Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego. Tom 5

Problemy Prawa

Prywatnego

Międzynarodowego

Tom 5

NR 2784

Problemy Prawa

Prywatnego

Międzynarodowego

Tom 5

pod redakcją

Maksymiliana Pazdana

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2009

Redaktor serii: Prawo Andrzej Matan

Recenzenci

Maksymilian Pazdan Maciej Szpunar

Maria-Anna Zachariasiewicz

Redaktor naukowy Maksymilian Pazdan

Komitet Redakcyjny Jan Ciszewski

Witold Kurowski (sekretarz) Andrzej Mączyński

Paul Meijknecht Cezary Mik Tomasz Pajor

Maksymilian Pazdan (przewodniczący) Jerzy Poczobut

Wojciech Popiołek Jerzy Rajski Maciej Szpunar Andrzej Szumański Andrzej Tynel

Adres Redakcji

„Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego”

Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet Śląski

40 -007 Katowice, ul. Bankowa 11b tel. (32) 3591616

e -mail: witold.kurowski@us.edu.pl

Publikacja jest dostępna także w wersji internetowej:

Central and Eastern European Online Library www.ceeol.com

Śląska Biblioteka Cyfrowa www.sbc.org.pl

Spis treści

Studia

Jadwiga Pazdan: Rozporządzenie Rzym I – nowa wspólnotowa kolizyjno- prawna regulacja zobowiązań umownych

Marcin Kropka: Umowy ubezpieczenia a projekt nowej ustawy o prawie pry- watnym międzynarodowym

Witold Kurowski, Jacek Zrałek: Wygaśnięcie zobowiązania w Konwencji rzym- skiej o prawie właściwym dla zobowiązań umownych z 1980 roku

Arkadiusz Wowerka: Umowa faktoringu w świetle konwencji ottawskiej o fak- toringu międzynarodowym

Łukasz Żarnowiec: Prawo właściwe dla odpowiedzialności za szkodę wyrzą- dzoną przez produkt niebezpieczny w świetle przepisów rozporządze- nia Rzym II

Piotr Ślęzak: Nadanie telewizyjne utworu audiowizualnego we wspólnoto- wym, niemieckim i polskim prawie autorskim

Jacek Górecki: Zapis testamentowy w prawie kolizyjnym

Paulina Twardoch: Węgierska droga ku instytucjonalizacji związków partner- skich

Noty o Autorach

9

41 27

57

87

115 131 147 157

Contents

Studies

Jadwiga Pazdan: Rome I – The New EU Regulation on Contractual Obliga- tions

Marcin Kropka: Insurance Contracts and the Draft of the New Private Inter- national Law Regulation

Witold Kurowski, Jacek Zrałek: Expiration of the Obligation under the Rome Convention on the Law Applicable to Contractual Obligations

Arkadiusz Wowerka: Factoring in the UNIDROIT Convention on Internatio- nal Factoring

Łukasz Żarnowiec: The Law Applicable to the Liability for Damages caused by a Product in Rome II Regulation

Piotr Ślęzak: Television Broadcasting of the Work under EU, German and Polish Copyright Law

Jacek Górecki: The Legacy in a Conflict of Laws

Paulina Twardoch: The Hungarian way to the institutionalization of extra- matrimonial cohabitation

Authors

9 27 41 57 87

115 131 147 157

Table des mati`eres

Etudes

Jadwiga Pazdan: Le r`eglement Rome I — le nouveau réglementation commu- nautaire des obligations contractuelles

Marcin Kropka: Les contrats d’assurance et le projet de la loi sur le droit international privé

Witold Kurowski, Jacek Zrałek: L’extinction des obligations dans la convention de Rome sur la loi applicable aux obligations contractuelles de 1980

Arkadiusz Wowerka: Le contrat d’affacturage `a la lumi`ere de la convention d’Ottawa sur l’affacturage international

Łukasz Żarnowiec: La loi applicable `a la responsabilité du fait de produit dangereux `a la lumi`ere du r`eglement Rome II

Piotr Ślęzak: La diffusion par télévision de l’ouvrage audiovisuel en droit d’auteur communautaire, allemand et polonais

Jacek Górecki: Les conflits de lois en mati`ere de legs

Paulina Twardoch: La voie hongroise vers l’institutionalisation du concubi- nage

Auteurs

9 27 41 57 87

115 131 147 157

Содержание

Исследования

Ядвига Паздан: Регламент Рим I – новая коллизионно-правовая регуляция договорных обязательств в праве Европейского Сообщества

Марчин Кропка: Договоры страхования а проект нового закона о международном частном праве

Витольд Куровски, Яцек Зралек: Прекращение обязательства в Римской конвенции 1980 г. о праве, подлежащем применению к договорным обязательствам

Аркадиуш Воверка: Договор факторинга с точки зрения Оттавской конвенции о международном факторинге

Лукаш Жарновец: Право применимое к ответственности за вред причиненный продукцией с точки зрения постановлений Регламента Рим II

Пётр Шлензак: Сообщение путем телевизионной передачи аудиовизуального произведения в авторском праве Европейского Сообщества, Германии и Польши

Яцек Гурецки: Завещательное распоряжение в колизионном праве

Паулина Твардох: Венгерский путь к институционализации партнерских сою- зов

Заметки об авторах

9 27 41 57 87

115 131

157 147

„Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego”. T. 5 Red. Maksymilian Pazdan. Katowice 2009, s. 9—25 Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 2784

Jadwiga Pazdan

Rozporządzenie Rzym I

— nowa wspólnotowa kolizyjnoprawna regulacja zobowiązań umownych

1. Uwagi wstępne

Program haski, przyjęty przez Radę Europejską w dniu 5 listopada 2004 r.¹, przewidywał podjęcie prac zmierzających do stworzenia jed- nolitego wspólnotowego kolizyjnoprawnego uregulowania zobowiązań, rozwodów i separacji, alimentów, majątkowych stosunków małżeńskich oraz spraw spadkowych. Został on już częściowo zrealizowany, doszło bowiem do uzgodnienia i przyjęcia przez Parlament Europejski i Radę następujących aktów:

a) w dniu 11 lipca 2007 r. Rozporządzenia² Nr 864/2007, regulujące- go właściwość prawa dla zobowiązań pozaumownych — rozporządzenie

1 Dz.Urz. UE 2005, C 53 z dnia 3 marca 2005, s. 1.

2 Na temat tego rozporządzenia w polskim piśmiennictwie por.: A. Now icka: Prawo właściwe dla zobowiązań wynikających z czynów niedozwolonych w świetle przepisów rozporządzenia nr 864/2007. W: Prawo własności intelektualnej wczoraj, dziś i jutro.

Red. J. Ba r ta, A. Matlak. Kraków 2007, s. 312 i nast.; J. Pazdan: Rozporządzenie Rzym II — nowe wspólnotowe unormowanie właściwości prawa dla zobowiązań poza- umownych. W: „Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego” [dalej: PPPM]. T. 4.

Red. M. Pazdan. Katowice 2009; M. Czepelak: Wybór prawa właściwego dla zobo- wiązań pozaumownym w rozporządzeniu rzymskim II. „Kwartalnik Prawa Prywatnego”

[dalej: KPP] 2009, z. 2, s. 513 i nast.

Studia

10

Rzym II³, z datą początkową jego stosowania wyznaczoną (w art. 32) na dzień 11 stycznia 2009 r. (z wyjątkiem art. 29, który stosuje się od dnia 11 lipca 2008 r.);

b) w dniu 17 czerwca 2008 r. Rozporządzenia Nr 593/2008⁴, okre- ślającego prawo właściwe dla zobowiązań umownych — rozporządzenie Rzym I, z datą początkową jego stosowania wyznaczoną (w art. 29 ust. 2) na dzień 17 grudnia 2009 r. (z wyjątkiem art. 26, który stosuje się od dnia 17 czerwca 2009 r.);

c) w dniu 18 grudnia 2008 r. Rozporządzenia Nr 4/2009 w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych⁵, które ma być sto- sowane od dnia 18 czerwca 2011 r. (art. 76 zd. 3), pod warunkiem, że w tym dniu będzie obowiązywał we Wspólnocie Protokół haski z 2007 r.⁶ (w odmiennej sytuacji rozporządzenie stosuje się od dnia rozpoczęcia sto- sowania Protokołu we Wspólnocie); niektóre postanowienia rozporządze- nia (wymienione w zd. 2 art. 76) stosuje się jednak od dnia 18 września 2010 r.

Rozporządzenie Rzym I zastąpiło konwencję rzymską z 1980 r.⁷ w tym zakresie, w jakim reguluje ono te same zagadnienia. Wyraźnie stwierdza to art. 24 ust. 1 rozporządzenia, zastrzegając jednak wyjątek dotyczący tych terytoriów państw członkowskich, które są objęte zakresem zasto- sowania konwencji, ale do których nie stosuje się rozporządzenia, zgod- nie z art. 299 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską.

