Dogarbowywanie i natłuszczanie skórzanych opraw książek

Hanna Straus,Halina

Rosa,Władysław Sobucki

Dogarbowywanie i natłuszczanie

skórzanych opraw książek

Ochrona Zabytków 51/4 (203), 386-395

Hanna Straus

H alina Rosa

W ła d ysła w Sobucki

DOGARBOWYWANIE I NATŁUSZCZANIE SKÓRZANYCH OPRAW KSIĄŻEK

Garbow anie skóry surowej

G arbow anie jest jednym z najważniejszch etapów w ypraw y skóry, czyli procesu przeobrażenia skóry su­ rowej w w yrób, który nie ulega łatw o gniciu i jed n o ­ cześnie charakteryzuje się w ielom a cennym i w łaściw o­ ściami użytkow ym i, takim i jak m iękkość, elastyczność, ciągliwość itp.

G arbow anie poprzedzone jest w ielom a czynnościa­ mi, w trakcie których skóra, ze stanu, jaki wykazuje bezpośrednio po zdjęciu ze zwierzęcia, przekształcana jest w tzw. goliznę, czyli tkankę praw ie wyłącznie k o ­ lagenow ą1, zdolną do przyjęcia garbników. Jed n ą z tych czynności jest w apnienie, które um ożliw ia usu­ nięcie ze skór okrywy włosow ej oraz pow oduje spul­ chnienie tkanki skórnej.

Pierw otne sposoby w ypraw y polegały na w ędzeniu skór w dym ie z ziół. Jed n ą z najstarszych m etod prze­ robu skóry surowej w użytkow ą, która służyła człow ie­ kowi jako odzież lub posłanie, było w cieranie w nią tłuszczów. Istnieją dow ody na to, że na wiele lat przed naszą erą znano już garbow anie ałunow e i roślinne. To ostatnie, ze względu na kolor, jaki uzyskują skóry w trakcie garbow ania, nazyw ano niekiedy „czerw ono- sk órnictw em ”, w odróżnieniu od „białoskórnictw a” — garbow ania glinow ego, dającego skóry w kolorze białym 2.

Do najważniejszych cech nadawanych skórze w trak­ cie w ypraw y należą3:

— pop raw a odporności na procesy gnilne i na h y d ro ­ lizę enzym atyczną;

— zanik rogow atego w ysychania, z rów noczesnym za­ chow aniem porow atości, przy w ielokrotnym naw et naw ilżaniu i suszeniu skóry garbow anej;

— zm niejszenie zdolności do w chłaniania w ody i do pęcznienia oraz zw iązany z tym spadek stopnia uw odnienia skóry garbow anej w porów naniu ze skórą surow ą;

— w zrost elastyczności m ateriału.

O becnie najczęściej stosow anym sposobem g arb o ­ w ania jest garbow anie chrom ow e. N atom iast skóry opraw książkow ych, a także inne skóry zabytkow e by­ ły zwykle garbow ane roślinnie.

1. Kolagen, najważniejszy składnik skór zwierzęcych, jest białkiem w łóknistym z grupy skleroprotein. Udział kolagenu wśród w szyst­ kich białek skóry sięga 85%.

2. A. Sam sonow icz, Z badań nad w y tw ó rczo śc ią skórzaną w Polsce

w czesnośredniow iecznej, „Kwartalnik Historii Kultury M aterialnej”,

t. 2 2 , 1 9 74, s. 6 3 3 -6 5 3 .

Garbniki roślinne

G arbniki roślinne są naturalnym i substancjam i, p o ­ wszechnie w ystępującym i we wszystkich niem al rośli­ nach. W krzew ach i drzew ach najczęściej zgrupow ane są w korze oraz w rozm ieszczonej w okół rdzenia tw ar- dzieli drew na. W znacznych ilościach m ożna je ró w ­ nież znaleźć w okryw ach nasion i owoców, a także w naroślach patologicznych na drzew ach, takich jak galasy.

Liście zwykle zawierają niewielką ilość garbników. Jedyny w yjątek stanow ią liście sum aku, które zaw iera­ ją 2 0 -2 7 % garbników. W klimacie um iarkow anym ro ­ śliny garbnikodajne zawierają nie więcej nż 10% g ar­ bników. Rośliny o wysokiej zaw artości garbników ro s­ ną w klim acie gorącym i w ilgotnym . W garbarstw ie w ykorzystuje się tylko te ich części, które zaw ierają co najmniej 5% garbników.

N ie jest do końca poznana rola, jaką odgryw ają garbniki w organizm ach roślinnych. P raw dopodobnie, obok innych funkcji spełniają one także rolę ciał o d ­ pornościow ych, chroniących roślinę przed grzybami i ow adam i4.

W edług P roctera, na podstaw ie p ro d u k tó w rozkła­ du otrzym yw anych przy ogrzew aniu w tem p. 1 8 0 - 200°C , garbniki roślinne dzieli się na garbniki piroga- lolow e i pirokatechninow e. Te pierwsze w trakcie og­ rzew ania dają pirogalol, a drugie — pirokatechninę5.

W edług N ikitina zaś, ze względu na sposób budow y cząsteczki, w śród garbników w yróżnia się następujące ich rodzaje6:

— garbniki hydrolityczne (galotaniny),

— garbniki elagenow e (częściowo hydrolizujące), — garbniki skondensow ane (niehydrolizujące).

G arbniki hydrolityczne zaw arte są we wszystkich rodzajach tzw. galasów ek, czyli patologicznych n a ro ­ ślach na liściach i ow ocach dębu, a także w sum aku, m yrobalonie, w liściach klonu, w świeżych liściach k a­ sztana jadalnego, w herbacie i w zielonej kawie. Z ali­ cza się je także do garbników pirogalolow ych.

