque Conference on Private International Law has recently drawn up Principles on Choice of Law in International Commercial Contract. An innovative fea- ture of these Principles, which are accompanied by an explanatory Commentary, is that unlike an international convention they are non — binding.
The Principles relatively few black — letter rules (12 articles and a preamble) seek encourage choice of law in international commercial transaction.
Developing the Principles was a demanding task since thay apply not only to courts but also to arbitral tribunals. Since party autonomy is the centrepiece of the Haque Prin- ciples, freedom of choice is granted basically without restriction. The Principles clarify important issues for agreements on choice of law. A reference to “law” also includes gene- rally accepted “rules of law”.
The Haque Principles declare themselves to be an international code of current best practice with respect to the recognition of party autonomy in choice of law in interna- tional commercial contracts.
Keywords: Party autonomy, choice of law, Principles, international commercial con- tracts
1. Wprowadzenie
Konferencja Haska Międzynarodowego Prawa Prywatnego (la Confe- rence de la Haye de Droit International Privé, the Haque Conference on
Studia
a) Prof. dr hab., Uniwersytet Śląski w Katowicach.
Privat International Law, Haager Konferenz für Internationales Privat- recht) to najstarsza instytucja międzyrządowa utworzona w celu ujednoli- cania prawa prywatnego1. Zadaniem Konferencji jest ujednolicanie prawa, przy czym zasadniczym instrumentem wykorzystywanym w tym procesie jest umowa (konwencja międzynarodowa). Nie wszystkie liczące się osią- gnięcia unifikacyjne Konferencji Haskiej przyjmują taką właśnie postać2.
Dnia 15 marca 2015 r. Konferencja Haska Prawa Prywatnego Mię- dzynarodowego przyjęła Reguły wyboru prawa (zwane także zasadami haskimi3) w międzynarodowych umowach handlowych4. Prace rozpoczę- ły się już w 2006 r. W pierwszej kolejności przedstawiono liczne ankie- ty, opracowywano studia dotyczące obowiązywania i stosowania w celu wyboru najwłaściwszego instrumentu. Sporządzono liczne sprawozdania i analizy w odniesieniu do istniejących krajowych i międzynarodowych regulacji, które — oprócz sądownictwa powszechnego — obejmują także sądownictwo arbitrażowe (polubowne)5.
W 2010 r. utworzono grupę roboczą, która składała się z kilkunastu członków i obserwatorów organizacji międzynarodowych, jak UNIDROIT (Międzynarodowy Instytut Unifikacji Prawa Prywatnego)6 czy Mię- dzynarodowa Izba Handlowa7. Oprócz państw europejskich, w pracach uczestniczyły dwa kraje Ameryki Łacińskiej (Brazylia, Paragwaj) oraz Egipt, Australia, Chiny, Japonia, Kanada, Nowa Zelandia, Republika Południowej Afryki, a także Stany Zjednoczone. W 2011 r. przedstawiono wstępny projekt8.
W dalszych pracach uczestniczyli przedstawiciele 42 państw (zarów- no członków, jak i krajów spoza Konferencji Haskiej), Unii Europejskiej,
1 Por. A. Ca łus: Umowa międzynarodowa jako instrument ujednolicania porząd- ków prawnych w dziedzinie prawa prywatnego. W: Rozprawy prawnicze. Księga pamiąt- kowa Profesora Maksymiliana Pazdana. Red. L. Og iegło, W. Popio łek, M. Szpuna r.
Kraków 2005, s. 374, 375.
2 Por. ibidem; D. Ma r tiny: Die Haager „Principles on Choice of Law in Internatio- nal Commercial Contracts” Eine weitere Verankerung der Parteiautonomie. „Zeitschrift für ausländisches und internationales Privatrecht” 2015, H. 79, s. 624 i nast.
3 Tak M. Czepelak: Autonomia woli w prawie prywatnym międzynarodowym Unii Europejskiej. Warszawa 2015, s. 170.
4 Tekst z komentarzem dostępny na stronie: www.hcch.net/en/instruments/conven- tions/full -text/?cid=135 [dalej: Commentary].
5 Por. D. Ma r tiny: Die Haager Principles…, s. 625.
6 Więcej na temat Instytutu UNIDROIT zob. A. Ca łus: Międzynarodowy Instytut Unifikacji Prawa Prywatnego. „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1999, z. 1, s. 5 i nast.
7 Por. D. Ma r tiny: Die Haager Principles…, s. 626; J. Poczobut: Organizacje promujące rozwój międzynarodowego prawa handlowego. Charakter prawny, cele, struk- tura, osiągnięcia. Na przykładzie UNCITRAL i MIH. W: Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana…, s. 461 i nast.
8 Por. D. Ma r tiny: Die Haager Principles…, s. 626, 627.
a także organizacji międzyrządowych. W kwietniu 2014 r. przyjęto nowy, przepracowany projekt. Po ostatnich zmianach w marcu 2015 r. przyjęto ostateczną wersję9.
Reguły wyboru prawa nie mają postaci konwencji, ich charakter jest niewiążący. Konferencja Haska, odchodząc od postaci konwencji mię- dzynarodowej na rzecz Reguł podstawowych, „weszła na nową drogę”.
To rozwiązanie dość osobliwe, zważywszy na to, że ich przedmiotem nie są przepisy merytoryczne, ale normy kolizyjne. Zauważa się jednak, że w tym przypadku wybór takiej formy ma swoje uzasadnienie, przyję- cie konwencji mogłoby bowiem oznaczać kolizje z innymi konwencjami (w tym np. z Konwencją rzymską z 1980 r. o prawie właściwym dla zobo- wiązań umownych10, którą jeszcze w trakcie prac nad Regułami wyboru prawa zastąpiono rozporządzeniem Rzym I11) regulującymi kwestie ko- lizyjne czy też konwencjami międzynarodowymi (multi - i bilateralnymi) zawierającymi normy kolizyjne12.
Warto przypomnieć, że już kiedyś przyjęto podobny akt. Chodzi mia- nowicie o Rezolucję bazylejską Autonomia woli stron w umowach mię- dzynarodowych zawieranych między osobami prywatnymi13. Ona także nie miała charakteru wiążącego.
Ostatnio doszło do znacznego zmniejszenia korzystania z umowy mię- dzynarodowej jako instrumentu ujednolicania prawa w dziedzinie obrotu handlowego14. Umowa międzynarodowa bowiem przestała już być właś- ciwym instrumentem ujednolicania przepisów merytorycznych prawa prywatnego w dziedzinie obrotu handlowego. Doświadczenia, zwłaszcza UNCITRAL czy UNIDROIT, dowodzą, że specyfika obrotu, w którym głównym źródłem wzajemnych praw i obowiązków jest wola zaintere- sowanych podmiotów prywatnych, sprawia, że wskazane jest poszuki- wanie alternatywnych sposobów przezwyciężania różnić w porządkach prawnych poszczególnych państw. Takimi alternatywnymi sposobami
9 Por. ibidem, s. 627.
10 „Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej PL” z 8.07.2005, C 169, s. 10.
11 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dn. 17 czerw- ca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I). „Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej” z 4.07.2008, L 177, s. 6 [dalej: rozporządzenie Rzym I].
12 Szerzej na ten temat zob. D. Ma r tiny: Die Haager Principles…, s. 627.
13 Rezolucja Instytutu Prawa Międzynarodowego (65. posiedzenie w Bazylei w 1991 r.): Autonomia woli stron w umowach międzynarodowych zawieranych między osobami prywatnymi w tłumaczeniu I. Terleckiej. „Problemy Prawne Handlu Zagra- nicznego” [dalej: PPHZ] 1993, T. 17, s. 161 i nast.; por. także M. Pazdan: Rezolucja bazylejska z 1991 roku w sprawie autonomii woli w zakresie umów zawieranych w mię- dzynarodowym obrocie handlowym. PPHZ 1993, T. 17, s. 124 i nast.