Nie doprowadziło to do bardzo głębokich zmian w stanie normatyw- nym. Wiele rozwiązań zostało bowiem przejętych do rozporządzenia z konwencji. Wprowadzone zmiany nie są jednak wyłącznie zmianami o charakterze kosmetycznym⁸.

Do ważniejszych należą zmiany polegające na: a) nieco innym ujęciu wyłączeń z zakresu zastosowania rozporządzenia w porównaniu z kon- wencją (art. 1 ust. 2), b) odmiennym unormowaniu właściwości prawa w braku wyboru prawa (art. 4), c) uregulowaniu umów ubezpieczenia w oddzielnym przepisie (art. 7), d) nieco innym ujęciu stosowania przepi- sów wymuszających swe zastosowanie państwa trzeciego (art. 9 ust. 3), e) unormowaniu potrącenia w oddzielnym przepisie (art. 17), f) wprowa-

3 Dz.Urz. UE L 199 z dnia 31 lipca 2007, s. 40.

4 Dz.Urz. UE L 177 z dnia 4 lipca 2008, s. 6—16.

5 Dz.Urz. UE L 2009, nr 7, s. 1.

6 Tekst Protokołu z dnia 23 listopada 2007 r. w języku angielskim i francuskim wraz z tłumaczeniem na język polski Anny Juryk ogłoszono w KPP 2009, z. 3, s. 855—873.

7 Dz.U. 2008, nr 10, poz. 57 (ukazał się z datą 22 stycznia 2008 r.).

8 W podobnym duchu wypowiedziała się S. F rancq: Le règlement „Rome I” sur la loi applicable aux obligations contractuelles. „Journal du droit international” 2009, N^o 1, s. 42.

11

Rozporządzenie Rzym I — nowa wspólnotowa kolizyjnoprawna regulacja…

dzeniu definicji miejsca zwykłego pobytu (art. 19), g) odmiennym okre- śleniu stosunku rozporządzenia do konwencji, których stronami są wy- łącznie państwa członkowskie.

Należy z całą mocą podkreślić, że rozporządzenie nie uchybia sto- sowaniu: a) przepisów prawa wspólnotowego, które w odniesieniu do kwestii szczególnych ustanawiają normy kolizyjne odnoszące się do zo- bowiązań umownych (art. 23)⁹, z wyjątkiem określonym w art. 7, obej- mującym umowy ubezpieczenia, b) konwencji międzynarodowych, któ- rych stronami — w chwili przyjęcia rozporządzenia — było jedno lub więcej państw członkowskich oraz choćby jedno państwo nieczłonkow- skie, a które ustanawiają normy kolizyjne odnoszące się do zobowiązań umownych.

Przykład konwencji, która zachowa moc po rozpoczęciu stosowania rozporządzenia, stanowi Konwencja haska o prawie właściwym dla agencji (convention on the law applicable to agency) z 1978 r., której stronami są Francja, Portugalia, Argentyna i Holandia¹⁰. Nie jest to jednak przykład doniosły dla naszego kraju, gdyż Polska nie jest stroną tej Konwencji.

Wspomnieć można również o Konwencji wiedeńskiej o umowach mię- dzynarodowej sprzedaży towarów z 1980 r., która wprawdzie zawiera głównie regulację merytoryczną umowy sprzedaży, znajdują się w niej jednak również postanowienia o kolizyjnoprawnym charakterze¹¹. Roz- porządzenie nie uchybia ich stosowaniu. Trzeba jednak podkreślić, że poszukiwanie statutu kontraktowego stosowanego w charakterze statu- tu pomocniczego do umowy sprzedaży podlegającej konwencji wiedeń- skiej w państwach członkowskich Wspólnoty powinno odbywać się na podstawie rozporządzenia. Zwrot „normy prawa prywatnego między- narodowego”, występujący w art. 1 ust. 1 pkt b konwencji wiedeńskiej

9 Chodzi tu w szczególności o przepisy kolizyjne zamieszczone w aktach normatyw- nych prawa wewnętrznego, stanowiących implementację dyrektyw wspólnotowych. Oto ich przykłady: art. 11b ust. 1 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycz- nych, tekst jedn. Dz.U. 2004, nr 223, poz. 2268 ze zm., art. 9 i 10 Ustawy z dnia 13 lipca 2000 r. o ochronie nabywców prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkal- nego w oznaczonym czasie w każdym roku. Dz.U. nr 74, poz. 855 ze zm., art. 17 Ustawy z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim. Dz.U. nr 100, poz. 1081 ze zm.

10 Por. T. Sadowski: Konwencja haska z 14 marca 1978 r. o prawie właściwym dla agencji. KPP 1998, z. 1, s. 131 i nast.; J. Pazdan: Pełnomocnictwo w prawie prywatnym międzynarodowym. Kraków 2003, s. 25—28.

11 Dz.U. 1997, nr 45, poz. 286 i 287. Na temat postanowień kolizyjnych konwen- cji por. M. Pazdan, w: Konwencja wiedeńska o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów. Komentarz. Red. M. Pazdan. Kraków 2001, s. 58 i nast. oraz s. 132 i nast.;

W. Popio łek, w: ibidem, s. 335 (pkt 5); Ł. Ża rnow iec: Problematyka ważności umów podlegających konwencji wiedeńskiej z 11 IV 1980 r. o umowach międzynarodowej sprze- daży towarów. Katowice 2008, s. 40 i nast.

12

w państwach członkowskich Wspólnoty, należy traktować jako odwołanie się do rozporządzenia¹².

Inne rozwiązanie (w art. 25 ust. 2) przewidziano w odniesieniu do konwencji bilateralnych i multilateralnych zawartych wyłącznie przez państwa członkowskie w zakresie, w jakim konwencje te dotyczą kwestii uregulowanych w rozporządzeniu. Wspomniany przepis przyznaje pierw- szeństwo — względem takich konwencji — rozporządzeniu.

Oznacza to zmianę w stosunku do stanu prawnego ukształtowane- go przez art. 21 konwencji rzymskiej z 1980 r. Przepis ten stanowił bo- wiem, że wejście w życie konwencji rzymskiej nie uchybia stosowaniu innych konwencji. Przez cały okres obowiązywania konwencji rzymskiej zachowały zatem moc normy kolizyjne dotyczące zobowiązań umownych, znajdujące się w bilateralnych konwencjach podpisanych przez Polskę nie tylko z państwami nienależącymi do Wspólnoty¹³, lecz również z pań- stwami członkowskimi Wspólnoty¹⁴. Od chwili rozpoczęcia stosowania rozporządzenia Rzym I konwencje bilateralne łączące Polskę z państwa- mi członkowskimi Wspólnoty, w zakresie, w jakim dotyczą one kwestii uregulowanych w rozporządzeniu, należy uznać za wyparte przez to roz- porządzenie.

Rozporządzenie uzyskuje na ogół pozytywną ocenę doktryny. Wska- zywane są jednak również jego słabe strony¹⁵. Nie objęło ono bowiem

12 Na temat stosunku konwencji wiedeńskiej do konwencji rzymskiej z 1980 r. por.

M. Pazdan: W oczekiwaniu na wejście w życie w Polsce konwencji rzymskiej z 1980 r.

PPPM 2007, T. 2, s. 19, 20.

13 Por. art. 35 i art. 36 ust. 1 umowy z Federacją Rosyjską z dnia 16 września 1996 r.

(Dz.U. 2002, nr 83, poz. 750), art. 32 i art. 33 ust. 1 umowy z Ukrainą z dnia 24 maja 1993 r. (Dz.U. 1994, nr 96, poz. 465), art. 33 i art. 34 umowy z b. Jugosławią z dnia 6 lutego 1960 r. (Dz.U. 1963, nr 27, poz. 162), która zachowała moc prawną w naszych stosunkach m.in. z Chorwacją, Macedonią, Serbią i Czarnogórą, art. 36 i art. 38 ust. 1 umowy z Republiką Białorusi z dnia 26 października 1994 r. (Dz.U. 1995, nr 128, poz.

619).

14 Por. art. 45 ust. 1 i art. 45A ust. 1 i 2 umowy z Węgrami z dnia 6 marca 1959 r.

(Dz.U. 1960, nr 8, poz. 54), częściowo zmienionej dnia 18 września 1980 r. (Dz.U. 1982, nr 5, poz. 32), art. 40 umowy z Rumunią z dnia 15 maja 1999 r. (Dz.U 2002, nr 83, poz.

