Łomżyniacy w Legionie Puławskim

Łomżyniacy w Legionie Puławskim

"Studia Łomżyńskie", 13, 2002, s. [105]-117

Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma

Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020).

Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku.

ADRIAN KONOPKA (Białystok)

Łomżyniacy ^W Legionie Puławskim

Na tle legendy Legionów Józefa

Piłsudskiego

stosunkowo mniej znana jest historia Legionu

Puławskiego,

formacji

rozpoczynającej

w roku 1914 barwne dzieje polskich formacji wojskowych organizowanych w czasie I wojny

światowej

na terenie Rosji. Z tego powodu celowe wydaje

się

przypomnienie zabiegów

wokół

formowania Legionu

Puławskiego

oraz jego szlaku bojowego.

W

końcu

sierpnia 1914 r. Witold Ostoja

Gorczyński zwrócił się

telegraficznie do wielkiego

księcia Mikołaja Mikołajewicza

... o pozwolenie formowania Legionów Polskich do pomocy armii rosyjskiej, a tym samym i koalicji

^{1 •}

W

październiku

1914 r., szef Stawki, gen.

Mikołaj

Januszkiewicz telegraficznie

informował Gorczyńskiego, że

Zwierzchni wódz

zezwolił

Panu naformowanie legion6w,

polecił przybyć

do Kwatery

Głównej

oraz

nakazał,

aby ten

niezwłocznie udał się

do gen.

Nikołaja

Iwanowa, dowódcy Frontu

Południowo-Zachodniego,

do

Chełma^{2 •}

W listopadzie ustalono charakter

oddziałów:

po

ukończeniuformowania

i

wyćwiczeniu

legionów

przydzielać

je legionami do armii i

dawać

im do wykonania bojowe

działania

partyzanckie

małemi

I Telegram W. Gorczyńskiego do wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza, pub!. w: Historia J -go Legionu Polskiego

z

kadrów którego powstały: Brygada potem Dywizja Strzelców Polskich

z

Pułkiem Ułanów Krechowieckich ostatnio I-szy Korpus Polski osnuta na tle dokumentów zfotogra.fiami.

Zebrał i ułożył na zasadzie autentycznych dokumentów i fotografii Tadeusz Leliwa (wł.: Antoni Tyczkiewicz), Kjjów 1917, s. 23.

2 Telegram gen, M. Januszkiewicza do W. Gorczyńskiego z 24 października 1914 r., pub!. w:

Historia J -go legionu ... , s. 23. Sprawa okoliczności, w jakich Gorczyński otrzymał zgodę na tworzenie Legionów, nadal jest nie jasna. Autorzy opracowań podejmujący tę sprawę, nie wyjaśnili tego problemu.

Przywoływana przez autorów korespondencja, nosząca różne daty, ukazuje jedynie, i to niezbyt precyzyjnie, kalendarium wydarzeń. Należy podkres1ić, że W. Gorczyński,jako osoba szerzej nieznana w społeczeństwie, w początkach swych prac wojskowych nie znalazł poparcia ze strony żadnego

polskiego ugrupowania politycznego. Por.: H. Bagiński, Wojsko polskie na Wschodzie. J 9 J 4-J 920, Warszawa 1921, s. 11; W. Lipiński, Walka zbrojna o niepodległość Polski J 905-J 9 J 8, Warszawa 1936, s. 205; M. Wrzosek, Polskie formacje wojskowe podczas I wojny światowej, Białystok 1977, s. 57 i n.

oddziałami na tyłach i skrzydłach nieprzyjaciela, wywiadowcze i niszczenia dróg żelaznych

na tyłach nieprzyjacieler.

Legiony

miały fonnować się

w

Brześciu

i

Chełmie.

Zgodnie z

odezwą opracowaną

przez

Gorczyńskiego

legiony

miały uprzedza(~ utrudniać i osłabiać

ruchy wojsk niemieckich

w

Polsce, mają karcić zbrodnie ich poszczeg6lnych oddział6w,

by

jak najprędzej wypędzić pruskiego barbarzyńcę z naszej ziemi i łącznie z annią rosyjską dokonać wielkiego dla całej ludzkości dzieła - zdruzgotania potęgi pruskie! .

Biuro werbunkowe

mieściło się

w Warszawie, przy ul. Wspólnej 49,

zaś

ochotnicy byli

początkowo

kwaterowani w koszarach na Bielanach. Pomieszczenia nie

były

przystosowane do zamieszkania w warunkach zimowych. Dlatego 21 listopada 1914 r. sztab Frontu

Południowo-Zachodniego przydzielił powstającym

legionom budynki Instytutu Agronomicznego i

Leśnego

w

Puławach

(Nowa Aleksandria). 4 grudnia 1914 r. ochotnicy, którzy

zgłosili się

do legionu w

Brześciu

i

Chełmie

przetransportowani zostali do

Puław. Oddział otrzymał nazwę

I Legion, a od miejsca formowania zwany

był Puławskims. Znalazło się

w nim

około

350 legionistów,

tworzących

1

kompanię.

Jej

dowódcą był

por. Maciejewski

⁶ .

W listopadzie 1914 r., gdy

trwałajuż

praca werbunkowa prowadzona przez W.

Gorczyńskiego,

w Warszawie

powstał

Komitet Narodowy Polski (KNP). Na czele Komitetu,

będącego głównym

organem politycznym orientacji prorosyjskiej,

stanął

Zygmunt hr. Wielopolski,

zaś funkcję

kierownika

Wydziału

Wykonawczego

objął

Roman Dmowski

^{7 •}

25 listopada 1914 r. KNP

wydał odezwę,

w której pisano m.in.,

że

naród polski

wszystkimi siłami stara się do zwycięstwa nad Niemcami przyczynić, że młodzież

polska

pospieszyła z zapałem do szereg6w annii rosyjskiej, w kt6rej za wielką sprawę walczą setki tysięcy Polak6w,

wzywano do

lojalności

w stosunku do wojska rosyjskich,

gdyż

ich

zwycięstwo ziści zjednoczenie Polski i założenie podwalin swobodnego rozwoju narodtł .