14 Por. A. Ca łus: Umowa międzynarodowa…, s. 381.
są ustawy jednolite, przewodniki, zestawy podstawowych zasad prawa umów czy zasady ukierunkowane na umowy handlowe15.
Dla wyboru formy (postaci) Reguł zamiast konwencji międzynarodo- wej nie bez znaczenia jest także to, że zamierzono objąć nimi także po- szukiwanie prawa właściwego i znaczenie autonomii woli w postępowa- niu przed sądami arbitrażowymi (polubownymi)16. Należy podkreślić, że w postępowaniu przed sądem polubownym autonomia woli odgrywa rolę szczególną. Warto wspomnieć chociażby o orzekaniu na zasadzie słusz- ności czy też możliwość oparcia przez ten sąd rozstrzygnięcia na nor- mach, które nie są prawem określonego państwa (lex mercatoria, ogólne zasady prawa)17.
2. Ogólna charakterystyka Reguł wyboru prawa
Reguły wyboru prawa nie mają charakteru wiążącego. W przeciwień- stwie do konwencji międzynarodowych, są bardziej elastyczne, nie opiera- ją się na umowie międzynarodowej i nie podlegają długotrwałej procedu- rze ratyfikacji. W ogóle — w przypadku konwencji — trudno przewidzieć, czy wejdzie ona w życie, uzyskując wystarczającą liczbę ratyfikacji. Może się także okazać, że wprawdzie konwencja wejdzie w życie, ale ratyfikuje ją niewiele państw, co sprawi, że pozbawiona będzie większego znacze- nia. To ryzyko nie występuje w przypadku wyboru instrumentu niewią- żącego.
Reguły wyboru prawa to akt stosunkowo zwięzły, na który składają się preambuła oraz dwanaście artykułów.
Zasady wyboru prawa stanowią generalne reguły wyboru prawa w międzynarodowych umowach handlowych z poszanowaniem autono- mii woli stron, która jednak może doznawać określonych ograniczeń. Ce- lem głównym jest zatem potwierdzenie prymatu autonomii woli stron, co w przypadku państw członkowskich Unii Europejskiej zostało potwier- dzone w rozporządzeniu Rzym I18.
Rozporządzenie Rzym I nie jest stosowane w procesie poszukiwania prawa właściwego w arbitrażu. W tej materii brak także powszechnie
15 Ibidem, s. 391.
16 D. Ma r tiny: Die Haager Principles…, s. 629 i nast.
17 Por. B. F uchs: „Lex mercatoria” w międzynarodowym obrocie handlowym. Kra- ków 2000, s. 117 i nast.
18 Por. M. Czepelak: Międzynarodowe prawo zobowiązań Unii Europejskiej. War- szawa 2012, s. 118 i nast.
obowiązującej konwencji międzynarodowej czy nawet regulacji mającej charakter reguł podstawowych19.
Wybór prawa dopuszczają zasadniczo krajowe ustawy kolizyjne, także przepisy regulujące międzynarodowe postępowanie przed sądem polubownym najczęściej pozwalają, by same strony wskazały material- noprawną podstawę rozstrzygnięcia20. W dodatku w arbitrażu to arbi- trom pozostawia się decyzję, czy ustalanie prawa właściwego dokona się w trybie kolizyjnym, czy też zastosują prawo wskazane art. VII Konwen- cji genewskiej o międzynarodowym arbitrażu handlowym21, gdzie mowa jest o prawie zastosowanym przez arbitrów do merytorycznego rozstrzyg- nięcia sprawy (materialnoprawna podstawa rozstrzygnięcia)22.
Reguły wyboru prawa, zgodnie z preambułą, mogą posłużyć za wzór w procesie stanowienia instrumentu krajowego, regionalnego, ponadna- rodowego czy międzynarodowego. Jako przykład można wskazać, że jeszcze przed formalnym przyjęciem Reguł wyboru prawa do prawa we- wnętrznego wprowadził je Paragwaj, co uczyniono ustawą z dn. 15 stycz- nia 2015 r.23
Reguły wyboru prawa, w zamyśle ich autorów, mogą być pomocne w procesie interpretacji, uzupełniania oraz rozwoju prawa prywatnego międzynarodowego. Mogą być stosowane zarówno przez sądy państwo- we, jak i sądy arbitrażowe24.
3. Zakres zastosowania Reguł
Nazwa omawianego aktu nawiązuje do Reguł UNIDROIT, które określają zasady międzynarodowych umów handlowych25. Tam jednak nie definiuje się ani pojęcia „międzynarodowość”, ani pojęcia „umowa handlowa”26. Wbrew użytej nazwie, mogą być one wykorzystywane tak-
19 Por. D. Ma r tiny: Die Haager Principles…, s. 629, 630.
20 Por. ibidem, s. 630.
21 Załącznik do Dz.U. 1964, nr 40, poz. 270.
22 Szerzej na ten temat B. F uchs: „ Lex mercatoria”…, s. 138 i nast.
23 Por. M. Czepelak: Autonomia woli…, s. 171; Commentary…, pkt 1.23 i nast.
24 Commentary…, pkt 1.23 i nast.
25 Tekst kolejnych wersji 1994, 2004, 2010 dostępny w różnych wersjach językowych wraz z komentarzem na stronie: www.unidroit.org; por. także m.in. B. F uchs: „ Lex mercatoria”…, s. 66 i nast.; B. F uchs, w: „System Prawa Handlowego”. T. 9: Międzyna- rodowe prawo handlowe. Red. W. Popio łek. Warszawa 2013, s. 60 i nast.
26 Por. B. F uchs: „ Lex mercatoria”…, s. 69.
że w obrocie krajowym do kształtowania przez strony umowy w ramach przysługującej im autonomii woli (materialnoprawnej). Granice swobody umów wyznacza prawo krajowe, pod rządami którego umowa została za- warta.
Inna jest jednak rola Reguł UNIDROIT w obrocie międzynarodo- wym, gdzie wprawdzie niewiele wnoszą one w sprawę poszukiwania prawa właściwego, lecz mogą stanowić przejaw materialnoprawnego wskazania, gdy strony dokonają ich inkorporacji bądź interpolacji27. Tu- taj w pierwszej kolejności poszukuje się prawa właściwego, ustalonego w drodze wyboru prawa bądź też wskutek posłużenia się normą kolizyj- ną wykorzystującą łączniki obiektywne. Tak ustalone prawo właściwe (statut kontraktowy) wyznacza granice swobody stron.
Ponieważ jednak normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodo- wego stosowane są w celu wskazania prawa właściwego, nie dopuszcza się wyboru tegoż prawa dla stanów faktycznych powiązanych z obszarem jednego tylko państwa. Zatem w przypadku omawianych Reguł wyboru prawa „międzynarodowość” stanu faktycznego ma znaczenie. Przyjęto mianowicie jako zasadę (art. 1 ust. 2), że umowa jest międzynarodowa, z wyłączeniem sytuacji, gdy strony mają swoje siedziby (establishment) w tym samym państwie i — abstrahując od wyboru prawa — stosunki stron i wszystkie istotne elementy wykazują związek tylko z tym pań- stwem.
Reguły wyboru prawa odnoszą się wyłącznie do umów handlowych (commercial contracts), czyli takich, które zawierane są w związku (w wykonywaniu) działalności gospodarczej (trade) lub zawodowej (pro- fession), (art. 1 ust. 1 zd. 1 Reguł wyboru prawa). A priori wyłączono umowy z udziałem strony słabszej obrotu, konsumenta lub pracownika (art. 1 ust. 1 zd. 2).