752), art. 46 umowy z Bułgarią z dnia 4 grudnia 1961 r. (Dz.U. 1963, nr 27, poz. 88), zmienionej dnia 27 czerwca 1980 r. (Dz.U. 1981, nr 10, poz. 43), art. 33 i 34 umowy z b.

Jugosławią z dnia 6 lutego 1960 r. (Dz.U. 1963, nr 27, poz. 162), w zakresie, w jakim zachowała ona moc prawną w naszych stosunkach ze Słowenią, art. 36 umowy z b. Cze- chosłowacją z dnia 21 grudnia 1987 r. (Dz.U. 1989, nr 39, poz. 210), mającej moc prawną w stosunkach między Polską a Republiką Czeską oraz Polską a Republiką Słowacką, art. 36 umowy z Republiką Litewską z dnia 26 stycznia 1993 r. (Dz.U. 1994, nr 35, poz.

130), art. 38 umowy z Republiką Łotewską z dnia 23 lutego 1994 r. (Dz.U. 1995, nr 110, poz. 534), art. 37 umowy z Republiką Estońską z dnia 27 listopada 1998 r. (Dz.U. 2000, nr 5, poz. 49 i 50).

15 Por. S. F rancq: Le règlement…, s. 48, 49.

13

Rozporządzenie Rzym I — nowa wspólnotowa kolizyjnoprawna regulacja…

wszystkich państw członkowskich (por. informacje w pkt. 44—46 pream- buły oraz art. 1 ust. 4 rozporządzenia). Jego wprowadzenie nie zostało poprzedzone stworzeniem koncepcji ogólnej (teorii) wspólnotowego prawa kolizyjnego. Taką koncepcję trzeba dopiero zbudować.

2. Zasięg przestrzenny norm kolizyjnych ustanowionych w rozporządzeniu

W myśl art. 1 ust. 1 rozporządzenia, jego postanowienia stosuje się w sprawach powiązanych z prawem różnych państw. Nie dodano do tego zwrotu przymiotnika „członkowskich”. Oznacza to, że zamiarem twór- ców rozporządzenia było objęcie jego zasięgiem nie tylko spraw powią- zanych wyłącznie z prawem państw członkowskich lub z jednej strony z prawem państwa członkowskiego, z drugiej zaś strony — z prawem państwa nieczłonkowskiego, lecz także spraw powiązanych wyłącznie z prawami państw nienależących do Unii¹⁶.

Zatem stosowanie rozporządzenia nie zostało uzależnione od powią- zania rozpatrywanego stanu faktycznego z Unią Europejską lub pań- stwem członkowskim Unii¹⁷.

Zgodny z powyższymi stwierdzeniami jest też art. 2 rozporządzenia, który stanowi, że „prawo wskazane przez rozporządzenie” stosuje się bez względu na to, czy jest ono prawem państwa członkowskiego.

„Prawo wskazane przez rozporządzenie” to także prawo wybrane przez strony na podstawie art. 3 rozporządzenia. Może nim być prawo państwa nieczłonkowskiego także wtedy, gdy sprawa powiązana jest wy- łącznie z prawem państw członkowskich.

Wymaganie powiązania sprawy z prawem różnych państw, prze- widziane w art. 1 ust. 1, oznacza, że rozporządzenia nie stosuje się do sprawy w całości powiązanej z prawem jednego tylko państwa. Spraw takich dotyczy jednak art. 3 ust. 3 rozporządzenia, dopuszczający w ra- mach przysługującej stronom autonomii woli, której granice wyznacza prawo właściwe dla danej sprawy (prawo państwa, z którym sprawa ta

16 S. L eible, M. L ehmann: Die Verordnung über das auf vertragliche Schuldver- hältnisse anzuwendende Recht („Rom I”). „Recht der Internationalen Wirtschaft” [dalej:

RIW] 2008, H. 8, s. 529; S. F rancq: Le règlement…, s. 47 i nast.

17 Por. S. F rancq: Le règlement…, s. 47.

14

jest powiązana), tzw. materialnoprawne wskazanie prawa innego pań- stwa¹⁸. Przedmiotem materialnoprawnego wskazania może być zresztą nie tylko prawo innego państwa, lecz dowolny zbiór norm. Dlatego też w rozważanym przypadku należy mówić o materialnoprawnym wskaza- niu regulacji prawnej.

Na tle omawianego tu wymagania „powiązania sprawy z prawem róż- nych państw” nasuwa się pytanie o to, jakie czynniki o istnieniu takiego powiązania rozstrzygają. Wydaje się, że nie chodzi tu o wszelkie (jakiekol- wiek) okoliczności, lecz jedynie o okoliczności doniosłe (relewantne) z koli- zyjnoprawnego punktu widzenia, a więc o okoliczności mogące prowadzić do kolizji praw w przestrzeni. Ustalając je, należy brać pod uwagę z jed- nej strony wyniki prawnoporównawczych badań systemów kolizyjnych, z drugiej zaś strony — okoliczności rozpatrywanego przypadku.

Wydaje się też, że występujący w art. 3 ust. 3 rozporządzenia zwrot

„wszystkie inne elementy stanu faktycznego” (poza materialnoprawnym wskazaniem regulacji prawnej) należy uzupełnić słowami: „mogące mieć znaczenie z kolizyjnoprawnego punktu widzenia” („kolizyjnoprawnie re- lewantne”)¹⁹.

3. Przedmiotowy zakres zastosowania rozporządzenia

Główną wskazówkę użyteczną przy ustalaniu przedmiotowego za- kresu zastosowania rozporządzenia zawiera art. 1 ust. 1 zd. 1. Stanowi on, że rozporządzenie stosuje się do „zobowiązań umownych w sprawach cywilnych i handlowych”.

Zwrócić też trzeba uwagę na liczne wyłączenia przewidziane w art. 1 ust. 2. Pokrywają się one w znacznej mierze z wyłączeniami określony- mi w art. 1 ust. 2 konwencji rzymskiej z 1980 r. Pominąć trzeba w tych rozważaniach różnice dotyczące redakcji niektórych przepisów wyłącza-

18 Na temat tej koncepcji por. M. Pazdan: Materialnoprawne wskazanie a koli- zyjnoprawny wybór prawa. W: „Problemy Prawne Handlu Zagranicznego”. T. 18. Red.

M. Pazdan. Katowice 1995, s. 105—119; Idem: Autonomia woli w prawie prywat- nym międzynarodowym — aktualne tendencje. W: Europeizacja prawa prywatnego. T. 2.

Red. M. Pazdan, W. Popio łek, E. R ott -P ietrzyk, M. Szpuna r. Warszawa 2008, s. 139—141.

19 Por. podobne propozycje interpretacyjne zgłoszone przez J. Pazdan (Rozporzą- dzenie Rzym II…, s. 24 i nast.) w odniesieniu do odpowiednich postanowień rozporządze- nia Rzym II.

15

Rozporządzenie Rzym I — nowa wspólnotowa kolizyjnoprawna regulacja…

jących, znajdujących się w obu aktach. Wymagają one oddzielnej szczegó- łowej analizy.

Pragnę jednak zwrócić uwagę na wyłączenie ustanowione w art. 1 ust. 2 pkt i rozporządzenia, obejmujące zobowiązania wynikające z kon- taktów handlowych mających miejsce przed zawarciem umowy, które nie ma odpowiednika w konwencji rzymskiej z 1980 r., oraz na dość wąskie ujęcie wyłączenia z art. 1 ust. 2 pkt j, dotyczącego umów ubezpiecze- nia. Pierwszy przypadek pozostaje w związku z uregulowaniem odpo- wiedzialności z tytułu culpa in contrahendo w rozporządzeniu Rzym II, drugi zaś jest wynikiem wprowadzenia do rozporządzenia przepisu od- noszącego się do umów ubezpieczenia (art. 7).

Według przeważającego w doktrynie poglądu, pojęciu zobowiązań umownych występującemu w art. 1 ust. 1 konwencji rzymskiej z 1980 r.

należało nadawać znaczenie autonomiczne, niezależne od znaczenia przypisywanego temu pojęciu w prawie merytorycznym i kolizyjnym poszczególnych państw, ustalane z wykorzystaniem wskazówek metody kwalifikacji, nazywanej kwalifikacją funkcjonalną²⁰.

Podobnie należy postępować, interpretując omawiany zwrot występu- jący w art. 1 ust. 1 rozporządzenia²¹.

Istotną wskazówkę interpretacyjną zawiera też pkt 7 preambuły rozporządzenia. Stwierdzono w nim, że przedmiotowy zakres zastoso- wania oraz przepisy rozporządzenia powinny być spójne z Rozporządze- niami Nr 44/2001 (rozporządzenie Bruksela I) i Nr 864/2007 (rozpo- rządzenie Rzym II). Postulatem spójności należy w szczególności objąć zabiegi związane z ustalaniem zakresu przedmiotowego rozporządzenia Rzym I oraz zasięgu norm jurysdykcyjnych rozporządzenia Bruksela I.