Powstanie KNP,

grupującego

grono

liczących się

polityków polskich

reprezentujących opcję prorosyjską, zapoczątkowało

polityczne zabiegi

wokół

tworzenia u boku armii rosyjskiej polskiej formacji wojskowej. Inicjatywa

Gorczyńskiego, przybierająca

realny

kształt

I Legionu

Puławskiego, napotkała więc

potencjalnego sojusznika

^9•

KNP

uzależnił

j ednak poparcie dla Legionu od zgody rosyjskich

władz

3 Pismo dowódcy wojsk Frontu Południowo-Zachodniego nr 3836, z 30 listopada 1914 r., pub!.

w: H. Bagiński, Wojsko ... , s. 11.

4 Odezwa werbunkowa W. Gorczyńskiego, cyt. za: Historia 1-go legionu ... , s. 14. Odezwa została rozplakatowana 22 października 1914 r. Por. H. Bagiński, dz. cyt., s. 11.

s Szerzej: M. Wrzosek, Polskiefonnacje wojskowe podczas ... , s. 59 i n.; H. Bagiński, dz. cyt., s. 11; W. ^Lipiński, dz. cyt., s. 207.

6 H. Bagiński, dz. cyt., s. 12.

7 M. Wrzosek, Polskie fomwcje wojskowe podczas ... , s. 61.

8 W. Lipiński, dz. cyt., s. 207.

9 M. Wrzosek (polskiefonnacje wojskowe podczas ... , s. 111) pisze, że "samozwańcza imprez.a

Gorczyńskiego znalazła się (w końcu listopada 1914 r. -A. K.) więc w impasie ". Wydaje się, że owa prywatna - jak można sądzić -impreza, rozpoczęta bez wcześniejszych przygotowań i polskiego zaplecza politycznego, miala jednak ten walor, że stanowiła impuls do mozolnych prac nad tworzeniem polskich oddziałów wojskowych, mających walczyć u boku cara przeciwko państwom centralnym.

wojskowych na

przekształcenie

go w

fonnację regularną.

Zdecydowana postawa

KNP,

a

także

reakcja prasy warszawskiej wobec akcji

Gorczyńskiego, wyraźnie wskazywały, że społeczeństwo skłonne będzie poprzeć

tworzenie

oddziałów

ochotniczych, pod warunkiem jednak,

że będzie

to wojsko regularne, a nie formacje partyzanckie o niejasnym statusie prawnym. Pertraktacje KNP z naczelnikiem

Wydziału

Ogólnego sztabu Frontu

Południowo-Zachodniego, płk.

Seredinem

przyniosły zmianę

stanowiska dowództwa rosyjskiego w kwestii statusu I Legionu. Sztab frontu

wyraził

12 stycznia 1915 r.

zgodę

na

zmianę

organizacji, partyzanckiego w istocie, I Legionu na

oddział

armii regularnej o statusie

"drużyny państwowego

pospolitego ruszenia "10 .

Konsekwencją

zmiany stanowiska rosyjskiego

było również

i to,

że:

- fonnowanie I Legionu w

Puławach

i dalszych Legionów oddane

zostało

KNP, -

nominację

na

dowódcę

I Legionu

otrzymał

13 stycznia 1915 r.

ppłk

Antoni Reutt,

- KNP

otrzymał zgodę

na utworzenie Komitetu Organizacyjnego Legionów Polskich,

-

fonnującym się

legionom przyznano prawo do stosowania

języka

polskiego w komendzie i korespondencji

wewnętrznej,

- zezwolono na przenoszenie

się

oficerów - Polaków z armii rosyjskiej z zachowaniem wszystkich dotychczasowych praw,

- pozwolono na

zaciąg

ochotników

spośród

poborowych i pospolitaków (tj.

rezerwistów, którzy

ukończyli

42 lata),

pochodzących

z terenów Królestwa Polskiego

zajętych

przez wojska niemieckie,

- uzyskanie zapewnienia,

że

formowane Legiony nie

będą użyte

do walki z Legionami Polskimi utworzonymi w b. zaborze austriackim.

Na czele Komitetu Organizacyjnego Legionów Polskich

stanął

gen. Edmund

Świdziński

Gako naczelnik legionów), gen. Ludomir

Stępowski (zastępca

naczelnika), gen. Piotr Szymanowski (skarbnik), Antoni Sadzewicz (sekretarz), Witold

Gorczyński

(szef biura organizacyjnego), Zygmunt Balicki i Konstanty hr. Broel-Plater

(członkowie)11

. Komitet Organizacyjny Legionów Polskich

działał

w

składzie

siedmiu sekcji: wojskowej, werbunkowej, fmansowej, infonnacyjno-prasowej, technicznej,

Włączenie się KNP do prac nad tworzeniem oddziałów polskich, jego zainteresowanie tą sprawą, otwierało nowy etap tych prac. Należy w tym miejscu podkres1ić, 'Że polskie starania o własną, narodową reprezentację wojskową u boku Ententy, a faktycznie armii rosyjskiej, pomimo okresowych zmian,

spotykały się w gruncie rzeczy z niechęcią zarówno politycznych, jak i wojskowych "czynników"

rosyjskich.

10 H. Bagiński (Wojsko ... , s. 13) przywołuje zezwolenie generał-kwatermistrza Południowo­

Zachodniego Frontu pod L. 15714zdn. 12 stycznia 1915 r.