Zarówno z samego tytułu Reguły wyboru prawa, jak i ich treści wynika, że ich przedmiotem jest jedynie wybór prawa właściwego dla międzynarodowych umów handlowych, stąd też brak jakichkolwiek rozwiązań dotyczących łączników stosowanych w braku wyboru prawa właściwego.
Reguły wyboru prawa dotyczą jedynie kwestii obligacyjnoprawnych, z wyłączeniem zagadnień procesowych. Zakres problemów wyłączonych z ich zakresu zasadniczo pokrywa się z regulacją rozporządzenia Rzym I.
Reguły wyboru prawa nie obejmują: zdolności do czynności prawnych (art. 1 ust. 3 lit. a), umów o arbitraż (zapisów na sąd polubowny) oraz
27 Por. M. Pazdan: Materialnoprawne wskazanie a kolizyjnoprawny wybór prawa.
PPHZ 1995, T. 18, s. 105 i nast.; M. Pazdan, w: „System Prawa Prywatnego”. T. 20 B:
Prawo prywatne międzynarodowe. Red. M. Pazdan. Warszawa 2015, s. 74 i nast.
umów jurysdykcyjnych (art. 1 ust. 3 lit. b), spółek, innych podmiotów kolektywnych i trustów (art. 1 ust. 3 lit. c), upadłości (art. 1 ust. 3 lit. d), rzeczowych skutków umowy (art. 1 ust. 3 lit. e), a także zobowiązań po- dejmowanych przez przedstawiciela (art. 1 ust. 3 lit. f). Inaczej jednak niż w rozporządzeniu Rzym I, w Regułach wyboru prawa nie wyłączono odpowiedzialności przedkontraktowej (culpa in contrahendo)28.
4. Swoboda wyboru
Reguły wyboru prawa akcentują prymat autonomii woli29. Wcześniej uczyniono to także w Rezolucji bazylejskiej. Już w jej preambule stwier- dzono, że autonomia woli jest jedną z podstawowych zasad prawa pry- watnego międzynarodowego oraz uznano, że autonomia woli stron jest również traktowana jako wolność jednostki w wielu konwencjach i w róż- nych rezolucjach Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Prymat autonomii woli potwierdza także motyw 11. rozporządzenia Rzym I, zgodnie z którym „Swoboda wyboru przez strony prawa właści- wego powinna stanowić jeden z fundamentów systemu norm kolizyjnych w odniesieniu do zobowiązań umownych”.
Stronom wolno dokonać wyboru prawa właściwego zarówno dla całej umowy (kontraktu), jak i jedynie jej części (wybór częściowy), bądź też poszczególne jej części poddać właściwości różnych porządków prawnych (wybór złożony)30.
Wybór prawa może zostać zmieniony w każdym czasie31. Oznacza to, że wybór prawa właściwego może zostać dokonany nie tylko w chwili za- warcia umowy, ale również w terminie późniejszym. Dopuszczono więc następczy wybór prawa.
28 Por. D. Ma r tiny: Die Haager Principles…, s. 635.
29 Por. ibidem; M. Czepelak: Autonomia woli…, s. 325 i nast.; Idem: Międzynaro- dowe prawo…, s. 118 i nast.
30 Por. M. Pazdan: Rozszczepienie statutu kontraktowego oraz inne odstępstwa od zasady jednolitości statutu kontraktowego. „Studia Iuridica Silesiana” 1991, z. 16;
M. Czepelak: Międzynarodowe prawo…, s. 108 i nast.; Commentary…, pkt. 2.1, 2.2.
31 Por. B. F uchs: Następczy wybór prawa. W: „Valeat aequitas”. Księga pamiątkowa ofiarowana Księdzu Profesorowi Remigiuszowi Sobańskiemu. Red. M. Pazdan. Kato- wice 2000, s. 107 i nast.
5. Zasady prawa
Artykuł 3 Reguł wyboru prawa dotyczy materii, która od wielu lat budzi ożywioną dyskusję w doktrynie, jest też przedmiotem różnych prób legislacyjnego ujęcia. Chodzi mianowicie o problem znaczenia norm, któ- re nie mają charakteru prawa stanowionego, inaczej mówiąc, czy strony mogą „wybrać” takie prawo, które z ich woli stanie się statutem kontrak- towym32.
W Rezolucji bazylejskiej, zgodnie z jej art. 2 ust. 1, postanowiono, że
„Strony mogą swobodnie wybrać prawo właściwe dla ich umowy. Mogą się umówić co do właściwości każdego prawa krajowego”. Akcentując zatem prymat autonomii woli, dopuszczono jedynie wybór prawa jakie- goś państwa. Odrzucono więc możliwość wyboru norm konwencyjnych, ogólnych zasad prawa, legis mercatoriae czy zasad słuszności. Rezolucja bazylejska stanowiła doniosłą wypowiedź w kwestii przedmiotu wyboru prawa33.
Jednakże w preambule wspomnianej Rezolucji podkreślono, że za- strzega się ogólnie, a w szczególności dla postępowań arbitrażowych, kwestię wyboru przez strony i stosowania reguł prawnych innych niż prawo krajowe.
Dopuszczalność wyboru norm o innym charakterze niż prawo okreś- lonego państwa rozważano w pracach nad rozporządzeniem Rzym I. Pro- ponowano, w art. 3 ust. 2 projektu, wprowadzenie następującego przepi- su: „Strony mogą również wybrać jako prawo właściwe przepisy i zasady materialnego prawa umownego, uznane na poziomie międzynarodowym lub wspólnotowym. Kwestie związane z obszarami prawa, które podlegają tym porzepisom i zasadom, nie są jednak przez nie wyraźnie uregulowa- ne, są objęte leżącymi u ich podstaw ogólnymi przepisami, a w przypad- ku ich braku, prawem właściwym przy niedokonaniu wyboru obowiązu- jącym na mocy niniejszego rozporządzenia”. Ostatecznie jednak pomysł ten zarzucono34.
Motyw 13. rozporządzenia Rzym I określa natomiast, że „Niniejsze rozporządzenie nie wyłącza możliwości włączenia przez strony do umo- wy — na zasadzie wskazania materialnoprawnego — przepisów prawa innego niż prawo krajowe lub postanowień konwencji międzynarodowej”.
Jednocześnie, zgodnie z motywem 14. rozporządzenia Rzym I,
„Jeżeli Wspólnota przyjmie we właściwym instrumencie prawnym regu-
32 Por. B. F uchs: „ Lex mercatoria”…, s. 108.
33 Por. M. Pazdan: Rezolucja bazylejska…, s. 126.
34 Por. M. Czepelak: Autonomia woli…, s. 171—172.
lację materialnoprawną z zakresu zobowiązań umownych, w tym ogólne warunki umów, instrument ten może zezwalać na kolizyjnoprawny wy- bór takiej regulacji przez strony”. Możliwe jest zatem jedynie material- noprawne wskazanie regulacji35.
Zgodnie z art. 3 Reguł wyboru prawa, „prawem wybranym przez stro- ny mogą być zasady powszechnie uznane na płaszczyźnie międzynarodo- wej, ponadnarodowej lub regionalnej jako neutralny i wyważony zespół normatywny, chyba że prawo sądu orzekającego stanowi inaczej”36.
Przywołany przepis pozwala tym samym na wybór innych niż prawo krajowe zasad. Winny być one jednak powszechnie uznane, zatem wyłą- cza się np. ogólne warunki opracowane przez jedną ze stron czy nawet zasady dotyczące określonego typu umów opracowane przez niezależną organizację branżową. Muszą one w sposób wyważony normować inte- resy stron oraz neutralnie łączyć tradycje różnych systemów prawnych i kultur prawnych. Muszą stanowić „zespół normatywny” (set of rules), czyli być wystarczająco kompletne, aby mogły stać się specyficzną regu- lacją o ponadnarodowym charakterze37.