Ma z tym związek rozgraniczenie zakresu zastosowania rozporządzeń Rzym I i Rzym II.

20 Por. P. L aga rde: Le nouveau droit international privé des contrats apr`es l’entrée en vigueur de la Convention de Rome du 19 juin 1980. „Revue critique de droit inter- national privé” [dalej: RCDIP] 1991, s. 292 i nast.; J. Ską pski: Konwencja EWG z 19 czerwca 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych jako „model” dla re- gulacji międzynarodowego prawa obligacyjnego w prawach krajowych, ze szczególnym uwzględnieniem prawa polskiego. KPP 1994, z. 2, s. 192; D. Ma r tiny, in: Ch. R eith- mann, D. Ma r tiny: Internationales Vertragsrecht. Köln 2004, s. 15 (n.b. 8); M. Paz- dan: W oczekiwaniu…, s. 12; M. Wojewoda: Zakres prawa właściwego dla zobowią- zań umownych. Warszawa 2007, s. 68 i nast.; W. Czepelak: Umowa międzynarodowa jako źródło prawa prywatnego międzynarodowego. Warszawa 2008, s. 452, pkt 543, 545;

E. K ama rad: Pojęcie „zobowiązania umownego” w świetle konwencji rzymskiej o prawie właściwym dla zobowiązań umownych. W: „Problemy Współczesnego Prawa Międzyna- rodowego Europejskiego i Porównawczego”. Vol. 7. Z. 1. Kraków 2009, s. 49 i nast.

21 Por. S. L eible, M. L ehmann: Die Verordnung…, s. 529, co pozwala — ich zda- niem — obejmować zakresem rozporządzenia tzw. faktyczne stosunki umowne („fakti- sche Vertragsverhältnisse”).

16

4. Wybór prawa

Przepisy art. 3 konwencji rzymskiej z 1980 r. i art. 3 rozporządze- nia Rzym I mają podobne brzmienie. W tym ostatnim przepisie odna- leźć można jednak również postanowienie, które nie ma odpowiednika w konwencji rzymskiej. Jest to art. 3 ust. 4 rozporządzenia. Stanowi on, że jeżeli wszystkie inne (poza wyborem prawa) elementy stanu fak- tycznego w chwili dokonania wyboru są zlokalizowane w jednym lub większej liczbie państw członkowskich, to dokonany przez strony wy- bór innego prawa niż prawo państwa członkowskiego nie narusza stoso- wania przepisów prawa wspólnotowego, w odpowiednich przypadkach w kształcie, w jakim zostały one wdrożone w państwie członkowskim sądu. Chodzi tu o przepisy, których nie można wyłączyć w drodze umo- wy (przepisy bezwzględnie wiążące).

Nie jest to ograniczenie samego wyboru prawa, ale ograniczenie za- stosowania prawa wybranego.

O dopuszczalności wyboru prawa i ramach, w jakich wybór jest do- puszczalny rozstrzyga samo rozporządzenie. Oznacza to, że wybór prawa przewidziany w art. 3 ust. 1, 2 i 5 rozporządzenia może dotyczyć wyłącz- nie zobowiązania umownego mieszczącego się w zakresie zastosowania tego aktu (art. 1 ust. 1).

Już wcześniej była mowa o art. 3 ust. 3 dotyczącym zobowiązań umownych w stanach faktycznych powiązanych z prawem jednego tylko państwa. Dokonany w takim przypadku przez strony „wybór” prawa in- nego państwa nie jest wyborem prawa właściwego w ścisłym tego słowa znaczeniu (wyborem kolizyjnoprawnym), lecz stanowi jedynie material- noprawne wskazanie regulacji prawnej, skuteczne w granicach wynika- jących z postanowień prawa państwa, z którym stosunek zobowiązanio- wy jest w całości powiązany²².

Przepis art. 3 ust. 1 rozporządzenia dopuszcza wybór nieograniczo- ny. Wybrać więc można prawo obowiązujące w dowolnym państwie lub na części terytorium dowolnego państwa. Wybrać można również prawo państwa niebędącego członkiem Unii (na przykład cieszące się dużym uznaniem prawo szwajcarskie).

22 Na temat tej koncepcji por. M. Pazdan: Materialnoprawne wskazanie…, s. 105 i nast.; W. Popio łek: W sprawie ograniczeń kolizyjnoprawnego wyboru prawa w pol- skiej ustawie o prawie prywatnym międzynarodowym. W: Rozprawy z polskiego i eu- ropejskiego prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Józefowi Skąpskiemu. Kolegium red. A. M ączy ński, M. Pazdan, A. Szpuna r. Kraków 1994, s. 340 i nast.

17

Rozporządzenie Rzym I — nowa wspólnotowa kolizyjnoprawna regulacja…

Prawo wybrane nie musi być powiązane ze stosunkiem zobowiązanio- wym, dla którego wybór prawa następuje. Wybrać można jedynie prawo obowiązujące w jakimś państwie²³.

Do tekstu ostatecznego rozporządzenia nie weszło postanowienie znajdujące się w projekcie z dnia 15 grudnia 2005 r., które dopuszczało wyjątek od tej zasady²⁴. W myśl art. 3 ust. 2 tego projektu, strony mogły wybrać nie tylko prawo obowiązujące w określonym państwie, lecz rów- nież zasady i reguły materialnego prawa umów uznane na płaszczyźnie międzynarodowej lub wspólnotowej²⁵.

Odwołanie się przez strony w umowie obligacyjnej — pod rządem roz- porządzenia — do regulacji niestanowiącej prawa obowiązującego w ja- kimś państwie (na przykład do Reguł międzynarodowych kontraktów UNIDROIT, zasad europejskiego prawa umów lub INCOTERMS) może być traktowane jedynie jako materialnoprawne wskazanie regulacji prawnej²⁶. Jest dopuszczalne i skuteczne w granicach swobody kontrak- towej ukształtowanej przez prawo, któremu umowa podlega (odszukane zgodnie z art. 4—8 rozporządzenia).

Postulat poszerzenia przedmiotu wyboru będzie zapewne powracał w toczonych na ten temat dyskusjach²⁷. Wiele za nim przemawia. Będzie on w pełni uzasadniony po zakończeniu prac nad europejskim prawem umów. Należy wówczas stworzyć możliwość wyboru między prawem obo- wiązującym w jakimś państwie a europejskim prawem umów (niebędą- cym źródłem prawa).

23 Por. S. L eible, M. L ehman: Die Verordnung…, s. 533; F. Died r ich: Rechts- wahlfreiheit und Vertragsstatut — eine Zwischenbilanz angesichts der Rom I — Verord- nung. RIW 2009, H. 6, s. 384.

24 Na jego temat por. S. L eible: Rechtswahl. In: Ein neues Internationales Vertrags- recht für Europa — Der Vorschlag für eine Rom I — Verordnung. Hrsg. F. Fer ra r i, S. L eible. Jena 2007, s. 42; S. L eible, M. L ehmann: Die Verordnung…, s. 533, 534;

O. L ando, P. A rnt Nielsen: The Rome I Regulation. „Common Market Law” 2008, s. 1694 i nast.

25 Co do wątpliwości, jakie budziła ta propozycja, por. P. L aga rde: Remarques sur la proposition de re`glement de la Commission européenne sur la loi applicable aux obligations contractuelles (Rome I). RCDIP 2006, N^o 2, s. 336; P. Mankowski: Der Vorschlag für die Rom — Verordnung. „Praxis des Internationalen Privat- und Verfahrensrechts” [dalej:

IPRax] 2006, s. 102; E. Jayme, Ch. Kohler: Europäisches Kollisionsrecht” 2006. Euro- zentrismus ohne Kodifikationsidee? IPRax 2006, H. 6, s. 539 i nast.; M. Pazdan: Auto- nomia woli…, s. 145, 146; R. Wag ner: Der Grundsatz der Rechtswahl und das mangels Rechtswahl anwendbare Recht (Rom I — Verordnung). IPRax 2008, H. 5, s. 379, 380.

26 Por. S. L eible, M. L ehmann: Die Verordnung…, s. 534; F. Died r ich: Rechts- wahlfreiheit…, s. 384.

27 Por. D. Ma r tiny: Neue Impulse im Europäischen Internationalen Vertragsrecht.

„Zeitschrift für Europäisches Privatrecht” 2006, s. 68 i autorzy tam powołani; S. L e- ible: Rechtswahl…, s. 47 i nast. oraz autorzy tam powołani; S. L eible, M. L ehmann:

Die Verordnung…, s. 533, 534.

