Marian Borzyszkowski
"Powiernik tajemnic królowej. Kult
świętego Jana Nepomucena na
Warmii", Janusz Hochleitner, Elbląg
1996 : [recenzja]
Studia Warmińskie 38, 407-410
Biorąc pod uwagę dzieje miasta, można mówić w Olsztynie o kilkuwiekowym
kulcie św. Jana Nepomucena, który po św. Jakubie Apostole, patronie Olsztyna,
dołączył do grona świętych tego miasta.
sfc * *
Emanuel V 1 c e k, Jan z Pomuku (Sv. Jan Nepomucky. Jeho zivot, umuceni a slavne pûsobeni ve svétle soucasne historie a antropologie), Vesmir Praha 1993, ss. 70 + 22 il.
A u to rem k sią żk i je s t p rofesor E m a n u el V lc e k . Z a w iera o n a d o k u m en ta cję badań a n tro p o lo g iczn y ch r e lik w ii św . Jana N e p o m u c e n a ja k im p o d d a n o j e w 1 9 7 2 r.
E. V lc e k u k o ń c z y ł w 1 9 4 8 r. stu d ia a n tro p o lo g ii, a w 1951 r. m e d y c y n ę n a u n iw e r sy te c ie K arola w P radze. P o stu d iach za jm o w a ł s ię w C z e c h a c h i S ło w a c ji b a d an iam i n a u k o w y m i z zak resu p a lea n tro p o lo g ii. H a b ilita cję p rzep ro w a d ził ju ż w 1 9 6 9 r., jed n a k z e w z g lę d ó w p o lity c z n y c h m ó g ł z niej k o rzy sta ć d o p iero o d 1991 r. W ó w c z a s z o sta ł m ia n o w a n y p ro feso rem z w y c z a jn y m an atom ii p o ró w n a w czej.
K sią żk a sk ład a s ię z d w ó c h z a sa d n ic z y c h c z ę ś c i. P ie r w sz a p o d ejm u je tem at ż y c ia i śm ierci Jana N e p o m u c e n a , s z c z e g ó ln ie w k o n te k ś c ie k ron ik i le g e n d (s. 7 - 3 2 ) . O patrzona je s t fragm en tam i ź r ó d ło w y c h d o k u m en tó w , o p ra co w a ń , w y p o w ie d z i, m .in . M artin a H e id e g gera, tek stó w literack ich , w ty m w ie r sz a R .M . R ilk e, a ta k że k o p ia m i d o k u m en tó w , sz ty c h ó w , ry su n k ów . D ru g a c z ę ś ć (s. 3 3 - 5 5 ) za w iera d o k u m en ta cję ek sh u m a cji i b adań c ia ła z grob u Jana N ep o m u cen a . Ich w y n ik i zo sta ły sp isa n e, a n a jw a ż n ie jsz e w n io s k i w y r ó ż n io n e tłu sty m drukiem . U zu p ełn ia ją j e lic z n e fo to g r a fie o charak terze d o k u m en ta ln y m , c z a m o - -b ia łe i k o lo r o w e . W trak cie b ad ań a n tro p o lo g ic z n y c h p o tw ie r d z o n o a u ten ty czn o ść sz c z ą t k ó w z grob u p rzy ołtarzu św . Jana N e p o m u c e n a w k a ted rze św . W ita w P radze. N a le ż a ły o n e d o św . Jana N e p o m u c e n a . C ia ło Ś w ię te g o w rzu co n o d o rzek i W e łta w y ju ż m a rtw e, p o za d a n y ch u p rzed n io m ęk a ch . T z w . relik w ia j ę z y k a sk ła d a s ię z d o b rze z a c h o w a n y c h m ię k k ic h tk an ek m ó z g o w y c h .
K sią żk a j e s t za o p atrzon a w w y k a z literatury i ilustracji.