6. Wybór wyraźny i dorozumiany
Wybór prawa właściwego może stanowić zarówno klauzule umowy głównej, jak i odrębne porozumienie. Może zostać dokonany w sposób wyraźny (express choice) bądź dorozumiany (tacit choice).
Reguły wyboru prawa w art. 7 akcentują także niezależność (samo- dzielność) umowy o wybór prawa od umowy głównej.
7. Forma umowy o wybór prawa
Zgodnie z art. 5 Reguł wyboru prawa, forma umowy o wybór prawa może być dowolna. Przyjęto mianowicie, że „wybór prawa nie wymaga spełnienia żadnych wymogów formalnych, z wyjątkiem tych zastrzeżo- nych przez same strony”.
35 Por. ibidem, s. 172, 340, 341.
36 Commentary…, pkt 3.1 i nast.
37 Por. M. Czepelak: Autonomia woli…, s. 171.
Rozwiązanie przyjęte w Regułach wyboru prawa ma trzy przyczyny.
Po pierwsze, eliminacja wymogów formalnych jest korzystna dla rozwoju międzynarodowej wymiany handlowej. Po drugie, rozwiązanie tam przy- jęte odpowiada też ogólnej tendencji odchodzenia od wymagań formal- nych. Wiązać to można także z tym, że Reguły wyboru prawa dotyczą umów handlowych, w obrocie profesjonalnym zaś tendencja ta jest jesz- cze bardziej widoczna. Po trzecie, normy kolizyjne współczesnych kodyfi- kacji prawa prywatnego międzynarodowego zorientowane są na ułatwia- nie stronom spełnienia wymogów formalnych38.
Przykładem odchodzenia od formalizmu może być rozporządzenie Rzym I czy też art. 12 Konwencji wiedeńskiej z 1980 r. o umowach mię- dzynarodowej sprzedaży towarów39.
8. Umowa o wybór prawa i battle of forms
Swoiste novum w Regułach wyboru prawa stanowi próba ustalenia, czy doszło do wyboru prawa właściwego dla umowy w przypadku, gdy strony posługują się postanowieniami standardowymi (standard terms), które są z sobą sprzeczne (battle of the forms). Wielokrotnie w prawie materialnym próbowano te kolizje rozstrzygać. Jako przykład wskazać można Reguły UNIDROIT40 .
Kolizja formularzy i jej skutki dotyczyć mogą także kwestii klauzuli wyboru prawa. Rozporządzenie Rzym I tej materii nie reguluje.
Artykuł 6 Reguł wyboru prawa dotyczy zagadnienia niezwykle donio- słego w praktyce obrotu zarówno międzynarodowego, jak i wewnętrznego.
Problem kolizji ogólnych warunków rozwiązano w Regułach wybo- ru prawa zgodnie ze szwajcarską propozycją, która zakłada, że chodzi o normę merytoryczną prawa prywatnego międzynarodowego, ułatwiają- cą przyjęcie, że doszło do wyboru prawa41. Wyróżnia się trzy grupy przy- padków w zależności od rodzaju kolizji. Mianowicie, jeżeli strony używają wzorców (standardowych klauzul kontraktowych), które wskazują różne prawa i, oceniając oddzielnie oba porządki prawne, dają pierwszeństwo
38 Por. ibidem, s. 190; M. Czepelak: Międzynarodowe prawo…, s. 126—127.
39 Dz.U. 1997, nr 45, poz. 286; por. także D. Ma r tiny: Die Haager Principles…, s. 642.
40 Por. D. Ma r tiny: Die Haager Principles…, s. 642; M. Czepelak: Międzynarodo- we prawo…, s. 136—137.
41 Por. D. Ma r tiny: Die Haager Principles…, s. 642.
tym samym klauzulom, to prawem właściwym będzie prawo wskazane przez klauzulę mającą pierwszeństwo. Będzie to miało miejsce wtedy, gdy oba porządki hołdują zasadzie „pierwszego kroku” (słowa, strzału first — shot — rule) bądź też oba stosują się do zasady „ostatniego kroku”
(słowa, strzału last — shot — rule)42.
W Regułach wyboru prawa wskazano także dwa przypadki (warian- ty) braku porozumienia. Jeżeli stosownie do wzorców zastosowanie znaj- dą dwa różne porządki prawne, które wskazują różne ogólne warunki i żaden z nich nie ma pierwszeństwa, to przyjmuje się, że nie doszło do wyboru prawa
9. Zakres zastosowania prawa wybranego
Twórcy Reguł wyboru prawa mieli dylemat, ponieważ z jednej strony mieli zająć się jedynie wyborem prawa, z drugiej strony jednak ograni- czenie się tylko do wyboru prawa sprawiłoby, że dość słaba byłaby siła wypowiedzi. Trudno bowiem regulować wybór prawa właściwego dla umowy, pomijając całkowicie kwestie powiązanych z nim problemów umowy głównej43.
Zgodnie z art. 12 ust. 1 rozporządzenia Rzym I, prawo właściwe ma zastosowanie w szczególności do:
a) wykładni umowy;
b wykonywania wynikających z niej zobowiązań;
c) w granicach uprawnień przyznanych sądowi przez prawo procesowe, skutków całkowitego lub częściowego niewykonania tych zobowiązań, łącznie z określeniem wysokości szkody w zakresie, w jakim rozstrzy- gają o tym przepisy prawa;
d) różnych sposobów wygaśnięcia zobowiązań oraz przedawnienia i utra- ty praw wynikającej z upływu terminów;
e) skutków nieważności umowy.
W odniesieniu do sposobu wykonania oraz środków, które może pod- jąć wierzyciel w przypadku nienależytego wykonania, bierze się pod uwagę prawo państwa, w którym następuje wykonanie (art. 12 ust. 2 rozporządzenia Rzym I).
42 Przed laty pisała na ten temat M.A. Zacha r iasiew icz: Z problematyki „kolizji ogólnych warunków” w obrocie międzynarodowym. PPHZ 1990, T. 14; D. Ma r tiny: Die Haager Principles…, s. 642.
43 Por. D. Ma r tiny: Die Haager Principles…, s. 644—645.
W Regułach wyboru prawa (art. 9) przyjęto z kolei, że statut kon- traktowy obejmuje wszystko, wskazując „klasyczne” siedem zagadnień objętych prawem wybranym (lex causae), przy czym nie jest to wyliczenie wyczerpujące. Zatem prawo wybrane rozstrzyga o:
a) interpretacji (wykładni) umowy;
b) prawach i obowiązkach stron wynikających z zawartej umowy;
c) wykonaniu i skutkach niewykonania umowy, włączając w to kwestie naprawienia szkody;
d) różnych przypadkach (przyczynach) wygaśnięcia zobowiązania z umów, łącznie z problematyką przedawnienia;
e) ważności, skuteczności oraz skutkach nieważności umowy głównej;
f) ciężarze dowodu i materialnoprawnych domniemaniach;
g) stosunkach przedkontraktowych (culpa in contrahendo).
Pierwotnie przewidywano stworzenie odrębnej normy kolizyjnej, która określałaby prawo właściwe dla formy umowy głównej. Ostatecznie jed- nak zrezygnowano z tej koncepcji, przy czym oczywiste jest, że zagadnie- nia tego nie obejmuje statut kontraktowy. Tradycyjnie bowiem kwestia formy oraz zdolności do czynności prawnych nie podlegają ocenie statu- tu obligacyjnego, ale prawu wskazanemu przez normę kolizyjną prawa prywatnego międzynarodowego zastosowaną przez sąd powszechny bądź sąd arbitrażowy. Oprócz legis causa, znaczenie będzie miało także prawo miejsca dokonania czynności (lex loci actus)44.