II Tamże, s. 13. Gorczyński nie chciał pogodzić się z decyzjami dotyczącymi podziału funkcji organizacyjnych i stanowiska nie przyjął. Przesunięty przez gen. Świdzińskiego na etat oficera sztabowego w dowództwie I Legionu Puławskiego, wykorzystując jako powód fakt, że rozkaz w tej sprawie napisany był po rosyjsku, wycofał się z wszelkich prac organizacyjnych. Szerzej: M. Wrzosek, Polskie fonnacje wojskowe podczas ... , s. 111 in.

gospodarczej i sanitame/

^{2 •}

Zmianie statusu legionów

towarzyszyło

przyspieszenie tempa ich rozbudowy13 .

Zwiększony napływ

ochotników pozwoW na

uzupełnienie

stanu osobowego Legionu

Puławskiego

do ponad 900 oficerów i

żołnierzy, rozpoczęcie

formowania dwóch szwadronów

ułanów

oraz wydzielenie 800 ochotników nowego

oddziału

strzelców,

określanego

od miejsca formowania Legionem Lubelskim

^{14 .}

W legionach

brakowało

oficerów

znających musztrę polską.

Wobec tego

Gorczyński zwrócił się

do

Związku Sokołów

w Stanach Zjednoczonych o werbowanie ochotnikówls . Ochotnicy, po

zgłoszeniu się

do biura werbunkowego, otrzymywali skierowanie do lekarza. Gdy wynik

oględzin był

pozytywny -lekarz

uznał

kandydata za zdolnego do noszenia broni,

był

on

odsyłany

do obozu w

Puławach,

gdzie po umundurowaniu

podlegał

szkoleniu

¹⁶ .

Rozbudowa polskich

oddziałów wzbudziła niechęć władz

rosyjskich.

Rozpoczęło się więc mnożenie trudności

i prostych szykan. Nie

udało się uzyskać

koszar dla

powstającego

Legionu Lubelskiego, ochotników

rozesłano

na urlopy, a

następnie

zgrupowano w prowizorycznych pomieszczeniach na Pradze. Brak koszar, broni i

oporządzenia powodowały, że

Legion Lubelski

ulegał

stopniowej destrukcji. Gdy jego resztki skierowano do

Puław liczył

kilkuset ludzP' . Utrudniono

także

nabór ochotników tak,

że

w marcu 1915 roku

zamarł

on

całkowicie.

Rozkazem gen.

Pawła Jengałyczewa

z 5 lutego 1915

r.

Legion

Puławski

przemianowano na 739

Drużyną Nowoaleksandryjską,

Legion Lubelski na 740

Drużynę Lubelską,

a szwadrony

ułanów

- na 104 i 105 konne sotnie pospolitego ruszenia. Zniesiono

też

oznaczenia: litery

"LP", noszone na naramiennikach

płaszczy.

Zabroniono

używaniajęzyka

polskiego

również

w korespondencji

wewnętrznejl8

.

12 H. Bagiński, dz. cyt., s. 116; tenże, Fonnacje poLskie w waLce ^Z Niemcami, cz. l, Legiony,

Warszawa-Mińsk 1917, s. 33. Powołano terenowe biura werbunkowe w Warszawie. Siedlcach, Łomży,

Lublinie, Kijowie, Suwałkach i w Płońsku. Wiele inicjatywy w przygotowywaniu podręczników i regulaminów wykazywał pchor. H. Bagiński, były współorganizator Polskich Drużyn Strzeleckich w Galicji. Także: Z. Kusch, Pamiętne dni, Warszawa 1967, s. 137 i in.

13 Legiony, jako jednostki partyzanckie, podporządkowane były dowództwu Frontu Południowo­

Zachodniego. Po zmianie ich statusu, jako jednostki państwowego pospolitego ruszenia znalazły się w kompetencji krajowej władzy wojskowej, tj. generał-gubernatora Priwislanskiego Kraju, jednocześnie dowódcy warszawskiego okręgu wojennego, gen. Pawła Jengałyczewa.

14 M. Wrzosek, dz. cyt., s. 113.

15 H. Bagiński, dz. cyt., s. 12. Ochotnikami z USA byli kapitanowie: Adam Trygar i Leon Sułkowski, delegowani do legionów w styczniu 1915 r. Ograniczenie akcji legionowej przez gen.

Jengałyczewa wstrzymały napływ sokolników polskich z USA. Mimo zakrojonych początkowo na szeroką skalę planów mobilizacji Polaków mieszkających w USA ostatecznie poza dwoma wymienionymi wyżej oficerami przybyło jeszcze dwóch ochotników: Gabriel Pawłowski i Wawrzyniec Rakowski. Szerzej: M. Wrzosek, Polskiefonnacje wojskowe w Rosji ... , 169.

16 H. Bagiński, FOmlacje ... , s. 34.

17 W. Lipiński, dz. cyt., s. 210.

18 H. Bagiński, Wojsko ... , s. 17 i n.; tenże, FOmlacje ... , s. 35; W. Lipiński op. cit., s. 207 i n. H. Bagiński (Wojsko ... , s. 18) podaje, że I Legion nowej nazwy nie przyjął, odznak nie zdjął oraz zachował język polski w komendzie i korespondencji wewnętrznej.

Nieprzychylna akcji legionowej decyzja gen.

Jengałyczewa, stanowiąca

istotne

zagrożenie

dla jej narodowego charakteru,

wywołała interwencję podjętą

przez gen.