Jest p ię k n ie w y d a n a , w twardej o p ra w ie, w barw nej o b w o lu c ie , którą z d o b ią z d ję c ia p o m n ik a św . Jana N e p o m u c e n a z 1 6 8 3 r. z m o stu K arola w P ra d ze oraz relik w ia rz w fo r m ie m on stran cji z 1 7 2 9 r. z k ated ry św . W ita w P radze. O d c z u w a s ię brak jej str e sz c z e n ia o b c o ję z y c z n e g o , k tó re za w iera ło b y w y n ik i b adań a n tro p o lo g iczn y ch . T u najbardziej o d p o w ie d n ie b y ło b y w ję z y k u ła ciń sk im .
Ks. M arian Borzyszkow ski
Janusz H o c h l e i t n e r , Powiernik tajemnic królowej. Kult św. Jana Nepomucena na Warmii, Kurier Elbląski, Spółka Wydawnicza s.c. Elbląg 1996, ss. 175.
K sią żk a o św . Jan ie N e p o m u c e n ie , ja k p is z e A u tor w e w stę p ie , je s t sk rótem d y sertacji dok torsk iej z 1 9 9 4 r., której p rom otorem b y ł p rof, dr W a c ła w O d y n ie c , a recen zen ta m i p rof, dr W . P ału b ick i i k s. p rof, dr hab. M . G rzy b o w sk i.
Sarn tytuł k sią żk i Pow iernik tajem nic królowej, p o d a n y w tej fo rm ie n a zew n ętrzn ej stron ie o k ła d k i, b u d zi w ie le w ą tp liw o ś c i. C z y te ln ik m o ż e p rzy p u szcza ć, iż c h o d z i tu o jak ąś p o c z y tn ą p o w ia stk ę. P o d ty tu ł Kult św iętego Jana Nepom ucena na W armii d od a n y na w ew n ętrzn ej stro n ie ty tu ło w ej, p o z w a la d o p iero b liżej o k r e ślić h a g io g r a fic z n ą tem a ty k ę k sią żk i.
P o sta ć św . Jana N e p o m u c e n a b y ła r ó w n ie ż o m a w ia n a p rzez autora w artykułach p o p u la rn y ch 11.
K sią żk a sk ła d a s ię z trzech ro z d z ia łó w , w k tó ry ch A u tor o m a w ia w r o z d z ia le p ie r w sz y m
M etodologiczne implikacje badań religijności (s. 9 —4 8 ), ż y c ie i k u lt św . Jana N e p o m u c e n a w r o zd zia le d ru g im (s. 4 9 - 8 4 ) i k ult św . Jana N e p o m u c e n a n a W a rm ii w r o z d z ia le trzecim (s. 8 5 - 1 4 9 ) .
T y tu ł k sią ż k i s w y m za k resem ujm u je ty lk o ro zd zia ł trzeci. T em a ty k a ro zd zia łu p ierw s z e g o i d ru g ieg o d a le k o w y k ra cza p o z a tem at p o d a n y n a stro n ie ty tu ło w ej. D o w y m ie n io n y c h w y żej trzech r o z d z ia łó w d o c h o d z ą n a p o czą tk u Słow o o d A utora (s. 3 ), W stęp (s. 5 - 8 ) ,
a tak że Zakończenie (s. 150—1 5 4 ), A neks m odlitw i pieśni do św. Jana Nepom ucena
(s. 1 5 5 - 1 5 7 ) , s tr e sz c z e n ie w ję z y k u a n g ie lsk im i n ie m ie c k im (s. 1 5 8 - 1 6 1 ) , w y k a z y sk rótów (s. 1 6 2 ), n a jw a ż n ie jsz y c h źró d eł i literatury (s. 1 6 3 ), sp is treści (s. 1 7 5 ), rek lam y klubu d y sk u sy jn e g o m ło d z ie ż y , B iu ra P o d ró ży Orbis i A B B Zamech.