10. Przelew wierzytelności
Już autorzy projektu rozporządzenia Rzym I podejmowali próby stwo- rzenia wyczerpującego unormowania kolizyjnoprawnej problematyki przelewu wierzytelności, ale cel ten nie został osiągnięty. Nie udało się nawet wypracować kompromisu w najistotniejszej dla przelewu wierzy- telności kwestii, tj. skuteczności cesji wobec osób trzecich45.
W rozporządzeniu Rzym I, w jego art. 14, uregulowano „Przelew wierzytelności oraz subrogację umowną”. Zgodnie z przywołanym prze-
44 Por. ibidem, s. 645.
45 Por. W. Kurowski: Nowe kolizyjnoprawne unormowanie podmiotowych zmian stosunku zobowiązaniowego na tle rozporządzenia „Rzym I” i polskiej ustawy — Prawo prywatne międzynarodowe z 2011 r. W: Współczesne wyzwania prawa prywatnego mię- dzynarodowego. Red. J. Poczobut. Warszawa 2013, s. 143; W. Kurowski: w: „System Prawa Prywatnego”. T. 20 B…, s. 354 i nast.
pisem, „W razie przelewu wierzytelności lub subrogacji umownej stosu- nek między zbywcą i nabywcą wierzytelności przysługującej wobec innej osoby (››dłużnika‹‹) podlega prawu, które zgodnie z niniejszym rozporzą- dzeniem jest właściwe dla umowy zawartej między zbywcą i nabywcą”
(ust. 1). „Prawo, któremu podlega przenoszona wierzytelność, rozstrzyga o jej zbywalności, stosunku pomiędzy nabywcą wierzytelności a dłużni- kiem, przesłankach skuteczności przelewu lub subrogacji wobec dłużnika oraz zwalniającym skutku świadczenia przez dłużnika” (ust. 2). „Pojęcie przelewu w rozumieniu niniejszego artykułu obejmuje bezwarunkowe przeniesienie wierzytelności, przeniesienie wierzytelności na zabezpie- czenie oraz ustanowienie zastawu lub innego zabezpieczenia na wierzy- telności” (ust. 3).
Artykuł 14 rozporządzenia Rzym I obejmuje swym zakresem nie tyl- ko cesję wierzytelności wynikających z umownych stosunków zobowią- zaniowych, ale również wierzytelności pochodzących ze stosunków poza- umownych”46.
Zgodnie z art. 14 ust. 1 rozporządzenia, stosunek między zbywcą i nabywcą wierzytelności podlega prawu, które w myśl rozporządzenia jest właściwe dla umowy zawartej między nimi. Zatem wzajemne relacje określa prawo, któremu podlega umowa wiążąca oba podmioty47.
W rozporządzeniu Rzym I (art. 15) uregulowano także subrogację ustawową48. Zgodnie z przywołanym przepisem, „w przypadku gdy okreś- lonej osobie (››wierzycielowi‹‹) przysługuje wierzytelność z umowy wobec innej osoby (››dłużnika‹‹), a osoba trzecia ma obowiązek zaspokojenia wierzyciela lub faktycznie zaspokoiła go, zwalniając dłużnika z zobowią- zania, prawo właściwe dla obowiązku osoby trzeciej określa, czy i w ja- kim zakresie osoba trzecia jest uprawniona do dochodzenia od dłużnika uprawnień, które przysługiwały wierzycielowi wobec dłużnika, zgodnie z prawem właściwym dla wiążącego ich stosunku”.
W Regułach wyboru prawa także znalazła się kolizyjnoprawna regu- lacja przelewu wierzytelności, jednak odbiega ona od tej, która przewi- dziana została w rozporządzeniu Rzym I. Twórcy Reguł wyboru prawa uznali, że to praktycznie doniosłe, ale jednocześnie bardzo trudne zagad- nienie. Zdecydowano o stworzeniu prostej reguły powiązanej z określoną ochroną dłużnika. Dokonano przy tym rozróżnienia stosunków pomiędzy poszczególnymi osobami. Wzajemne prawa i obowiązki pomiędzy ceden-
46 Por. W. Kurowski: Nowe kolizyjnoprawne…, s. 143; W. Kurowski, w: „System Prawa Prywatnego”. T. 20 B…, s. 365 i nast.
47 Por. W. Kurowski: Nowe kolizyjnoprawne…, s. 144—145; W. Kurowski, w: „Sys- tem Prawa Prywatnego”. T. 20 B…, s. 365 i nast.
48 Por. szerzej na ten temat W. Kurowski, w: „System Prawa Prywatnego”.
T. 20 B…, s. 394 i nast.; por. także motyw 38. rozporządzenia Rzym I.
tem a cesjonariuszem podlegają prawu wybranemu dla zawartej przez nich umowy, zatem statutowi kontraktowemu (art. 10 lit. a)49.
W Regułach wyboru prawa postanowiono, że przelew (cesja) wierzy- telności nie zmienia prawa właściwego dla umowy pierwotnej (statutu roszczenia), określającego stosunki pomiędzy cedentem a dłużnikiem.
Jednocześnie wskazano, co w szczególności podlega temu prawu (art. 10 lit. b):
— kwestia, czy możliwy jest przelew wierzytelności przysługującej wie- rzycielowi względem dłużnika;
— prawa przysługujące cesjonariuszowi względem dłużnika,
— kwestia wygaśnięcia obowiązków dłużnika.
Inne zagadnienia, które stanowiły przedmiot ożywionej dyskusji w pracach nad rozporządzeniem Rzym I, pozostawiono bez rozstrzyg- nięcia50.
11. Przepisy o charakterze wymuszającym
Istotny fragment Reguł wyboru prawa stanowi regulacja podstaw stosowania tzw. przepisów wymuszających swoje zastosowanie51.
Problem przepisów wymuszających swoje zastosowanie od wielu lat stanowi przedmiot ożywionej dyskusji w doktrynie, także polskiej. To także próby jego rozwiązania legislacyjnego. Wskazać można chociażby art. 7 konwencji rzymskiej o prawie właściwym dla zobowiązań umow- nych, art. 9 rozporządzenia Rzym I czy też art. 8 polskiej ustawy z dn.
4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe52 i poprzedzającą uchwalenie ustawy dyskusję53.
Kwestia przepisów wymuszających swoje zastosowanie to w istocie py- tanie o granice autonomii woli. Innymi słowy, czy strony dokonując wybo-
49 Por. D. Ma r tiny: Die Haager Principles…, s. 645.
50 Por. ibidem, s. 646.
51 Por. B. F uchs: Statut kontraktowy a przepisy wymuszające swoje zastosowanie.
Katowice 2003, s. 125, nast.
52 Dz.U. 2011, nr 80, poz. 432.
53 Por. M.A. Zacha r iasiew icz: O potrzebie wskazania w nowej ustawie o prawie prywatnym międzynarodowym podstawy stosowania przepisów wymuszających swoje zastosowanie. „Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego” 2010, T. 7, s. 9 i nast.;
B. F uchs: Przepisy wymuszające swoje zastosowanie w nowej ustawie — Prawo pry- watne międzynarodowe. W: Współczesne wyzwania…, s. 69 i nast. oraz powołana tam w przypisach literatura.
ru prawa, wybierają w pełni reżim regulujący ich umowę. Czy wszystkie przepisy prawa wybranego znajdą do niej zastosowanie? Czy oprócz prawa wybranego do umowy, zastosowane zostaną jeszcze inne przepisy?
Przepisy wymuszające swoje zastosowanie należą (mogą należeć) do trzech systemów prawnych: po pierwsze, do statutu kontraktowego, za- tem prawa wybranego przez strony, po drugie, do prawa obowiązującego w siedzibie sądu orzekającego (forum), po trzecie zaś, do prawa państwa trzeciego54.