Świdzińskiego

11 lutego 1915 r. W memoriale

złożonym

gen

Jengałyczewowi

i

przesłanym

do Stawki,

stwierdzał, że

zmiana legionów w

drużyny

oraz zakaz wcielania do legionów poborowych i rezerwistów - Polaków, odmowa wydzielenia koszar dla II Legionu oraz kierowania oficerów - Polaków do legionów,

wywołało

w

społeczeństwie

polskim

zrozumiałe

rozczarowanie. Gen.

Świdziński postulował umożliwienie

kontynuowania akcji werbunkowej i formowania sztabu legionów i kolejnych

oddziałów¹⁹•

Postulaty te

zostały

odrzucone. W

związku

z tym gen.

Świdziński

27 marca 1915 r.

złożył dymisję

i

wyjechał

do Kijowa.

Schemat: Planowana struktura organizacyjna legionu

DOWÓDCA

Batalion piechoty

Ambulans

1 kompania Kompania ckm Tabor (obóz)

2 kompania Kompania łączności

3 kompania Bateria artylerii

4 kompania Szwadron ułanów

Źródło: H. Bagiński, Wojsko ... , s. 13; Lista legionistów, CAWI.122.7012, k. 1-41.

Rozwój sytuacji

wokół

akcji legionowej w lutym i marcu 1915 r.

spowodował, że

ranga Komitetu Organizacyjnego Legionów stopniowo

podupadała.

27 marca 1915 r.

został

on

rozwiązany. Niemożność

formowania

oddziałów

polskich na ustalonych

wcześniej

zasadach

spowodowała, że Główne

Biuro Werbunkowe

zawiesiło działalność

biur terenowych.

Koordynację

spraw

związanych

z formowaniem polskich

drużyn przejął

sztab 104 brygady pospolitego ruszenia,

powołany

przez gen.

Jengałyczewa

5 lutego 1915 r. Na czele brygady

stanął

gen. Szymanowski. W maju 1915 r. sztab brygady przeniesiono do

Puław^{20 •}

Skierowanie Legionu

Puławskiego

na front (20 marca 1915 r.),

rozwiązanie

Komitetu Organizacyjnego Legionów Polskich - Polskich

Drużyn

Ochotniczych (27 marca 1915 r.) oraz rezygnacja ze stanowiska i wyjazd gen.

Świdzińskiego, zbiegły

się z formowaniem sztabu 104 Brygady Pospolitego' Ruszenia. 30 marca 1915 r. jej

19 Szerzej: H. Bagiński, Wojsko ... , s. 19-20.

20 Tamże, s. 18; W. Lipiński, dz. cyt., s. 208.

dowódcą został

gen. Szymanowski. W maju 1915 r. sztab brygady

przeniósł się

do

Puław. Formował się tam

Legion Lubelski

^{21 •}

W strzymanie poboru oraz formowania dalszych

drużyn,

a

także wysłanie

na front Legionu Lubelskiego Uako

uzupełnienie

Legionu

Puławskiego)

oraz obu szwadronów

ułanów uczyniło

sztab brygady dowództwem bez wojska.

Mając

m.in.

na uwadze uratowanie resztek

walczących

na froncie

pododdziałów,

gen. Szymanowski

podjął

starania o sformowanie Brygady Strzelców Polskich. 19 sierpnia 1915 r.

wysłał

do inspektora pospolitego ruszenia raport w tej sprawie. Inspektor

poparł inicjatywę

gen. Szymanowskiego. 2

września

1915 r., w czasie audiencji u cara, gen. Szymanowski

złożył

raport w sprawie formowania Brygady Strzelców Polskich. Audiencja

zakończyła się

wynikiem pozytywnym. Gen. Szymanowski

otrzymał zapowiedź rozwinięcia drużyny

- Legionu

Puławskiego

- w

brygadę22

.

Sztab 104 Brygady Pospolitego Ruszenia

istniał

do 13

października

1915 r.,

chociaż

formalnie

już

20 lipca 1915 r., rozkazem Naczelnego Wodza

rozwiązano

go23 .

21 Brygadę utworzono na mocy zarządzenia gen. Jengałyczewa z 5 lutego 1915 r. H. Bagiński.

Wojsko ...• s. 22. tenże. Fonnacje polskie w annii rosyjskiej, cz.

n,

Brygada i Dywizja Strzel. Polsk. (od 13/IX.1915 r. do5NIll.1917 r.), Mińsk 1918. Szerzej: M. Wrzosek. Polski czyn ...• s. 192. Powołanie

104 Brygady było następstwem zabiegów gen. P. Jengałyczewa u cara o zaniechanie organizacji legionów i zaliczenia istniejących już pododdziałów legionowych do państwowego pospolitego ruszenia.

Dowództwu brygady podlegały:

n

Legion Lubelski (740 Drużyna Lubelska) i dwa szwadrony ułanów

(115 i 116 konne sotnie). I Legion Puławski. wałczący w składzie korpusu grenadierów, nie wchodziła

w skład brygady.

22 Szerzej: M. Wrzosek, Polski czyn zbrojny podczas pierwszej wojny światowej 1914-1918, Warszawa 1990. s. 280; tenże. Polskie fonnacje wojskowe podczas ...• s. 115 i 178 i n. Przychylnym

pośrednikiem zabiegów gen. Szymanowskiego był adiutant cara, sztabsrtm. Adam hr. Zamoyski.