Tjt w stęp u w y n ik a , iż A u tor p ragn ął ukazać bogactwo i głębię kultu św. Jana
Nepom ucena (s. 5 ) i stąd w n io s e k , a b y g o u k a za ć na tle określonej kultury (s. 5 ). A utor p rzyjm u je o k r e śle n ie kultury p o d a n e p rzez E .E . T aylora. W p o w ią z a n iu z in n y m i u jęciam i ku ltu ry, m ia n o w ic ie B . M a lin o w s k ie g o , S. C za rn eck ieg o , je s t to k o n c e p c ja kultury s p o łe c z n a, w której c z ło w ie k z o sta ł p otrak tow an y ja k o c z ło n e k sp o łe c z e ń stw a . W y m ia r sp o łe c z n y k ultury i s w o ic h b ad ań A utor p o g łę b ia p rzez w s k a z y w a n ie n a kulturę lu d o w ą , e tn o lo g ię i so c jo lo g ię .
A u tor zd ając s o b ie sp raw ę z r a m o w e g o zak resu tej k o n cep cji k ultury, tak popularnej w w ia d o m y c h latach sp rzed 1 9 8 9 r. d o d a je j e s z c z e — p rzejętą o d M . E lia d e — p otrzeb ę u w z g lę d n ie n ia zja w isk a r e lig ijn o śc i, u w aru n k ow ań h is to ry czn y ch . D o tej sp o łeczn ej fu n k cji r e lig ii i sp o łe c z n e g o asp ek tu b adań relig ijn y ch p o w ra ca A u tor w r o z d z ia le p ie r w sz y m , przy o m a w ia n iu k u ltu r e lig ijn e g o , p rzed m io tu b adań re lig ijn o śc i. N a z w is k a E. D u rk h eim a, E. C iupaka, a n a w et S. O pary (s. 4 1 ) 12 p o tw ierd za ją ten k ieru n ek badań.
A u tor p is z e , ż e k u lt św . Jana N e p o m u c e n a b ad an y je s t d w ie m a m etod am i: strukturalną i fu n k cjo n a ln ą (s. 7 ). P o d a n e p rzez autora o k r e śle n ie m e to d y strukturalnej u sta w ia ją w y ra źn ie w k ieru n k u m e to d y fu n k cjon aln ej, która b ad a zakres s p o łe c z n e g o o d d zia ły w a n ia zja w isk (s. 7 ). A u tor w sw ej k s ią ż c e p o słu g u je s ię ty lk o m e to d ą fu n k cjon aln ą. W z a k o ń c z e n iu jed n a k w y m ie n ia j e s z c z e m e to d ę p ro sp ek ty w n ą (s. 15 2 ).
N a d m ie n ię tu i ja k o in teresu jący, a zarazem o w o c n y , p rzyk ład z a sto so w a n ia m eto d y strukturalnej p o d a m k sią ż k ę B o ry sa A . U s p ie n s k ie g o o k u lc ie św . M ik o ła ja n a R u si. W arto s ię z n ią z a p o zn a ć o d strony m eto d y . A u tor p o w o łu je s ię n a tę k sią ż k ę (s. 1 8 - 2 0 ) 13, a le ty lk o d ru gorzęd n ie ja k o argu m en t k o n tam in acji w ie r z e ń p o g a ń sk ic h i ch rześcija ń sk ich .
N a jle p s z e frag m en ty o p ra co w a n ia autora zaw arte w r o z d z ia le trzecim W armiński kult św. Jana Nepomucena. S w o je b ad an ia autor o p iera g łó w n ie n a zeb ra n y ch 54 p rzed sta w ien ia ch p la s ty c z n y c h Ś w ię te g o n a W arm ii, n a o śm iu p rzyk ład ach n ad an ia j e g o im ien ia n a ch rzcie. S ła b iej, w r ę c z sy m b o lic z n ie , an a lizu je autor ś w ia d e c tw a p astora ln o -litu rg iczn e. J est ich zb y t m a ło i n ie z a w s z e są dobrane, np. a n a liza m s z a łó w z X I X w . (s. 1 3 8 ), za m ia st
11 Warmińskie przydrożne „Nepomuki”, Posłaniec Warmiński 3(1991), s. 8. Św. Jan Nepomucen,
Posłaniec Warmiński 11(1995), s. 7.