2 Problemy…

18

Już dziś zresztą zasada, że można wybrać jedynie prawo obowiązują- ce w jakimś państwie działa tylko wtedy, gdy rozstrzyganie sporów na- leży do sądów państwowych. W sądownictwie polubownym dopuszczalne jest upoważnienie przez strony arbitrów do orzekania według zasad pra- wa lub zasad słuszności (por. art. 1194 § 1 polskiego k.p.c.).

Rozporządzenie nie dopuszcza wyłączenia umowy spod prawa²⁸. Za skuteczny można jednak uznać wybór negatywny²⁹, jeśli dotyczy on tylko niektórych progów w kaskadzie powiązań występujących w roli łączni- ków przedmiotowych, nie wyłącza więc w całości możliwości odszukania prawa właściwego.

Dopuszczalne jest zatem postanowienie stron umowy sprzedaży wy- łączające właściwość prawa państwa, w którym sprzedawca ma miejsce zwykłego pobytu. W takim przypadku wyłączone jest zastosowanie je- dynie art. 4 ust. 1 pkt a rozporządzenia. Spełniona jest zaś przesłanka zastosowania art. 4 ust. 4 rozporządzenia. Zastosowanie tego ostatnie- go przepisu nie może jednak prowadzić do właściwości prawa państwa, w którym sprzedawca ma miejsce zwykłego pobytu, wyłączonej wolą stron (wyborem negatywnym).

Podobnie jak konwencja rzymska z 1980 r., rozporządzenie rozstrzyga wyraźnie w sensie pozytywnym kwestię dopuszczalności wyboru następ- czego i zmiany dokonanego wcześniej wyboru prawa (art. 3 ust. 2 zd. 1).

Zastrzega jednak, że zmiana dokonana przez strony po zawarciu umowy nie narusza ważności umowy ze względu na wymagania dotyczące formy ani praw osób trzecich (art. 3 ust. 2 zd. 2).

Rozstrzygnięto też wyraźnie kwestię dopuszczalności częściowego wyboru prawa, a więc wyboru prawa właściwego jedynie dla części umo- wy (art. 3 ust. 1 zd. 2). Wydaje się jednak, że dopuszczalny jest również złożony wybór prawa właściwego³⁰, a więc poddanie umowy (umowne- go stosunku zobowiązaniowego) prawu więcej niż jednego państwa, jeśli tylko strony wytyczą jednocześnie zakresy zastosowania tych różnych systemów prawnych. Złożony wybór prawa bez wskazania przez strony zakresów zastosowania poszczególnych systemów prawnych będzie bez- skuteczny.

Dokonując złożonego wyboru prawa, strony mogą wybrać prawo jedne- go państwa jako właściwe do oceny ważności umowy, innemu zaś poddać

28 Por. J. Pazdan: Czy można wyłączyć umowę spod prawa? „Państwo i Prawo”

2005, z. 10, s. 11, 12 (i literatura powołana tamże w przyp. 34) co do konwencji rzym- skiej.

29 Por. ibidem, s. 12, 13.

30 Por. A. Ma rmisse -d’Abbad ie d’A r rast: Nouveaux instruments de coopéra- tion. „Revue trimestrielle de droit commercial et de droit économique” (RTDcom), 2008, octobre —décembre, s. 893.

19

Rozporządzenie Rzym I — nowa wspólnotowa kolizyjnoprawna regulacja…

ocenę stosunku zobowiązaniowego powstałego dzięki tej umowie. Każdy z tych aspektów może być bez wątpienia przedmiotem częściowego wybo- ru prawa.

Dopuszczalność częściowego lub złożonego wyboru prawa nie ulega też wątpliwości w odniesieniu do kontraktów mieszanych, z którymi mamy dość często do czynienia w międzynarodowym obrocie handlowym.

Świetny przykład takiego kontraktu stanowi umowa o budowę komplet- nego obiektu przemysłowego.

Nasuwa się jednak pytanie, czy za część umowy w rozumieniu art. 3 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia, dla której dopuszczalny jest kolizyjnoprawny wybór częściowy, może być uznany jakiś pojedynczy aspekt (niewielki fragment) stosunku umownego, na przykład unormowanie rozwiązania umowy, czy też odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady. Na pytanie to pod rządem konwencji rzymskiej z 1980 r. udzielane były rozbieżne odpowiedzi³¹. Podobny spór pojawi się zapewne na tle rozporządzenia.

Wydaje się, że do kwestii tej należy podejść bez uprzedzeń. Jeżeli więc z woli stron wynika, że chodzi im o wybór kolizyjnoprawny, to to, że zakresem tego wyboru objęły tylko fragment stosunku umownego nie powinno pozbawiać tego wyboru skutków kolizyjnoprawnych, co oznacza wyłączenie w całości skutkiem wyboru zastosowania prawa, które byłoby właściwe w braku wyboru prawa, łącznie z jego przepisami bezwzględnie wiążącymi, oczywiście, jedynie w zakresie wskazanym przez strony.

Dopuszczalny jest nie tylko wybór prawa wyraźny, lecz również wy- bór dokonany w sposób dorozumiany³². W myśl art. 3 ust. 1 rozporzą- dzenia, w tym ostatnim przypadku powinien on „w sposób jednoznaczny wynikać z postanowień umowy lub okoliczności sprawy”.

Nie ma jednak zastosowania w rozważanym zakresie koncepcja hipo- tetycznej woli strony.

W rozporządzeniu znajdujemy też dowód na to, że jego twórcy trak- tują wybór prawa jako czynność prawną prawa prywatnego międzynaro- dowego³³. Oto bowiem art. 3 ust. 5 rozporządzenia nakazuje przy poszu- kiwaniu prawa właściwego do oceny istnienia i ważności wyboru prawa właściwego stosować art. 10, 11 i 13 rozporządzenia.

Wybór prawa dopuszczalny jest też dla umów uregulowanych w od- dzielnych przepisach rozporządzenia. Chodzi tu: o umowę przewozu

31 Za wąskim rozumieniem pojęcia części umowy na tle art. 3 ust. 2 konwencji rzym- skiej opowiedział się zwłaszcza M. Wojewoda: Zakres…, s. 105, 127 i nast.

32 Por. D. Ma r tiny: Neue Impulse…, s. 70; S. L eible: Rechtswahl…, s. 43 i nast.;

S. L eible, M. L ehmann: Die Verordnung…, s. 532.

33 Za taką koncepcją opowiedział się już dawno J. Ską pski: Autonomia woli w pra- wie międzynarodowym prywatnym w zakresie zobowiązań z umów. Kraków 1964, s. 130.

Por. też S. L eible: Rechtswahl…, s. 42 i nast.

2*

20

(art. 5), umowy konsumenckie (art. 6), umowy ubezpieczenia (art. 7) i umowy o pracę (art. 8). W każdym z tych przypadków może on mieć zasadniczo charakter wyboru nieograniczonego. Wyjątki od tego dotyczą umowy przewozu osób (art. 5 akapit 2) oraz umów ubezpieczenia innych niż objęte zakresem art. 7 ust. 2 (art. 7 ust. 3). W tych przypadkach mamy do czynienia z wyborem ograniczonym (między powiązaniami wskazanymi w rozporządzeniu).

Z kolei ograniczenie zakresu zastosowania prawa wybranego dotyczy umów konsumenckich oraz umów o pracę. W myśl art. 6 ust. 2 rozpo- rządzenia, wybór prawa dla umowy konsumenckiej nie może prowadzić do pozbawienia konsumenta ochrony przysługującej mu na podstawie przepisów, których nie można wyłączyć w drodze umowy (czyli przepisów bezwzględnie wiążących), a które stanowiłyby prawo właściwe w braku wyboru prawa. Podobne rozwiązanie dla umów o pracę przewiduje art. 8 ust. 1.

Warto też zauważyć, że w świetle postanowień rozporządzenia wybór prawa może odnosić się również do zobowiązań umownych dotyczących nieruchomości (inne rozwiązanie przewidywał art. 25 ust. 2 naszej usta- wy o prawie prywatnym międzynarodowym z 1965 r.).

5. Poszukiwanie prawa właściwego w braku wyboru prawa

Jest wiele różnic między unormowaniem właściwości prawa w braku wyboru prawa w rozporządzeniu i konwencji rzymskiej³⁴.

W art. 4 rozporządzenia znajduje się ogólne unormowanie właści- wości prawa w zakresie zobowiązań umownych na wypadek braku wy- boru prawa, natomiast w kolejnych przepisach zamieszczono oddzielne unormowania dotyczące: umów przewozu (art. 5), umów konsumenckich (art. 6), umów ubezpieczenia (art. 7) i umów o pracę (art. 8). W porów- naniu z konwencją rzymską z 1980 r. wzrosła więc liczba oddzielnych (szczegółowych) regulacji.