Równocześnie zabiegi o rozwinięcie I Legionu w większą jednostkę podjął płk Jan Rządkowski. Także:

W. Lipiński, op. cit., s. 215 i n. Można w tym miejscu dodać, żejuż wówczas, u schyłku lata 1915 r.,

pojawiła się idea utworzenia Korpusu Polskiego na zasadach obowiązujących w armii rosyjskiej. Poborem, agitacją i sprawami finansowo-gospodarczymi. w tym organizowaniem pomocy i wynajdywaniem środków lekarskich miałby się zajmować polski główny Wydział Poborowy, który postulowano utworzyć oraz naczelnicy polskich komisji poborowych powoływanych w wybranych miastach. Proponowano, aby kadrę dowódczą kompletować spośród rannych, którzy po wyleczeniu kierowani byli dotychczas do "pierwszej lepszej marszowej roty. / . .1 Odnośnie wyszukiwania rannych oficerów, a głównie szeregowców, najbardziej czynnikami mogą być tzw. Patronaty Polskie ewakuacji rannych żołnierzy (istniejące dotychczas jako sekcje przy Towarzystwie Polskim Niesienia Pomocy Ofiarom Wojny), które wysyłają żołnierzy na odpoczynek gdzie chcą. Taki naczelnik komisji poborowej w danym mieście powinien wejść w ^ścisły kontakt z przewodniczącym patronatu i odsyłać żołnierzy już

wyleczonych do miejsca kwaterowania pułku tej nazwy, z której to ziemi pochodzi dany żołnierz ".

Zakładano na przykład zorganizowanie 4 Pułku Pieszego Łomżyńskiego. Por.: Postulaty w sprawie zrealizowania Polskiego Korpusu w Armii Rosyjskiej, Kijów 3 października 1915 r .• Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN) Organizacje polskie w Rosji. Komitet Narodowy (Materiały dot. tworzenia wojska polskiego w Rosji. 1915 r.). sygn. 32. 53/ll, k. 2-4,

23 H. Bagiński ^{(Wojsko ... , S.} 23) pisał: "Działalność sztabu brygady (104 Brygady Pospolitego Ruszenia -A. K.) była ograniczona, aż wreszcie zakończyła swój suchotniczy żywot 13 października

1915 roku".

Gen. Szymanowski, nie

czekając

na

zarządzenia

dowództwa Frontu Zachodniego,

wydał

rozkaz, którym Sztab 104 Brygady Pospolitego Ruszenia

przeformował

w Sztab Brygady Strzelców Polskich. Resztki I i II legionu

uznał

za kadry 1 batalionu brygady,

zaś

oba szwadrony

ułanów

(115 i 116

sotnię)

jako l i 2 szwadron Dywizjonu

Ułanów

Polskich

^{24 •}

Legion

Puławski,

z plutonem

ułanów

(dowódca chor. Alojzy

Prądzyński),

bez baterii artylerii, której Rosjanie nie pozwolili

^sformować

i bez taboru,,, lada jako uzbrojony i umundurowany"

wyruszył

w pole 20 marca 1915 r. Dowództwo 4 Armii

skierowało

go do ziemi radomskiej, na odcinek Korpusu Grenadierskiego Moskiewskich gen. Josifa Mrozowskiego, do brygady gen. Józefa

Leśniewskiego²⁵ •

Po dodatkowym przeszkoleniu legion skierowano na front. 3 kompania

zajęła

okopy w rejonie wsi Lipa pod

Fałkowem,

w powiecie koneckim.

Pozostałe

kompanie

pozostawały

w drugim rzucie. Na pozycjach pod

Fałkowem

legion

walczył

do 15 maja 1915 r.

²⁶

W marszach odwrotowych przez

Końskie, Stąporków

i

Szydłowiec,

19 maja 1915 r. I Legion

znalazł się

we wsi

Pakosław

pod

liżą.

Walki pod

Pakosławiem

19-20 maja 1915 r.

stanowią ważny

etap na szlaku bojowym I Legionu

Puławskiego.

W

zaciętych

walkach straty legionu

wyniosły

ponad 100 zabitych i rannych. W boju

pod Pakosławiem

rany

odniósł ppłk

Reutt. Dowództwo legionu

objął płk Rządkowski²⁷ •

Szlak bojowy Legionu

Puławskiego wiódł następnie

24 Rozkaz do Brygady Strzelców Polskich L. 1, z 13 października 1915 r., Smoleńsk. Por.: H.

Bagiński, Wojsko ... , s. 45.

25 W. Lipiński, dz. cyt., s. 210 i n.; H. Bagiński, Wojsko ... , s. 18. Legion liczył wówczas. 800-900 żołnierzy. Także: M. Wrzosek (polski czyn zbrojny podczas pierwszej wojny światowej 1914-1918, Warszawa 1990, s. 195) podaje, że Legion Puławski w drodze na front zatrzymany został w Chełmie, a następnie zawrócony na zachód. To się przyczyniło do rozpowszechniania przez" mafijną grupę zespoloną w nie wlegalizowanym klubie, kt6ry posługiwał się nazwą: »Dama Pikowa«l . ../ zmyślonych informacji o tym, że Legion Puławski zostanie użyty na wschodniokarpackich odcinkach frontu i będzie musiał uczestniczyć w bratob6jczych walkach zjednostkami taktycznych grup [Karola] Trzaski- Durskiego i [Józefa] Hallera. Na tle tych informacji w legionie ukształtowała się napięta sytuacja" (s.

194). Także: Legion Puławski, [w:] Encyklopedia wojskowa, pod red. O. Laskowskiego, t. IV, Warszawa 1934, s. 790.

269 maja 1915 r. Rosjanie otoczyli Legion Puławski i pod eskortą odprowadzili go do Wyszyny Majchrowskiej. Spowodowane to było donosem o polskiej konspiracji, mogącej doprowadzić do przejścia legionu na stronę niemiecką. Zwolennikiem takiej drogi był m.in. dr Jan Załuska. Legion, skierowany ponownie na pierwszą linię, dzielnie walczył, aż do odwrotu armii rosyjskiej. Szerzej: M. Wrzosek, Polski czyn ... , s. 195. Służbę w l kompanii I Legionu Puławskiego na froncie wspominał m.in. Józef Andrzejewski, który do Legionu zgłosił się w grudniu 1914 r. Skierowany został do 1 kompanii 5 lub 6 stycznia 1915 r. Był pomocnikiem kierowcy gen. P. Szymanowskiego. Por.: J.