12 S. O p a r a , Z zagadnień materializmu historycznego, Warszawa 1978.
13 Borys A. U s p i e n s k i , Kult św. Mikołaja na Rusi, przekład Elżbieta Janus, Maria Renata Mayenowa, Zofia Kozłowska, Lublin 1985, s. 375.
z X V III w . A u tor n ie p rzea n a lizo w a ł w a rm iń sk ieg o patronału. O k azu je się, ż e św . Jana N e p o m u c e n a n ie b y ło w j e g o w y d a n iu z 1 7 1 0 r.14.
P o k a n o n iza cji św . Jana N e p o m u c e n a w 1 7 2 9 r. ju ż w w y d a n iu p atronału św ię ty c h w a rm iń sk ich z 1 7 3 4 r. j e g o ś w ię to p rzyp ad ało n a d z ie ń 16 maja: S. Joannis Nepomuceni,
z w a lo rem n a jn iż sz y m sem iduplex15.
W a rm iń sk ie Officia Sanctorum p o d a w a ły tek sty d ru g ieg o nokturnu b r ew ia rzo w eg o , sk ła d a ją ceg o s ię z trzech le k c ji o ch arak terze b io g r a fic z n y m oraz n okturnu tr z e c ie g o , który zaw iera ją czy ta n ia sk ład ające s ię z fragm en tu E w a n g e lii w e d łu g św . M a teu sza 1 0 ,2 6 oraz k om en tarza b ib lijn e g o św . H ila reg o . R u b ryk i in fo rm o w a ły , iż form u larza m s z y św . n a le ż y szu k a ć w m s z a c h w s p ó ln y c h d la m ę c z e n n ik ó w . W o k r e sie w ie lk a n o c n y m p o w in n a to b y ć m s z a św . Protexisti, w cią g u roku zaś Laetabitur justus. W p o d a n y ch w patron ale w trzech m o d litw a c h m s z a ln y c h św . Jan N e p o m u c e n b y ł c z c z o n y ja k o m ę c z e n n ik i patron tajem n icy s p o w ie d z i. T ek st m o d litw y je s t w y ra źn y i w p r zek ła d zie n a j ę z y k p o ls k i brzmi:
Boże, który z pow odu niezwyciężonego m ilczenia sakramentalnego św. Jana ozdobiłeś praw ow ierny kościół nową koroną męczeństwa, daj nam za jego pośrednictw em i p rzy kładem, tak przezornie strzec języka, abyśm y w tym świecie znosili raczej wszelkie nieszczęścia, byle nie przynosiły one uszczerbku dla duszy16.
Form ularz m s z y św . n a u r o c z y sto ść św . Jana N e p o m u c e n a , o b o k m o d litw y ja k w y ż e j, za w iera c zy ta n ia z K s ię g i M ą d ro ści 5 ,1 - 5 oraz E w a n g e lii w e d łu g św . M a teu sza 1 0 ,2 6 -3 3 . O b y d w a czy ta n ia ak cen tu ją z n a c z e n ie m ę czeń stw a .
A u tor w sw ojej pracy w y k o rzy sta ł g łó w n ie m ateriały z A rch iw u m A r ch id iece zji W a rm iń sk iej17, w m n ie jsz y m za k resie d ok u m en ty z A rch iw u m P a ń s tw o w e g o w O lsz ty n ie , O środ k a B ad ań N a u k o w y m im . W . K ętrzy ń sk ieg o , M u z e u m W arm ii i M azu r, B iu ra B adań i D o k u m en ta cji Z a b y tk ó w w O lsz ty n ie i P a ń stw o w ej S łu żb y O ch ro n y Z a b y tk ó w w E lb lągu . O d n o si s ię jed n a k w ra żen ie, iż je s t to w w ie lu p rzyp ad k ach a k tu alizacja w c z e ś n ie js z y c h m a teria łó w zeb ra n y ch w k sią żk a ch A . B o ettich era i A . U lb rich a. A u tor d o c h o d z i d o ty ch w n io s k ó w p o p rzez fu n k cje Ś w ię te g o g łó w n ie n a p ła s z c z y ź n ie sp o łe c z n e j, lu d o w ej, c h ę tn ie o d w o łu ją c s ię d o prac A . S zy fer, B . B e b y . C e n n y m d o ro b k iem je s t zaw arta w k s ią ż c e d o k u m en tacja fo to g ra ficzn a figu r, o b ra zó w , ołta rzy św . Jana N e p o m u c e n a n a W arm ii (s. 1 0 5 - 1 4 8 ) . D o te g o d o c h o d z ą stron y n a tem at d z ie jó w W arm ii w op arciu o p o w o je n n e o p ra co w a n ia (s. 8 7 - 1 0 4 ) .