Regulację przepisów wymuszających swoje zastosowanie zawiera art. 9 rozporządzenia Rzym I. W pierwszej kolejności zdefiniowano „prze- pisy wymuszające swoje zastosowanie jako przepisy, których przestrze- ganie uważane jest przez państwo za tak istotny element ochrony jego interesów publicznych, takich jak organizacja polityczna, społeczna lub gospodarcza, że znajdują one zastosowanie do stanów faktycznych ob- jętych ich zakresem, bez względu na to, jakie prawo jest właściwe dla umowy zgodnie z rozporządzeniem” (art. 9 ust. 1).
Rozporządzenie „nie narusza stosowania przepisów wymuszających swoje zastosowanie państwa sądu orzekającego” (lex fori, art. 9 ust. 2).
Jednocześnie „można przyznać skuteczność przepisom wymuszającym swoje zastosowanie państwa, w którym ma nastąpić lub nastąpiło wyko- nanie zobowiązań wynikających z umowy, w zakresie, w jakim przepisy te powodują, że wykonanie umowy jest niezgodne z prawem. Rozważając przyznanie skuteczności takim przepisom, uwzględnia się ich charakter i cel oraz skutki ich zastosowania lub niezastosowania” (art. 9 ust. 3).
Autonomia woli, choć jej znaczenie jest bardzo akcentowane w Regu- łach wyboru prawa, także doznaje ograniczeń. Chodzi mianowicie o klau- zulę porządku publicznego (ordre public), a także o tzw. przepisy wy- muszające swoje zastosowanie (art. 11). Mimo niewiążącego charakteru Reguł, ich twórcy postanowili udzielić odpowiedzi zarówno sądom pań- stwowym, jak i polubownym. W przypadku Reguł wyboru prawa osob- liwe jest jednak to, że zostały one uregulowane łącznie, choć oczywiście odróżnia się klauzulę porządku publicznego od przepisów wymuszają- cych55 (art. 11)56.
Reguły wyboru prawa nie wyłączają zastosowania przez sąd przepi- sów o charakterze wymuszającym prawa forum, które muszą być zasto- sowane bez względu na prawo wybrane przez strony57.
54 Por. B. F uchs: Statut kontraktowy…, s. 141 i nast.
55 Por. D. Ma r tiny: Die Haager Principles…, s. 646; Commentary…, pkt 11.15 i nast.
56 Por. D. Ma r tiny: Die Haager Principles…; Commentary…, pkt 11.15 i nast.
57 Commentary…, pkt. 11.15, 11.16, 11.17.
Artykuł 11 ust. 2 reguluje problem stosowania (uwzględniania) norm innego porządku prawnego (zatem nie prawa forum), które mają być zastosowane lub uwzględnione. To pozostawiono rozstrzygnięciu prawa forum.
Przyjmuje się jednak, że statut kontraktowy (prawo wybrane przez strony) obejmuje także przepisy o charakterze wymuszającym (jednak jedynie te, które są „międzynarodowo” wymuszające, zatem stosowane bez względu na prawo właściwe dla umowy, w odróżnieniu od przepisów bezwzględnie stosowanych prawa krajowego)58. Oznacza to nawiązanie do teorii statutu kontraktowego, która zakłada stosowanie prawa wy- branego w całości, bez względu na prywatno - bądź publicznoprawny cha- rakter norm59. Koncepcji tej dano wyraz także w art. 6 polskiej ustawy z 2011 r.
Prawo państwa sądu określa również, kiedy sąd może lub musi zasto- sować przepisy o takim charakterze należącym do innego systemu praw- nego. Nie będzie to zatem ani statut kontraktowy, ani prawo forum.
Sąd może (art. 11 ust. 3 Reguł wyboru prawa) wyłączyć zastosowanie określonych postanowień prawa wybranego przez strony tylko wtedy, gdy skutki ich zastosowania w sposób oczywisty (manifestly incompatible) są nie do pogodzenia z porządkiem publicznym (public policy) państwa fo- rum (ordre public).
Prawo państwa forum określa również, kiedy sąd może lub musi brać pod uwagę porządek publiczny państwa, którego prawo byłoby właści- we w braku wyboru prawa (art. 11 ust. 4). Tym samym prawo forum obejmuje także jego normy kolizyjne. Rozwiązanie takie ma charakter nadzwyczajny, którego się nie spotyka. Z reguły bowiem nie uwzględnia się porządku publicznego innego państwa. W tym wypadku jednak cho- dziło o dopuszczenie do głosu przepisów imperatywnych o charakterze międzynarodowym60.
Problem przepisów wymuszających swoje zastosowanie oraz klauzuli porządku publicznego ma znaczenie także dla sądownictwa arbitrażowe- go. Występuje on już (ale nie tylko) na etapie postępowania przed tym sądem, ustalenia materialnoprawnych podstaw orzekania, wydawania orzeczenia, lecz także w postępowaniu przed sądem powszechnym, który ma uznać bądź stwierdzić wykonalność zapadłego za granicą orzeczenia, ewentualnie w postępowaniu o uchylenie wyroku.
Reguły wyboru prawa, w art. 11 ust. 5, nie ograniczają także sądu arbitrażowego (polubownego) odnośnie do stosowania przepisów prawa
58 Por. D. Ma r tiny: Die Haager Principles…, s. 647.
59 Por. B. F uchs: Statut kontraktowy…, s. 141 i nast.
60 Por. D. Ma r tiny: Die Haager Principles…, s. 649—650.
obcego, dając temu sądowi możliwość uwzględnienia obcego porządku publicznego w przypadku, gdy sąd arbitrażowy jest do tego uprawnio- ny bądź nawet zobowiązany. Jednocześnie nie wskazano żadnych bliż- szych przesłanek, pozostawiając to innym zasadom dotyczącym orzeka- nia przez sądy polubowne. Mowa jest jedynie o tym, że sąd arbitrażowy ma możliwość zastosowania lub uwzględnienia. Przyjmuje się jednak, że konieczne jest tutaj odwołanie się do ogólnych zasad określonych w art.
11 ust. 3, zatem konieczne są ustalenie oczywistości naruszenia, ochrony podstawowych wartości i orientacja na skutki zastosowania61.
Rozporządzenie Rzym I, w art. 21, formułuje także klauzulę porządku publicznego. Zgodnie ze wspomnianym przepisem, „Stosowanie przepisów prawa, wskazanego jako właściwe przez niniejsze rozporządzenie, może zostać wyłączone jedynie wówczas, gdy takie stosowanie jest w sposób oczywisty niezgodne z porządkiem publicznym państwa siedziby sądu”.
Także zatem w tym akcie uregulowano tradycyjny instrument ochrony interesów własnych państwa. Możliwe będzie zatem działanie klauzuli o charakterze dozwalającym i zakazującym, a także klauzula zadziała w jej negatywnej funkcji (gdy dojdzie do wyłączenia obcego przepisu, któ- rego skutków nie można pogodzić z porządkiem publicznym) oraz (ewen- tualnie) pozytywnej, gdy w miejsce wyłączonego przepisu prawa obcego zostanie zastosowany przepis własny.
12. Odesłanie
Artykuł 8 Reguł wyboru prawa wyłącza odesłanie (zarówno dalsze, jak i zwrotne). To odpowiada ogólnej tendencji w prawie prywatnym mię- dzynarodowym oraz woli stron, które chciały umowę poddać określone- mu (wybranemu) prawu. Zatem prawo wybrane przez strony obejmuje tylko normy merytoryczne tegoż prawa, jednak z wyłączeniem jego norm kolizyjnych.
Odesłanie wyłącza także m.in. art. 20 rozporządzenia Rzym I, zgod- nie z którym „za prawo danego państwa, wskazane jako właściwe na podstawie niniejszego rozporządzenia, uważa się normy prawne obowią- zujące w tym państwie, z wyłączeniem norm prawa prywatnego między- narodowego, chyba że niniejsze rozporządzenie stanowi inaczej”.