34 Co do tych zmian por. R. Wag ner: Der Grundsatz…, s. 382 i nast.; F. Fer ra r i:

Objektive Anknüpfung. In: Ein neues Internationales Vertragsrecht für Europa…, s. 57 i nast.; S. L eible, M. L ehmann: Die Verordnung…, s. 534 i nast.; O. L ando, P. A rnt Nielsen: The Rome I Regulation…, s. 1701 i nast.; S. F rancq: Le re`glement…, s. 57 i nast.

21

Rozporządzenie Rzym I — nowa wspólnotowa kolizyjnoprawna regulacja…

Zmiany dotknęły też unormowanie ogólne (art. 4). Zrezygnowano bo- wiem z ogólnej dyrektywy poszukiwania prawa najściślej związanego (art. 4 ust. 1 konwencji) oraz ogólnie ujętej reguły, sformułowanej zgod- nie z koncepcją charakterystycznego świadczenia (art. 4 ust. 2 konwen- cji), na rzecz oddzielnej regulacji właściwości prawa dla różnych typów lub grup umów (art. 4 ust. 1 rozporządzenia). Regule zredagowanej zgod- nie z koncepcją charakterystycznego świadczenia przyznano z kolei rolę unormowania uzupełniającego przepis art. 4 ust. 1 (art. 4 ust. 2). Reguła ta odnosi się do umów niewymienionych w art. 4 ust. 1 oraz umów, któ- rych składniki są objęte zakresem więcej niż jednego z przypadków okre- ślonych w ust. 1 lit. a, h. Właściwe jest w tych sytuacjach prawo państwa miejsca zwykłego pobytu strony zobowiązanej do spełnienia świadczenia charakterystycznego.

Natomiast w myśl art. 4 ust. 1 rozporządzenia:

a) umowa sprzedaży towarów podlega prawu państwa, w którym sprzedawca ma miejsce zwykłego pobytu;

b) umowa o świadczenie usług podlega prawu państwa, w którym usługodawca ma miejsce zwykłego pobytu;

c) umowa, której przedmiotem jest prawo rzeczowe na nieruchomo- ści lub prawo do korzystania z nieruchomości, podlega prawu państwa, w którym nieruchomość jest położona;

d) niezależnie od lic. c, umowa dotycząca czasowego korzystania z nieruchomości na użytek własny, zawarta na okres nie dłuższy niż sześć kolejnych miesięcy, podlega prawu państwa, w którym oddający nieruchomość do korzystania ma miejsce zwykłego pobytu, pod warun- kiem, że biorący do korzystania jest osobą fizyczną i ma miejsce zwykłe- go pobytu w tym samym państwie;

e) umowa franczyzy podlega prawu państwa, w którym franczyzo- biorca ma miejsce zwykłego pobytu;

f) umowa dystrybucji podlega prawu państwa, w którym dystrybutor ma miejsce zwykłego pobytu;

g) umowa sprzedaży towarów w drodze licytacji podlega prawu pań- stwa, w którym odbywa się licytacja, jeżeli miejsce to można ustalić;

h) umowa zawarta w ramach wielostronnego systemu, który kojarzy lub ułatwia kojarzenie wielu transakcji kupna i sprzedaży instrumen- tów finansowych w rozumieniu definicji z art. 4 ust. 1 pkt 17 dyrektywy 2004/39/WE, zgodnie z regułami innymi niż uznaniowe, i który podlega jednemu prawu, podlega temu właśnie prawu.

Wynik zastosowania art. 4 ust. 1 lub art. 4 ust. 2 może być skorygo- wany ze względu na okoliczności konkretnego przypadku. Przepis art. 4 ust. 3 rozporządzenia stanowi bowiem, że „jeżeli ze wszystkich okoliczno- ści sprawy wyraźnie wynika, że umowa pozostaje w znacznie ściślejszym

22

związku z państwem innym niż państwo wskazane w ust. 1 lub 2, stosu- je się prawo tego innego państwa” (reguła korekcyjna).

Przepisem dopełniającym regulację właściwości prawa na wypadek braku wyboru prawa jest art. 4 ust. 4 rozporządzenia. Według niego,

„jeżeli nie można ustalić prawa właściwego zgodnie z ust. 1 lub 2, umowa podlega prawu państwa, z którym wykazuje najściślejszy związek”.

Unormowania szczególne z art. 5—8 będą przedmiotem oddzielnych omówień.

6. Zakres zastosowania statutu kontraktowego

Ogólne unormowanie zakresu zastosowania statutu kontraktowego znajduje się w art. 12 rozporządzenia. Oddzielnie uregulowano nato- miast właściwość prawa do oceny przelewu wierzytelności i subrogacji umownej (art. 14), subrogacji ustawowej (art. 15), sytuacji wielości dłuż- ników (art. 16) i potrącenia (art. 17).

Zgodnie z art. 12 ust. 1 rozporządzenia, prawo właściwe dla umowy ma zastosowanie w szczególności do:

„a) jej wykładni;

b) wykonywania wynikających z niej zobowiązań;

c) w granicach uprawnień przyznanych sądowi przez prawo proceso- we, skutków całkowitego lub częściowego niewykonania tych zobowią- zań, łącznie z określeniem wysokości szkody, w zakresie, w jakim roz- strzygają o tym przepisy prawa;

d) różnych sposobów wygaśnięcia zobowiązań oraz przedawnienia i utraty praw wynikającej z upływu terminów;

e) skutków nieważności umowy”.

Z kolei według art. 12 ust. 2, „bierze się pod uwagę prawo państwa, w którym następuje wykonanie” w odniesieniu do „sposobu wykonania oraz środków, które może podjąć wierzyciel w przypadku nienależytego wykonania”.

Wyliczenie zamieszczone w art. 12 ust. 1 jest wyliczeniem przykła- dowym. Można więc dopowiedzieć, że statutowi kontraktowemu podlega także ocena wad oświadczeń woli.

Zdolność stron do zawarcia umowy jest objęta zakresem statutu per- sonalnego każdej ze stron. Ustalany jest on na podstawie miarodajnych

23

Rozporządzenie Rzym I — nowa wspólnotowa kolizyjnoprawna regulacja…

w tym względzie krajowych norm kolizyjnych. W naszym kraju są to nor- my ustanowione w art. 9 ustawy o prawie prywatnym międzynarodo- wym z 1965 r.

Korekturę w zakresie zdolności wprowadza art. 13 rozporządzenia.

Stanowi on, że „w przypadku umowy zawartej między osobami, któ- re znajdują się w tym samym państwie, osoba fizyczna, która miałaby zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych na podstawie prawa tego państwa, może powołać się na brak zdolności prawnej lub zdolno- ści do czynności prawnych wynikający z prawa innego państwa jedynie wówczas, gdy w chwili zawarcia umowy druga strona umowy wiedziała o tym braku lub nie wiedziała o nim z powodu niedbalstwa”.

Przepis ten nie odnosi się do osób prawnych. Nie ma też podstaw, by stosować go do tych osób odpowiednio.

Oddzielnie unormowano w rozporządzeniu właściwość prawa do oce- ny istnienia i ważności umowy (art. 10) oraz wymagań w zakresie formy (art. 11).

Istnienie i ważność umowy ocenia się według prawa, które zgodnie z rozporządzeniem byłoby dla niej właściwe, gdyby umowa była ważna.

To samo odnosi się do oceny istnienia i ważności poszczególnych postano- wień umowy oraz wpływu ich braku lub nieważności na całą umowę.

W odniesieniu do formy przepis art. 11 ustanawia następujące reguły:

a) jeżeli umowa zawierana jest między osobami, które — lub których przedstawiciele — znajdują się w tym samym państwie w chwili jej za- warcia (umowa zawarta inter praesentes), to jest ważna ze względu na formę, jeśli spełnia wymagania dotyczące formy określone przez prawo właściwe dla umowy zgodnie z rozporządzeniem (lex causae) lub przez prawo państwa, w którym umowa została zawarta (lex loci contractus);

b) jeżeli natomiast umowa zawierana jest między osobami, które — lub których przedstawiciele — znajdują się w chwili jej zawarcia w róż- nych państwach, to jest ona z punktu widzenia wymagań dotyczących formy ważna, jeśli spełnia wymagania co do formy określone przez prawo właściwe dla umowy zgodnie z rozporządzeniem (lex causae) lub prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy znajduje się którakolwiek ze stron (lub jej przedstawiciel reprezentujący ją przy zawarciu umowy), lub prawo państwa, w którym którakolwiek ze stron miała w tym czasie miejsce zwykłego pobytu;

c) jednostronna czynność prawna odnosząca się do umowy już zawar- tej (np. wypowiedzenie lub odstąpienie od umowy) lub umowy, która ma być zawarta (np. oferta), jest ważna ze względu na formę, jeżeli speł- nione są wymagania co do formy określone przez prawo, które jest lub byłoby właściwe dla umowy zgodnie z rozporządzeniem, lub przez prawo państwa, w którym ta czynność prawna została dokonana, lub prawo

24

państwa, w którym osoba, która dokonała czynności, miała w tym czasie miejsce zwykłego pobytu;

d) jeżeli przedmiotem umowy obligacyjnej jest prawo rzeczowe na nie- ruchomości lub prawo do korzystania z nieruchomości, wymagania doty- czące formy takiej umowy podlegają prawu państwa miejsca położenia nieruchomości (lex rei sitae), gdy zgodnie z tym prawem: 1) wymagania te stosuje się bez względu na miejsce zawarcia umowy i prawo dla niej właściwe oraz 2) wymagań tych nie można wyłączyć w drodze umowy.