A u tor w op a rciu o s w o je a n a lizy d o c h o d z i d o w n io sk u , iż św . Jan N e p o m u c e n b y ł n a W arm ii c z c z o n y g łó w n ie ja k o m ęczennik tajem nicy spow iedzi św iętej oraz orędow nik na czas klęsk czynionych przez wodę (s. 1 5 2 ). O b szern e fragm en ty ro zd zia łu trz e c ie g o
W armiński kult św. Jana Nepom ucena p rzed ru k ow ał autor w s w y m artyk u le o b isk u p ie G ra b o w sk im , upatrując w św . J a n ie N e p o m u c e n ie d o d a tk o w o patrona dobrego im ienia1*.
Jest w ię c w op racow an iu autora sporo historii, h istorii sztuki, folkloru. C h cia ło b y się prosić 0 w ięcej te o lo g ii i n a w iązan ia d o op racow ań k la sy czn y ch na tem at św . Jana N ep o m u cen a . S zk od a, ż e A utor n ie n aw iązu je d o w y n ik ó w p racy doktorskiej ks. E. W iecz o rk a 19.
14 Officia Sanctorum propria, Brunsbergae: Typis Collegii SJ 1710. Missae Sanctorum Propria. Quae de novo Romano Missali accesserunt, et in antiquioribus non habentur. Nunc Pro celebrantium commoditate in unum collectae, in meliorem ordinem dispositae et reimpressae. Regiomonti: Typis Danielis Christophori Kanter, Typographi Regii Aulici MDCCCI., s. 11-13.
15 Przyjmowana: semiduplex, duplex, duplex ad libitum, duplex major, duplex 11 classis, duplex
1 classis cum Octava (św. Andrzej Apostoł, św. Stanisław Kostka).
16 Officia Sanctorum propria, Brunsbergae: Typis Collegii SJ 1734, oraz 1751. 17 W podanym wykazie nie odnotowano archiwaliów z AA WO, Olsztyn 334.
18 Janusz H o c h l e i t n e r , Biskup Grabowski a kult patrona dobrego imienia, SIT 35/2(1998), s. 489M02.
19 E. W i e c z o r e k , Kult św. Jana Nepomucena w Polsce. Studium historyczno-liturgiczne, Warszawa 1981.
Jak w k a ż d y m o p ra co w a n iu n a u k o w y m d o c h o d z i s ię d o w n io s k ó w p e w n y c h . P o zo sta ją jed n a k o b sza ry h ip o te z i w ą tp liw o ś c i. N ie k tó r e z n ic h u d a ło b y s ię r o z w ią z a ć n a p ła s z c z y ź n ie p o g łę b ie n ia o d stron y te o lo g ic z n e j, s z c z e g ó ln ie pastoraln ej. W p r z y to c z o n y c h n iżej b ra n iew sk ich starodrukach m o ż n a b y szu k a ć o d p o w ie d z i n a w ie le sta w ia n y ch p rzez A u tora p ytań 20. I s ło w o k o ń c o w e o k s ią ż c e ja k o e fe k c ie drukarskim . F irm ie drukarskiej i w y d a w n iczej brak b y ło d o św ia d c z e n ia . D o b ó r c z c io n k i, c z ę s ty brak sp acji (por. s. 6 ), słab a k orek ta tek stó w n ie m ie c k o ję z y c z n y c h (s. 1 2 4 , 1 3 5 , 1 6 0 n .), utrudniają jej czy ta n ie.
Ks. M arian Borzyszkow ski
Janusz H o c h l e i t n e r , Iwona S c h e e r , Obrońca przed wylewami rzek. Niezwykłe
dzieje życia i kultu św. Jana Nepomucena, Wydawnictwo J[anusz] H[ochleitner] Elbląg
- Świdnica 1998, ss. 112.