61 Por. ibidem, s. 650.
13. Podsumowanie
Reguły wyboru prawa stanowią ambitną próbę opracowania nowocze- snego instrumentu regulującego wybór prawa właściwego. Istotne znacze- nie ma to, że odstąpiono od tradycyjnego modelu regulowania tych kwestii za pomocą konwencji międzynarodowej, która także ma swoje wady. Uni- ka się przede wszystkim problemu ewentualnej jej ratyfikacji62.
Wybór modelu Reguł zamiast instrumentu wiążącego pozwala unik- nąć kolizji z rozporządzeniem Rzym I. Państwa członkowskie Unii Eu- ropejskiej miały wpływ na treść Reguł wyboru prawa, nie blokując jed- nocześnie ich przyjęcia. Zwraca się uwagę, że to dobry sygnał i krok w trudnych relacjach na linii Bruksela — Haga63.
Reguły wyboru prawa mogą stanowić instrument przydatny pań- stwom pozostającym poza Unią Europejską, które nie mają dużego doś- wiadczenia w zakresie autonomii woli i jej ustawowej regulacji. Mogą słu- żyć także sądom państwowym krajów członkowskich Wspólnoty w proce- sie stosowania rozporządzenia Rzym I, Reguły wyboru prawa bowiem w wielu aspektach wyjaśniają niejasności64.
Istotne jest także to, że wiele państw (spoza Unii Europejskiej), nie- mających bogatego doświadczenia legislacyjnego w zakresie prawa pry- watnego międzynarodowego, może je wykorzystać w procesie stanowie- nia własnych ustaw kolizyjnych.
Warto także zwrócić uwagę na znaczenie Reguł wyboru prawa w ar- bitrażu międzynarodowym, gdzie mogą być przydatne w procesie usta- lania prawa właściwego, choć właśnie w postępowaniach przed sądami polubownymi (arbitrażowymi) autonomia traktowana była w sposób szczególny, co miało znaczenie pod rządami poprzedniej ustawy z 1965 r., która w art. 25 § 1 wprowadzała ograniczenie wyboru prawa do praw pozostających w (obiektywnym) związku z zobowiązaniem. W arbitrażu ograniczenie to nie działało.
62 Na problem ten, w kontekście konwencji rzymskiej o prawie właściwym dla zo- bowiązań umownych, zwracał już przed laty uwagę A. Całus: Wybrane problemy wpro- wadzania do systemów prawnych państw członkowskich Unii Europejskiej postanowień konwencji rzymskiej o prawie właściwym dla zobowiązań umownych. PPHZ 1995, T. 18, s. 27 i nast. Konwencja rzymska została ratyfikowana przez poszczególne państwa człon- kowskie z zastosowaniem różnych modeli. Szczególnie wątpliwe było tzw. rozwiązanie niemieckie, które praktycznie konwencję „kopiowało”; tym samym stała się ona aktem prawa wewnętrznego.
63 Por. D. Ma r tiny: Die Haager Principles…, s. 651.
64 Por. ibidem.
Michał Wojewoda
a)Problematyka kolizyjnoprawna
w praktyce urzędów stanu cywilnego oraz w ustawie
— Prawo o aktach stanu cywilnego z 2014 roku
Abstract: Competence of a Civil Registrar, who deals with various civil matters con- cerning civil status of individuals, is not limited to purely internal cases. Nowadays, not infrequently, the presence of an international element makes it necessary to check what law is applicable to the case at hand.
The Law on Civil Status Acts of 2014, which is a basic act regulating the activities of a Civil Registrar, does not contain any conflict rules and it makes only scarce references to the provisions of Private International Law of 2011. The authors argues, however, that in daily practice of civil status offices in Poland it is rather the bilateral conventions, concluded by Poland with numerous countries, that should determine choice of law rules to be used by a Civil Registrar.
A substantial part of the article is devoted to the presentation of basic conflict -of- -laws issues which emerge with regard to marriages with foreigners, acknowledgment of paternity and the problem of names and surnames when a Civil Registrar is encumbered with the task of recording them in the Polish system of civil status registration.
Last but not least, the author highlights some problems concerning the ascertain- ment of foreign law by a Civil Registrar. After pointing out that the legislator has not offered any help in this respect, various existing methods of finding the text of applicable law are analyzed.
Keywords: civil status registration, Law on Civil Status Acts of 2014, bilateral conven- tions with conflict rules, foreign law, marriages with foreigners, international aspects of acknowledgment of paternity, law applicable to names and surnames
a) Dr, Uniwersytet Łódzki.
1. Wstęp — kwestie transgraniczne w praktyce urzędów stanu cywilnego
Migracje społeczne oraz zwiększona mobilność jednostek we współ- czesnym świecie powodują, że w polskich urzędach stanu cywilnego coraz częściej pojawiają się rozmaite problemy o charakterze transgranicznym.
Rola kierownika urzędu stanu cywilnego [dalej: USC] jako organu, któ- remu powierzono załatwianie określonych spraw także wtedy, gdy jest w nich obecny element obcy, nie była jednak nigdy przedmiotem szcze- gólnego zainteresowania ustawodawcy. Dlatego też na uwagę zasługuje nowa ustawa — Prawo o aktach stanu cywilnego, uchwalona przez Sejm dn. 28 listopada 2014 r.1 Po raz pierwszy w tak szerokim zakresie ure- gulowano w niej problematykę międzynarodową. Z jednej strony, niemal cały rozdział 7 ustawy, zatytułowany Szczególny tryb rejestracji stanu cy- wilnego i obejmujący art. 96—113 p.a.s.c., został poświęcony szeroko po- jętym „kwestiom zagranicznym”. Z drugiej strony, wyraźne odniesienia do zagadnień transgranicznych znalazły się także w innych miejscach, w tym zwłaszcza w kontekście czynności dokonywanych przed polskim konsulem2.
Gdyby próbować wymienić kilka najważniejszych instytucji o zabar- wieniu międzynarodowym uregulowanych w ustawie z 2014 r., to na samym wstępie wypada wspomnieć o rozbudowanym unormowaniu do- tyczącym transkrypcji dokumentów stanu cywilnego sporządzonych za granicą. Dokumenty te, pod pewnymi warunkami, mogą być przepisane do polskiego rejestru, co dowodzi, że krajowy system rejestracji otwar- ty jest na zdarzenia mające miejsce poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 104—107 p.a.s.c.). Konstatacja ta znajduje potwierdzenie w świetle regulacji poświęconej rozstrzygnięciom organów państw ob- cych oraz innym zagranicznym zdarzeniom wpływającym na stan cywil- ny jednostki, które podlegają odnotowaniu w polskim rejestrze w formie wzmianek dodatkowych lub przypisków (art. 108 p.a.s.c.). W ustawie
1 Dz.U. 2014, poz. 1741 ze zm.; ustawa Prawo o aktach stanu cywilnego [dalej:
p.a.s.c.]. Nowa regulacja weszła w życie dn. 1 marca 2015 r., zastępując wielokrotnie nowelizowaną ustawę Prawo o aktach stanu cywilnego z dn. 29 września 1986 r. Dz.U.
1986, nr 36, poz. 180 [dalej: p.a.s.c. z 1986 r.].