Andrzejewski, Relacja ze służby w I Polskim Korpusie, CAW 400.3073.

27 H. Bagiński, Formacje ... , s. 47-63. W walkach pod Pakosławiem, według informacji w

"Gazecie Porannej" z dn. 17 czerwca 1915 r., poległo 42 legionistów. Stanisław Wecki (Bitwa pod Pakosławiem, ,,Placówka" 1919, z. VIII) podaje, że z ogólnej liczby 493 legionistów, którzy poszli do boju, zginęło 42 osoby, 60 było rannych, a 10 zaginęło bez wieści. Por.: W. Lipiński, op. cit., s. 213. H.

Bagiński (Wojsko ... , s. 30) pisał: "Płk Rządkowski jako oficer armii rosyjskiej nie zatracił w sobie

przez

Michałów

(5-16 czerwca),

Władysławowo

(17 lipca),

Zajączkowo

nad

nżanką, Jabłonowo, kolonię Chechelską,

nad

nżanką,

w

pobliżu Puław

(21 lipca),

Korczówkę, leżącą

na

południe

od

Łosic

(16 sierpnia).

Następnie

szlak bojowy legiony

wiódł

przez ziemie obecnego woj. podlaskiego. 20 sierpnia 1915 r.

otrzymał

zadanie wzmocnienia obrony rosyjskiej w

pobliżu

stacji kolejowej Nurzec. W walce Legion

poniósł duże

straty: 40

poległych

i 148 rannych, w tym kpt. A. Trygar, chor. Marian Krudowski i

sierż. Stanisław

Kronenberg.

Płk

J.

Rządkowski był

kontuzj owany

^{28 .}

Bój pod Nurcem

wspominał

barwnie Tadeusz Leliwa,

pisząc, że

pod

gęstym

ogniem niemieckim

Legioniści gęsto zasłali

trupem pole tej okropnej kalwarii, z

poświęceniem bezprzykładnym zabierając

rannych; obok mnie

padł sierż.

Kronenberg, raniony

odłamkiem

granatu w bok; w jednej chwili z towarzyszem Szwagierskim

zrobiliśmy

nosze z karabinów i

zaczęliśmy

go

nieść,

co chwila jednak

przypadając

do ziemi, co

przyprawiało

rannego o ból tak dotkliwy,

że prosił

nas,

byśmy

go zostawili, bo i tak z tego nie wyjdzie. Ale

legioniści

nie

zostawiają

rannych towarzyszy na

pastwę

Niemców,

więc ponieśliśmy

go

aż

do skraju lasu i tam

oddaliśmy

w

ręce

sanitariuslf . W toku dalszego odwrotu, 23-24 sierpnia 1915 r., Legion

Puławski powstrzymywał

natarcie Niemców pod

^Opaką,

w

^pobliżu

stacji kolejowej Czeremcha.

W walce tej

ciężko

ranni zostali: kpt. Ossowski i kpt. Kornierowski

^{30 •}

Spod Czeremchy

zdziesiątkowany

legion,

liczący już

zaledwie 150 bagnetów,

wycofywał się

przez

Białowieżę

i Bobrowniki na

północ.

5

września

1915 r.

walczył

pod Izabelinem.

10

września

1915 r., Legion

Puławski stoczył

pod

Zelwą, kilkanaście

kilometrów na wschód od

Wołkowyska,

swój ostatni bój.

Legioniści

wyparli Niemców z

zajętych

przez nich okopów rosyjskich, a

następnie

wstrzymywali kolejne natarcia. W walce

poległ

m.in. kpt.

Sułkowski,

ranny

został

chor.

Sołtan.

Legion

pozostawał

na pozycjach bojowych do 18

^września

1915 r., kiedy to

^został

wycofany na

^tyły

i skierowany do Bobrujska. Z liczby 17 oficerów i 909

żołnierzy,

którzy

rozpoczęli

szlak bojowy Legionu,

pozostało

zaledwie 7 oficerów i 105

żołnierzy3l ^.

duszy polskiej, a niespodziewanie wyznaczony dowódcą l-ego Legionu lotem błyskawicy odczuł ważność

jego istnienia i zrozumiał trudności Z tym związane". Odmienną ocenę przedstawiał J. Załuska (List z 28 kwietnia 1918 r., Bobrujsk, do Władysława J abłonowskiego (?). Biblioteka Uniwersytecja KUL (dalej: BKUL), Papiery Jana Steckiego, Rps 566. k. 21): " ... stupajka Rządkowski, który nienawidził!

Legion, rozpaczał, że jest poza armią rosyjską i przyjął w roku 1916 z rozkoszą pułk rosyjski, odznaczony sztandarem za »usmierienij polskogo mjatieŻa«".

28 H. Bagiński. Wojsko ...• s. 34. tenże. Fomtacje ... , s. 73. Szerzej: J. Rządkowski, Żołnierz nieznany. Obrazki bojowe, Warszawa 1925, s. 91 in.

29 Historia l-go legionu ... , s. 83.

30 H. Bagiński, Wojsko ... , s. 34; tenże, Formacje ... , s. 73. W boju pod Opaką ciężko ranny Tadeusz U miński dostał się do niewoli niemieckiej. Por.: T. U miński, Relacja, CA W 400.2401n7.