J est to k sią ż k a p opularna, n a p isa n a p rzez d w ó c h au torów . Jan u sz H o ch leitn er o p ra co w a ł ż y w o t św . Jana N e p o m u c e n a i p o d r ę c z n y m o d lite w n ik , n ato m ia st Iw o n a S ch eer p isa ła o k u lc ie św . Jana N e p o m u c e n a . C a ło ś ć p o p rzed za ją w p ro w a d zen ie A rcy b isk u p a M etro p o lity W a rm iń sk ieg o E d m u n d a P is z c z ą i w stę p . K s ią ż k ę za m y k a ją str e sz c z e n ie w ję z y k u n ie m ie c k im , o p is y ilu stracji, b ib lio g ra fia selek ty w n a , sp is treści. S p orą c z ę ś ć k sią żk i sta n o w ią ilu stracje. O b ejm u ją o n e k o lo r o w e z d ję c ia fig u r św . Jana N e p o m u c e n a , p rzew a żn ie z p o łu d n io w e j P o ls k i i jej p o g ra n icza , oraz z n is z c z a ł, sp o w o d o w a n y c h n a D o ln y m Ś lą sk u przez p o w ó d ź w 1 9 9 7 r. R ó w n ie ż w te k ś c ie je s t sp oro z d ję ć cza rn o -b ia ły ch , reprodukcji z różn y ch o k r e só w h isto ry czn y ch , d o te g o k ilk a rep rod u k cji d rzew o ry tó w R o s e R ein h o ld .
N a u w a g ę za słu g u ją n iek tóre stw ierd zen ia z e w stęp u . S ta n o w ią o n e p e w n ą r e fle k sję te o lo g ic z n ą p o tragicznej p o w o d z i w lip cu 1 9 9 7 r. n a D o ln y m Ś lą sk u . D la A u to ró w p o w ó d ź
ta stała s ię okazją do przypom nienia ja k że niesprawiedliwie zapomnianego w ostatnich
dekadach lat świętego, który niegdyś grom adził w okół siebie wszystkich obawiających się nieszczęść niesionych przez wodę (s. 7 ). K o ń c o w e s ło w a w stęp u kierują u w a g ę c z y te ln ik a n a p o d o b n e p rzyp ad k i m ę c z e ń s tw a , ja k ie m a ły m ie js c e w P o lsc e .
Przez osobę bohatera tej książki wielu czytelnikom stanie p rze d oczym a m ęczeństwo Polaka, który bronił wolności i podobnie ja k Jan Nepom ucen został zgładzony wyrokiem władzy państw owej. B rak d o p o w ie d z e n ia z e strony A u to ró w , c z y tu c h o d z i o k s. M arcina B a ry czk ę ( f 1 3 4 9 ), c z y też k s. J erzeg o P o p ie łu s z k ę ( f 1 9 8 4 ), jed n a k w y m ie n ie n i są on i w d alszej partii tek stu (s. 2 3 ).
Z a ró w n o treść k sią żk i, jej form at, b o g a ty m ateriał ilu stracyjn y, p o z w a la ją ją z a lic z y ć do grupy p op u la rn y ch h a g io g ra fii, n a p isa n y ch fa c h o w o , z e z n a jo m o śc ią r z e c z y , z p róbą a k tu alizacji i u w s p ó łc z e ś n ie n ia p o sta ci św . Jana N ep o m u cen a . D o te g o d o c h o d z i dobra szata graficzn a , p o c z ę ś c i z a p e w n e z a słu g a firm y drukarskiej Usługi Poligraficzne z N o w e j R udy. * S.
Ks. M arian Borzyszkow ski
20 Lob- und Ehr-Bezeugung dem heil. Janni Nepomucen. Nebst Andächtigen schönen Gebettem, Braunsberg, Aufs neu gedr. In Coll. S.J. anno 1731. — Selectae Devotionis ad S. Judem Apost., S. Joann. Nepom. S. Dismam poenitentem latronem, S. Anton. Pad. adjunctis aliis orationibus. Brunsbergae C.S. J. A. MDCCXXXV.