Przedstawionych reguł nie stosuje się do umów konsumenckich. For- ma tych umów podlega prawu państwa, w którym konsument ma miej- sce zwykłego pobytu (art. 11 ust. 4).

Warto zwrócić uwagę na to, że w przypadkach uregulowanych w art.

11 ust. 1—3 mamy do czynienia z właściwością w pełni alternatyw- ną. Dla ważności umowy wystarczy dopełnić wymagania przewidzia- ne w jednym z wchodzących w grę (na zasadzie alternatywy) systemów prawnych. Zasadę tę trzeba stosować — jak się wydaje — również wtedy, gdy jeden z wchodzących w grę systemów prawnych nie stawia żadnych wymagań w zakresie formy.

Pozytywnie należy ocenić wzbogacenie w rozporządzeniu „alternaty- wy” (art. 11 ust. 2 i 3) w porównaniu z konwencją rzymską (art. 9 ust. 2 i 3) o prawo miejsca zwykłego pobytu którejkolwiek ze stron (art. 11 ust. 2) lub osoby dokonującej czynności jednostronnej (art. 11 ust. 3). Jest to zgodne z dążeniem do odformalizowania międzynarodowego obrotu.

7. Zagadnienia części ogólnej

prawa prywatnego międzynarodowego

Rozporządzenie reguluje także niektóre zagadnienia zaliczane tra- dycyjnie do części ogólnej prawa prywatnego międzynarodowego.

Przepis art. 20 wyłącza odesłanie. Jest to uzasadnione ze względu na właściwości przewidzianego w rozporządzeniu mechanizmu kolizyj- noprawnego (szeroka autonomia woli, obecność reguł korekcyjnych przy ustalaniu prawa właściwego w braku wyboru prawa).

Artykuł 21 określa znaczenie klauzuli porządku publicznego. Twór- cy rozporządzenia najwyraźniej nie zachęcają do posługiwania się tym instrumentem kolizyjnoprawnym. Wspomniany przepis stanowi bowiem,

25

Rozporządzenie Rzym I — nowa wspólnotowa kolizyjnoprawna regulacja…

że stosowanie prawa właściwego „może zostać wyłączone jedynie wów- czas, gdy takie stosowanie jest w sposób oczywisty niezgodne z porząd- kiem publicznym państwa siedziby sądu”.

W przepisie tym nie uregulowano w pełni skutków zastosowania klauzuli porządku publicznego, ograniczając się do wskazania skutków negatywnych. Doktryna poszukiwać będzie zapewne odpowiedzi na py- tanie, jakie prawo powinno zastąpić prawo, którego zastosowanie zostało dzięki klauzuli wyłączone.

Jeżeli wyłączenie dotyczy prawa wybranego, to zastąpić je powinno prawo wskazane (w zależności od umowy, o jaką chodzi) przez art. 4, 5, 6, 7 lub 8.

I wreszcie w rozporządzeniu znalazło się uregulowanie sytuacji nie- jednolitości prawa (art. 22). Przepis art. 22 ust. 1 nakazuje w takim przypadku każdą jednostkę terytorialną uważać za państwo. Zgodnie z art. 22 ust. 2 rozporządzenia, państwo członkowskie, w którym w za- kresie zobowiązań umownych zachodzi sytuacja niejednolitego prawa, nie ma obowiązku stosowania rozporządzenia przy rozstrzyganiu kolizji wewnętrznych między poszczególnymi obszarami prawnymi.

„Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego”. T. 5 Red. Maksymilian Pazdan. Katowice 2009, s. 27—39 Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 2784

Marcin Kropka

Umowy ubezpieczenia a projekt nowej ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym

1. Uwagi wstępne

Od dnia 17 grudnia 2009 r. w Polsce oraz w innych państwach człon- kowskich UE (z wyjątkiem Danii i Zjednoczonego Królestwa¹) obowiązu- je Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych — rozporządzenie Rzym I². Okoliczność tę ma na uwadze

1 Zob. pkt. 44—46 uwag wstępnych do rozporządzenia Rzym I. Rozporządzenie Rzym I zostało wydane na podstawie art. 61 lit. c i art. 67 ust. 5 tiret 2 Traktatu usta- nawiającego Wspólnotę Europejską. W przyjmowaniu środków objętych tym tytułem nie uczestniczą: Zjednoczone Królestwo, Irlandia oraz Dania. Niemniej jednak Irlan- dia notyfikowała wolę uczestnictwa w przyjęciu i stosowaniu rozporządzenia Rzym I na podstawie art. 3 Protokołu w sprawie stanowiska Zjednoczonego Królestwa i Irlandii dołączonego do Traktatu o Unii Europejskiej oraz do Traktatu ustanawiającego Wspól- notę Europejską (zob.: M. Wojewoda: Praktyczne problemy związane z wejściem w życie w Polsce konwencji rzymskiej o prawie właściwym dla zobowiązań umownych. „Europej- ski Przegląd Sądowy” 2008, nr 5, s. 10; H.P. Mansel, K. T horn, R. Wag ner: Euro- päisches Kollisionsrecht 2008: Fundamente der Europäischen IPR -Kodifikation. „Praxis des Internationalen Privat - und Verfahrensrechts” [dalej: IPRax] 2009, s. 7). W sprawie zastrzeżenia duńskiego zob. ibidem, s. 7; P.A. Nielsen: Brussels I and Denmark. IPRax 2007, s. 506—507.

2 Dz.Urz. UE L 177, s. 6 i nast. [dalej: rozporządzenie Rzym I]. Data 17 grudnia 2009 r. wynika z art. 28 rozporządzenia Rzym I. Zob. M. Pazdan: Prawo prywatne mię- dzynarodowe. Warszawa 2008, s. 44. Zob. też M. Wojewoda: Praktyczne…, s. 10.

28

projekt nowej ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym³. Wyra- zem tego jest przede wszystkim art. 29 tego projektu⁴. Rozporządzenie Rzym I swym zakresem stosowania obejmuje także, z zastrzeżeniem art. 1 ust. 2 lit. j⁵, umowy ubezpieczenia. Z art. 23 tego rozporządzenia⁶ wynika, że kolizyjnoprawna regulacja jego art. 7, w zakresie, w jakim dotyczy ona umów ubezpieczenia bezpośredniego pokrywających ryzy- ka umiejscowione w państwach członkowskich WE, zastępuje przepisy kolizyjne odnoszące się do takich umów zawarte w art. 7 i 8 dyrektywy 88/357⁷ oraz art. 32 dyrektywy 2002/83⁸. Czyni to zasadne uchylenie przepisów krajowych implementujących te przepisy. Środkiem do tego w prawie polskim są art. 65 i 66 projektu nowej ustawy o p.p.m. Zgodnie z art. 65, „w ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiąz- kowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. nr 124, poz. 1152 z późn. zm.) uchyla się art. 3 ust. 2”. Z kolei, zgodnie z art. 66, „w ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. nr 124, poz. 1151 z późn. zm.) uchyla się art. 129 ust. 3—5 oraz art. 130”.

3 Rządowy projekt ustawy — Prawo prywatne międzynarodowe, druk nr 1277 z dnia 31 października 2008 r. [dalej: projekt nowej ustawy o p.p.m.].

4 Zgodnie z tym przepisem, „Prawo właściwe dla zobowiązań umownych określa Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych — „Rzym I”. Dz.Urz.

UE L 177 z dnia 4 lipca 2008, s. 6”. Zob. też s. 18 uzasadnienia projektu nowej ustawy o p.p.m.