2 Ustawa zawiera bardzo liczne przepisy dotyczące obowiązków konsula w zakre- sie rejestracji stanu cywilnego. Spośród najważniejszych przykładów zob.: unormowanie uznania ojcostwa przed konsulem (art. 63—64 p.a.s.c.), szczególne przepisy związane z zawarciem małżeństwa (art. 76, art. 80 i art. 83—90 p.a.s.c.) czy też regulację dotyczą- cą udziału konsula w rejestrowaniu zdarzeń, które nastąpiły poza granicami RP i nie zostały tam zarejestrowane (ar. 99—101 p.a.s.c.).
obecne są także takie instytucje, jak odtworzenie zagranicznego doku- mentu stanu cywilnego (art. 109—112 p.a.s.c.) czy rejestracja zdarzenia mającego miejsce poza granicami RP, które nie zostało tam zarejestro- wane (art. 99 p.a.s.c.). Są to konstrukcje znane z poprzednich regulacji, ale ich aktualne unormowanie jest bardziej rozbudowane.
Jeśli natomiast chodzi o nowe instytucje, to należy odnotować, że Pra- wo o aktach stanu cywilnego po raz pierwszy zawiera wyraźne odniesie- nia do klauzuli porządku publicznego (zob. art. 103, art. 107 pkt 3 oraz art. 108 ust. 2 p.a.s.c.). Jej stosowanie przez kierownika USC przy dokony- waniu czynności z zakresu rejestracji stanu cywilnego wywoływało dotąd wątpliwości i opierało się na odwołaniu do ogólnych zasad prawa lub na analogii do innych ustaw wyraźnie przewidujących taką klauzulę3. Będąc instrumentem wyjątkowym, klauzula ordre public stanowi swoisty wentyl bezpieczeństwa chroniący lokalny (polski) porządek prawny w tych spra- wach, w których dopuszcza się do głosu różne obce konstrukcje.
Zupełnym novum — którego znaczenie w kontekście międzynarodo- wym wypada dostrzec i docenić — jest także zaświadczenie o stanie cy- wilnym, wydawane z rejestru na podstawie art. 44 w zw. z art. 49 p.a.s.c.4 Dokument ten, zgodnie z intencją ustawodawcy, ma zapewnić „miarodajne i aktualne udokumentowanie stanu cywilnego osoby, zarówno przed orga- nami krajowymi, jak i zagranicznymi, na użytek wielu spraw, m.in. podat- kowych, ubezpieczeniowych”5. Jak wynika z art. 49 ust. 2 p.a.s.c., który wskazuje na treść zaświadczenia, ujawnia ono stan osobisty i rodzinny jednostki, ze szczególnym uwzględnieniem statusu małżeńskiego6. W ko-
3 Chodzi zwłaszcza o art. 7 p.p.m. oraz art. 1146 § 1 pkt 7 k.p.c. Odnośnie do stosowa- nia klauzuli przy transkrypcji zagranicznych aktów stanu cywilnego na gruncie ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego z 1986 r. zob. M. Wojewoda: Transkrypcja aktu sta- nu cywilnego sporządzonego za granicą. „Kwartalnik Prawa Prywatnego” [dalej: KPP]
2009, z. 4, s. 1113 i nast.; por. M.A. Zacha r iasiew icz: Nowa ustawa o prawie prywat- nym międzynarodowym a małżeństwa i związki osób tej samej płci. W: „Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego”. T. 11. Red. M. Pazdan. Katowice 2012, s. 94—95.
4 Instytucję zaświadczenia o stanie cywilnym komentowałem w swych wcześniej- szych publikacjach, zwracając uwagę także na aspekty międzynarodowe, zob. M. Woje- woda: Zaświadczenie o stanie cywilnym — nowa konstrukcja w prawie o aktach stanu cywilnego. KPP 2015, z. 1, s. 31 i nast. oraz Idem: Zaświadczenie o stanie cywilnym a małżeństwa jednopłciowe i związki partnerskie zawierane za granicą. KPP 2015, z. 3, s. 693 i nast.
5 Zob. uzasadnienie projektu ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego. Sejm VII ka- dencji, druk 2620, s. 24, http://orka.sejm.gov.pl/Druki7ka.nsf/0/A3F2218065524B31C12 57D1C003DB428/%24File/2620 -uzas.docx [Dostęp: 15.04.2016 r.].
6 Artykuł 49 ust. 2 p.a.s.c. stanowi, że zaświadczenie o stanie cywilnym zawiera:
1) nazwisko, imię (imiona), nazwisko rodowe, datę i miejsce urodzenia osoby, której sta- nu cywilnego dotyczy, płeć, imiona oraz nazwiska rodowe rodziców; 2) oznaczenie stanu cywilnego jako sytuacji osoby w odniesieniu do małżeństwa.
mentarzach podkreśla się, że jako dowód stanu bezżennego zaświad- czenie takie może pomóc m.in. przy załatwianiu za granicą formalności zmierzających do zawarcia małżeństwa homoseksualnego lub związku partnerskiego7.
Na koniec krótkiego przeglądu wątków transgranicznych, jakie znaj- dujemy w ustawie z 2014 r., należy przejść do przykładów, które są bezpo- średnio związane z tematem niniejszego opracowania. Chodzi o kwestie o charakterze stricte kolizyjnym, czyli sytuacje, w których ze względu na obecność elementu obcego rodzi się pytanie, jakie prawo krajowe po- winno znaleźć zastosowanie. Należy odnotować, że do kompetencji kie- rownika USC należy wiele spraw cywilnych, w których może się ujawnić element międzynarodowy, głównie w postaci obcego obywatelstwa oso- by fizycznej, której sprawa dotyczy. Przykładem są tu różne czynności cywilnoprawne dokonywane w urzędzie stanu cywilnego. Przypadki za- warcia małżeństwa z udziałem obcokrajowca albo uznania dziecka, gdy przynajmniej jedna z osób zainteresowanych jest cudzoziemcem, już od dawna nie są postrzegane jako sytuacje wyjątkowe8. Do tego dochodzą liczne czynności rejestracyjne, w tym zwłaszcza związane ze sporządze- niem aktu urodzenia, gdy ze względu na obce obywatelstwo danej osoby, pojawia się problem określenia poszczególnych elementów aktu, np. kwe- stia ustalenia pochodzenia dziecka lub wpisania jego imienia i nazwiska we właściwym kształcie i brzmieniu. W takich przypadkach kierownik USC powinien posłużyć się odpowiednią normą kolizyjną, która rozwią- że konflikt unormowań krajowych zainteresowanych uregulowaniem da- nej kwestii cywilnoprawnej.
Konieczność rozgraniczenia sfer zastosowania różnych systemów prawnych nie jest w praktyce urzędów stanu cywilnego zagadnieniem nowym. Nigdy dotąd jednak problematyka ta nie przyciągała bezpo- średniej uwagi prawodawcy. Należy zatem odnotować, że choć Prawo o aktach stanu cywilnego z 2014 r. nie zawiera własnych norm kolizyj- nych, to po raz pierwszy expressis verbis odwołuje się do takich norm
7 Obywatel polski, który chciałby zawrzeć taki związek, nie może otrzymać w Polsce zaświadczenia o możności zawarcia małżeństwa, o którym stanowi art. 83 p.a.s.c., ale w wielu przypadkach swój cel osiągnie, przedstawiając za granicą zaświadczenie o sta- nie cywilnym; więcej na ten temat zob. M. Wojewoda: Zaświadczenie o stanie cywilnym a małżeństwa jednopłciowe…, s. 700—708.
8 Innym przykładem czynności cywilnoprawnej, która — przynajmniej teoretycznie
— może być dokonana przed polskim kierownikiem USC, jest sporządzenie testamentu allograficznego (art. 951 k.c.). Można sobie wyobrazić, że z racji obcego obywatelstwa testatora lub ze względu na jego domicyl, lub choćby położenie masy spadkowej także tu pojawi się problem prawa właściwego. Praktyka pokazuje jednak, że testamenty allogra- ficzne należą do absolutnych wyjątków, nawet w relacjach czysto krajowych, co uzasad- nia pominięcie tej problematyki w niniejszych rozważaniach.