31 H. Bagiński, Wojsko ... , s. 34-36. Do Bobrujska legioniści przybyli 4 października 1915 r. O tym jak słabo funkcjonuje w świadomości historycznej hasło ,,Zelwa" świadczyć może to, iż odnosi się

je nawet do wydarzeń o rok późniejszych - walk BSPpod Baranowiczami. Por.: K. Sobczak, Polski czyn zbrojny w l wojnie światowej (1914-1918), "WiedzaObronna" 1996, nr 1, s. 106.

W szeregach Legionu

Puławskiego znalazła się kilkudziesięcioosobowa

grupa

mieszkańców

guberni

łomżyńskiej,

a

także grodzieńskiej

i suwalskiej. Nie

była

to reprezentacja

imponujących

rozmiarów - stanowili oni

niespełna

2%

figurujących

w spisie

żołnierzy.

Trudno

dziś

dociec wszystkich przyczyn tego stanu rzeczy. Wydaje

się

jednak,

że

zasadniczy

wpływ miała względnie duża odległość

od rejonu formowania, a w

związku

z tym i

słabsze oddziaływanie

propagandowe - pomimo

powołania

terenowych biur werbunkowych w

Łomży

i

Suwałkach.

Nie bez znaczenia

miał też

rolniczy charakter tych ziem i stosunkowo nieliczny odsetek

ludności

pochodzenia polskiego w miastach.

Najliczniejszą grupę

ochotników stanowili

rzemieślnicy

i technicy (18 osób), rolnicy i ogrodnicy (13) mniej

liczną

- handlowcy i pisarze (po 3),

służący,

oficjalista, felczer i

uczeń

(po l). Pochodzenie szlacheckie

wskazało

3 ochotników, a

mieszczańskie

2. Nie

są

znane dane o zawodzie i pochodzeniu 11 ochotników. Ze

względu

na wiek,

grupę najliczniejszą

stanowili ochotnicy

mający

do 20 lat - 17 osób, od 21 do 251at-13 osób,

^powyżej

25Iat-6. Brakjestdanych o wieku 15 osób.

Stan zachowania

źródeł

do dziejów Legionu

Puławskiego

nie pozwala na

dokładniejsze określenie

dalszych losów jego

żołnierzy,

w tym

wywodzących się

z ziem dzisiejszej Polski

północno-wschodniej. Mając świadomość

ogromnych strat jakie

poniósł

Legion na swym szlaku bojowym

można przyjąć, że

znaczna

część łomżyniaków

zjego szeregów

również znalazła się

w gronie

poległych

i zaginionych.

Nie

należy wszakże wykluczać, że

mimo

upływu

prawie

dziewięćdziesięciu

lat, dwóch

wojen i kilku okupacji

wśród mieszkańców Wiśniewa, Ostróżnego, Brańszczyka, Dąbrówki Kościelnej

i innych

miejscowości

wskazanych w wykazie

zachowała się pamięć

po krewniakach, którzy poszli na

"wielką wojnę"

do Legionu

Puławskiego.

pochodzących

z guberni

łomżyńskiej,

suwalskiej i

grodzieńskiej

(z terenu obecnego woj. podlaskiego)

L.p. Nazwisko, imię, imię ojca Rocznik Skąd pochodził Data Uwagi

,

w zgłoszenia

skorowi dzu

GUBERNIA ŁOMŻYŃSKA

1. 137. Bargielski Jerzy, s. Fabiana 1898 Łomża 15.11.1914 handlowiec

2. 149. Czemiak Sergiusz, s. Wawrzyńca w. Wilce, pow. węgrowski 01.10.1914

3. 190. I Cwikliński Franciszek, s. Jana 1893 w. Wiśniewo rolnik

4. 238. Filipowicz Konstanty, s. Mikołaja 1896 w. Wola, gm. Długoborze, pow. łomżyński 27.01.1915 ochotnik; rolnik 5. 327. Giszczyk Stanisław, s. Jana w. Ostróżne, gm. Szumowo 05.11.1915 włościanin; 2 kompania

6. 411. Chrapczyński Jerzy w. Srebrna, gm. Szumowo blacharz; przeniesiony do 2

batalionu

7. 446. Jarmuszewski Edward Kalikst, 1897 w. Zabrocie, pow. mazowiecki 24.03.1915 ochotnik; pochodzenie

s.Jana szlacheckie; ogrodnik

8. 454. Jasiecki Antoni, s. Aleksandra 1897 w. Mianowo ogrodnik

9. 467. Janczykowski Alfons Stanisław, 1897 Zambrów 03. 02. 1915 ochotnik; pochodzenie

s. Aleksandra mieszczańskie; pisarz

10. 500. Koliński Edward, s. Aleksandra 1888 w. Wola, gm. Zambrów 07.02.1915 ochotnik; rolnik; gefrajter 11. 535. Kronenberg Franciszek, s. Józefa 1894 Ostrów Mazowiecka 25.01.1915 ochotnik; pochodzenie

mieszczańskie; uczeń -

ukończył 3 klasy szkoły

miejskiej w Warszawie

~

~ ~

7:::

O

Z O

"i:l

~

13. 616. Kuligowski Mieczysław Franciszek, 1895 s. Stanisława

14. 698. Kaczyński Ignacy, s. Marcina 1894

15. 735. Konopka Jerzy, s. Adama 1894

16. 839. Milewski Wacław, s. Jana 1895 17. 865. Mikołajczyk Piotr, s. Ignacego 1894

18. 944. Michniewicz Kazimierz, 1889 s. Antoniego

19. 981. Nerwiński Stefan, s. Jana 1897

20. 1003. Orłowski Władysław, s. Jówzefa 21. 1076. Podlawski Józef, s. Stanisława