5 Zgodnie z art. 1 ust. 2 lit. j, z zakresu stosowania rozporządzenia Rzym I wyłączo- ne są „umowy ubezpieczenia wynikające z operacji przeprowadzanych przez organizacje niebędące zakładami, o których mowa w art. 2 dyrektywy 2002/83 dotyczącej ubezpie- czeń na życie, których przedmiotem jest zapewnienie pracownikom lub osobom pracują- cym na własny rachunek, należącym do zakładu lub grupy zakładów, lub do określonej grupy lub grup zawodowych, świadczeń w przypadku śmierci lub dożycia określonego wieku, przerwania lub ograniczenia działalności, choroby zawodowej lub wypadku przy pracy”.

6 Zgodnie z art. 23, „z wyjątkiem art. 7, niniejsze rozporządzenie nie uchybia sto- sowaniu przepisów prawa wspólnotowego, które w odniesieniu do kwestii szczególnych ustanawiają normy kolizyjne odnoszące się do zobowiązań umownych”. Zob. P. L aga rde, A. Tenenbaum: De la convention de Rome au re`glement Rome I. „Revue critique de droit international privé” 2008, s. 766.

7 Druga Dyrektywa Rady z dnia 22 czerwca 1988 r. w sprawie koordynacji prze- pisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych odnoszących się do ubezpieczeń bezpośrednich innych niż ubezpieczenia na życie i ustanowienia przepisów ułatwiają- cych skuteczne korzystanie ze swobody świadczenia usług oraz zmieniająca dyrektywę 73/239/EWG. Dz.Urz. EWG 1988 L 172, s. 1 i nast. [dalej: dyrektywa 88/357].

8 Dyrektywa 2002/83/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 listopada 2002 r. dotycząca ubezpieczeń na życie. Dz.Urz. UE 2002 L 345, s. 1 i nast. [dalej: dyrek- tywa 2002/83].

29

Umowy ubezpieczenia a projekt nowej ustawy…

2. Uchylenie art. 3 ust. 2

ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych (art. 65 projektu)

Artykuł 3 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych brzmi następująco: „[…] jeżeli ryzyko objęte obowiązkowym ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej, w rozumieniu przepisów ustawy, jest umiej- scowione w państwie członkowskim Unii Europejskiej, do tego ubezpie- czenia stosuje się przepisy ustawy”⁹.

Artykuł 3 ust. 2 nie jest przepisem prawa merytorycznego¹⁰. Usta- nawia on normę kolizyjną. Nakazując stosować przepisy ustawy o ubez- pieczeniach obowiązkowych (dyspozycja) w odniesieniu do abstrakcyj- nie ujętej grupy sytuacji życiowych (hipoteza — „jeżeli ryzyko objęte obowiązkowym ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej, w rozu- mieniu przepisów ustawy, jest umiejscowione w państwie członkow- skim Unii Europejskiej”), rozgranicza sferę działania prawa polskiego od sfer działania systemów prawnych innych państw członkowskich EOG¹¹.

9 Dalej w niniejszym rozdziale: art. 3 ust. 2.

10 W szczególności art. 3 ust. 2 nie stanowi, mimo jego zamieszczenia w prze- pisach ogólnych ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, przepisu określającego podmiotowo -przedmiotowy zakres stosowania tej ustawy. Po pierwsze, ustawa o ubez- pieczeniach obowiązkowych odnosi się nie tylko do obowiązkowych ubezpieczeń OC (ubezpieczeniem obowiązkowym w rozumieniu tej ustawy jest również, zgodnie z jej art. 4 pkt 3, obowiązkowe ubezpieczenie budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych). Po drugie, dla wyznaczenia podmiotowo- -przedmiotowego zakresu stosowania tej ustawy bez znaczenia jest kryterium umiej- scowienia ryzyka.

11 Zgodnie z art. 2 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, „ilekroć w usta- wie jest mowa o państwach członkowskich Unii Europejskiej należy przez to rozumieć także państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) — strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym”.

Na to, że art. 3 ust. 2 dotyczy kwestii rozgraniczenia sfer działania różnych sys- temów prawnych w przestrzeni zwrócono uwagę w doktrynie (S. R eps: Zastosowanie przepisów kodeksu cywilnego w ubezpieczeniach obowiązkowych. „Prawo Asekuracyjne”

2005, nr 4, s. 8; D. F uchs: Rozgraniczenie zakresu zastosowania norm kodeksu cywilne- go oraz tzw. pakietu ustaw ubezpieczeniowych do ubezpieczeń OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. „Rejent” 2007, nr 4, s. 93; Idem: Znaczenie nowelizacji niektórych norm kodeksu cywilnego o umowie ubezpieczenia dla ubezpieczeń OC posiadaczy pojazdów me- chanicznych. „Prawo Asekuracyjne” 2008, nr 3, s. 44—46).

30

Za E. Lorenzem¹² stwierdzić należy, że kolizyjnoprawne znaczenie mają następujące podlegające implementacji przepisy dyrektywy 88/357 odnoszące się do umów ubezpieczenia obowiązkowego: art. 8 ust. 2¹³, art.

8 ust. 3¹⁴, art. 8 ust. 4 lit. a¹⁵, c¹⁶ oraz d¹⁷. Ustalenia wymaga, który z tych przepisów jest implementowany w art. 3 ust. 2.

Zgodnie z fragmentem uzasadnienia projektu ustawy o ubezpiecze- niach obowiązkowych, art. 3 ust. 2 zawiera „normę kolizyjną na wypadek wystąpienia sprzeczności pomiędzy prawem państwa będącego człon- kiem Unii Europejskiej, w którym umiejscowione jest ryzyko wynika- jące z danego ubezpieczenia, a prawem polskim, zgodnie z którym dane ubezpieczenie OC jest obowiązkowe”¹⁸. Stwierdzenie to nakazywałoby przyjąć, że art. 3 ust. 2 implementuje art. 8 ust. 3 dyrektywy 88/357.

12 E. L orenz: Die Umsetzung der internationalprivatrechtlichen Bestimmungen der Zweiten Schadenversicherungsrichtlinie (88/357/EWG) zur Regelung der Direktver- sicherung der in der EWG belegenen Risiken. In: Stellungnahmen und Gutachten zum europäischen internationalen Zivilverfahrens - und Versicherungsrecht. Hrsg. H. Stoll.

Tübingen 1991, s. 230—233 (zob. też A.M. Uebel: Die deutschen Kollisionsnormen für (Erst -) Versicherungsverträge mit Ausnahme der Lebensversicherung über in der Euro- päischen Wirtschaftsgemeinschaft belegene Risiken. Karlsruhe 1994, s. 44—49).

13 Zgodnie z art. 8 ust. 2 dyrektywy 88/357, „kiedy Państwo Członkowskie nakłada obowiązek zawarcia ubezpieczenia, spełnienie tego obowiązku wymaga zgodności umo- wy ubezpieczenia ze szczególnymi przepisami dotyczącymi tego ubezpieczenia, przyjęty- mi przez dane Państwo Członkowskie”.

14 Zgodnie z art. 8 ust. 3 dyrektywy 88/357, „kiedy, w przypadku ubezpieczenia obo- wiązkowego, prawo Państwa Członkowskiego, w którym umiejscowione jest ryzyko, oraz prawo Państwa Członkowskiego, które nałożyło obowiązek zawarcia ubezpieczenia, są z sobą sprzeczne, obowiązuje to ostatnie”.

15 Zgodnie z art. 8 ust. 4 lit. a dyrektywy 88/357, „z zastrzeżeniem lit. c), art. 7 ust. 2 akapit trzeci stosuje się w przypadku, gdy umowa ubezpieczenia zapewnia udzielenie ochrony w dwóch lub więcej Państwach Członkowskich, jeżeli przynajmniej w jednym z nich ubezpieczenie takie jest obowiązkowe”. Artykuł 7 ust. 2 akapit 3 dyrektywy 88/357 stanowi z kolei, że „w przypadku gdy umowa obejmuje ryzyka umiejscowione w więcej niż jednym Państwie Członkowskim, dla celów niniejszego ustępu umowa uważana jest za składającą się z kilku umów, z których każda dotyczy tylko jednego Państwa Człon- kowskiego”.

16 Zgodnie z art. 8 ust. 4 lit. c dyrektywy 88/357, „Państwo Członkowskie może, niezależnie od art. 7, ustalić, że prawem właściwym dla umowy ubezpieczenia obowiąz- kowego jest prawo państwa, które nakłada obowiązek zawarcia ubezpieczenia”.

17 Zgodnie z art. 8 ust. 4 lit. d dyrektywy 88/357, „w przypadku gdy Państwo Człon- kowskie nakłada wymóg ubezpieczenia obowiązkowego, a ubezpieczyciel musi poin- formować właściwe organy o zaprzestaniu ochrony, takie zaprzestanie ochrony wobec poszkodowanych osób trzecich następuje jedynie w okolicznościach określonych przez prawo tego państwa”.

18 Rządowy projekt ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Sejm RP, Druk nr 543, s. 61.