22. 1138. Prosiński Wincenty, s. Władysława 1895

23. 1139. Piotrowski Stefan, s. Stanisława 1895 24. 1217. Rydzewski Andrzej, s. Józefa 1893 25. 1245. Rojenko Czeslaw, s. Marcelego 1896

- - - - - ----

gm. Brańszczyk, pow. ostrowski 28.03.1915

w. Roszki Wodźki, gm. Sokoły 03.02.1915

w. Dąbrówki Kościelne, gm. Szepietowo, 15.01.1915 pow. mazowiecki

w. Chechły, gm. Korniewo, pow. sokołowski 29.01.1915 w. Czyżewo Kościelne, gm. Dmochy Glinki, 15.01.1915 pow. ostrowski

w. Dworaki-Pikaty, gm. Poświętne, pow. 21.03.1915 mazowiecki

gub. łomżyńska

w. Czarnowo, gm. Szczawin, pow. łomżyński 19.01.1915 w. Rodko Skreda, gm. Mały Płock, pow.

kolneński

w. Kempiste Borowe, gm. Zaremby 03.02.1915

Kościelne, pow. ostrowski

w. Chmielewo 04.01.1915

w. Borymy, gm. Grabowo, pow. szczuciński

Łomża 04.02.1915

- ---

Legionu rolnik

pochodzenie szlacheckie;

stolarz

pochodzenie szlacheckie;

komenda karabinów maszynowych rolnik pisarz

krawiec

subiekt; skierowany do 2 batalionu

krawiec

służący

handlowiec ochotnik; szewc szewc

I

I I

i

.

I

'-<

::s

...

~ (")

'-<

~ OQ

... ~

O

e.

CD '"O

c: ~

c;n

3

~

...

...

Ul

26. 1270. Smolewski Józef, s. Józefa 1894 27. 1351. Skórka Bronisław, s. Leona 1893 28. 1355. Szczepański Józef, s. Aleksandra 1894 29. 1357. Szymański Władysław, 1894

s. Aleksandra

30. 1380. Stanuchowski Franciszek, 1885 s. Antoniego

31. 1425. Staniszewski Marceli, s. Józefa 1898 32. 1479. Tomaszewski Jan, s. Franciszka 1897 33. 1495. Uchal Józef, s. Walentego 1894 34. 1576. Wisło ck i Aleksander,

s. Bonifacego

35. 1598. Wojtkowski Izydor, s. Władysława 1895 36. 1617. Wierciński Teofil, s. Wincentego 1893

37. 1681. Szwejkowski Ludwik, s. Jana 1890 38. 1814. Berliński Antoni, s. Stanisława

39. 1883. Kukis Aleksander, s. Stanisława

40. 1927. Niedzierka Stanisław, s.

Franciszka

41. 1938. Podgórski Józef, s. Józefa 42. 1954. Supel Konstanty, s. Jana 43. 2008. Zembarz Aleksander, s. Adama

gub. Łomżyńska

gub. łomżyńska

w. Kapice, gm. Ruda, pow. szczuciński 03.02.1915 w. Brulino Lipskie, pow. ostrowski

Ostrów Mazowiecka

w. Korzeniste, g. Mały Płock, pow. kolneński 03.02.1915

Łomża

w. Poręba, pow. ostrowski gub. łomżyńska

os. Nur, pow. ostrowski pow. łomżyński

gub. łomżyńska

w. Lachowo, gm. Grabowo w. Łochowo, pow. węgrowski

w. Sadowne, pow. węgrowski

pow. węgrowski

pow. węgrowski

w. Lubiejewo Stare, pow. ostrowski

piekarz rymarz murarz

ochotnik; technik

rolnik

piekarz lakiernik

oficjalista

introligator

rolnik; komenda karabinów maszynowych

felczer

.

>

O :;o

~

~

O Z

O '"O

~

45. 912. Majewski Antoni gm. 8mienice, pow. bielski 21.10.1915

GUBERNIA SUWALSKA

46. 64. Borkowski Józef, s. Antoniego 1883 Suwałki 21.10.1915 włościanin

47. 282. Echler Antoni, s. Jana 1888 gub. suwalska 26.10.1915 rolnik

48. 519. Korzon Piotr Paweł, s. Marcina 1895 w. Brzozówka, gm. Bargłów, pow. włościanin; ukończył szkołę

augustowski w Sejnach; pisarz; 1. 11. r.

skierowany do szkoły chorążych

49. 1508. Wansbutter Mieczysław, Folwark Balwierzyński, gub. suwalska kancelista s. Ryszarda

50. 1919. Mulsin Adolf gub. suwalska

Źródło: Skorowidz alfabetyczny. Legion Puławski. Spis żołnierzy

l

batalionu Strzelc6w Polskich,

CAW, sygn. 122.70/8. Skorowidz jest

księgą

wielkich rozmiarów. Skorowidz zawiera

następujące

rubryki: Lp., kompania, nr rozkazu o zaliczeniu do batalionu, nazwisko i

imię, imię

ojca, data i miejsce urodzenia, pochodzenie, wyznanie, stan cywilny,

wykształcenie, zajęcie

do czasu

wstąpienia

w szeregi legionu, ranga

(stopień

wojskowy), adnotacja o

wojskowości,

nr dokumentów i uwagi. Nie wszystkie rubryki

dotyczące

poszczególnych

żołnierzy zostały

w skorowidzu

wypełnione

-

stąd też

luki w

załączonym

zestawieniu.

Łącznie

na

liście znajdowało się

2529 nazwisk.

Dokładniejsze

dane

dotyczyły żołnierzy figurujących

w skorowidzu do Lp 2013.

'<

~

...

~ (')

'< .

~ t"'"

('1)

0Cl

...

o

~

...

('1) 'ij c::

en

f

P- S

...

...

-....l