G arbniki elagenow e także należą do garbników p i­ rogalolow ych. W ystępują w łupinach ow oców drzew a granatu, w sum aku, w m yrobalonie, tureckich

gala-3. W . Lasek, Kolagen: chem ia i w ykorzystan ie, Warszawa 1 9 7 8 , s. 2 2 2 - 2 2 3 .

4. S. Prosiński, Chem ia drew na, Warszawa 1984, s. 3 8 8 - 3 9 5 . 5. J. Janicki, M . Żurakowski, G arbniki roślinne. Surowiec. Techno­

logia. Analiza, W arszawa 1951.

6. Tam że oraz: H. Krach, Chem ia stosow an a w drzew n ictw ie, W ar­ szawa 1 9 7 3 , s. 1 7 4 -1 7 7 .

sów kach, ow ocach algarobilli i w garbniku divi-divi. W liściach i korze dębu także znajdują się garbniki elagenow e, które łatw o ulegają utlenieniu i ko n d en sa­ cji. Stąd też w drew nie dębow ym przew ażają już g ar­ bniki skondensow ane. W ystępują one p o n a d to w śród garbników kasztanow ca, valonei, gam biru, katechu, quebracho, kory św ierkow ej, hem loku, wierzby, osiki, m im ozy i drzew a m angrow ego.

Porów nanie w łaściwości garbników hydrolitycz- nych i skondensow anych przedstaw iono w tabeli 1.

Historyczne sposoby garbowania roślinnego

Różne garbniki pow odują różne zabarw ienie skóry. G arbniki pirogalolow e zabarwiają skóry na jasny, be- żo w o -k rem o w y kolor, garbniki pirokatechinow e zaś nadają skórze zabarw ienie czerw ono-brązow e. W yda­ je się więc naturalne, że kryterium w yboru rodzaju garbnika przez daw nych garbarzy było ściśle zw iązane w łaśnie z rodzajem zabarw ienia, jakie skóra m iała uzyskać. Drugim w ażnym czynnikiem , w pływ ającym w bardzo pow ażnym stopniu na stosow anie o k reślo ­ nych surow ców garbnikodajnych, była m ożliw ość p o ­ zyskiwania ich na konkretnym obszarze i w k o n k re t­ nym czasie. Stąd w ynikała różnorodność sto so w a­ nych garbników.

W Polsce w czesnośredniow iecznej (p ra w d o p o d o b ­ nie już w X -X I w.), obok dom inującej w ypraw y tłu ­ szczowej, znano niektóre sposoby roślinnego g arb o w a­ nia skór. M ateriały w ykopaliskow e z W rocław ia, O p o ­ la i G dańska, potw ierdziły stosow anie w tych czasach kory dębow ej, św ierkow ej, brzozowej i w ierzbow ej. G arbow anie roślinne w ykonyw ano w kadziach, często w puszczonych w ziemię (garbow anie dołow e), w k tó ­ rych skóry przesypyw ano rozdrobnioną korą i zalew a­ no w odą. Z czasem przesypanie korą zastąpiono sp e­ cjalnie sporządzanym i brzeczkam i, czyli w odnym i w y­ ciągami z m ateriałów garbnikodajnych7.

W Polsce w XVI-XVIII w. najczętniej i najpow szech­ niej w ykorzystyw ano garbniki pochodzące z kory m ło ­ dych dębów. Stąd też sam proces garbow ania określano w ów czas często m ianem „dębienia” skór. Poza korą, w garbarstwie w dawnej Polsce używano narośli wystę­ pujących na dębach, tzw. dębianek, nazyw anych n ie­ słusznie rów nież galasów kam i. D ębianki określano rów nież m ianem „ k n o p ró w ” (z niem. K nopperń). D a­ w ały one skóry m iękkie i elastyczne o niezbyt ładnym , brudnaw ym zabarw ieniu. Z e względu na szybkie p rze­ nikanie w głąb skóry, stosow ano je w pierwszej fazie garbow ania.

O prócz kory dębow ej i dębianek w garbarstw ie w y­ korzystyw ano także korę św ierkow ą. Jednak ze w zglę­ du na dużą zaw artość w niej cukru, który sprzyjał za­ kw aszaniu brzeczek, stosow ano ją jedynie jako sk ład ­ nik pierwszych kadzi. D o ostatniego d ołu w n ajlep ­ szych w arsztatach d odaw ano liści sum aku, którego garbniki zapew niały skórom odporność na działanie św iatła i zabezpieczały je przed ciem nieniem . Sum ak, p o dobnie jak kora brzozy, barw ił skóry na jasnozielon- kawy odcień. Stosow anie kory brzozowej należało je d ­ nak do rzadkości. Skóry nią garbow ane cechow ała — p o dobnie jak skóry w ypraw iane korą św ierkow ą — gąbczastość oraz nieścisłość tkanki, zwiększająca jej p odatność na rozryw anie. Kiedy w XVII w. zaczynało brakow ać m łodych dębów, do w ypraw y m iękkich skór

Tabela 1. W łaściwości garbników hydrolitycznych i skondensowanych

G arbniki hydrolityczne (pirogalolow e)

G arbniki skondensow ane (pirokatechinow e) Poprawiają odporność

skóry na starzenie

Popraw iają od p o rn o ść skóry na starzenie, choć w mniejszym stopniu niż garbniki hydrolityczne Ich ekstraty zawierają

więcej substancji niegar- bujących, w ęglow oda­ nów, soli oraz innych substancji

Ich ekstraty ch arak tery ­ zują się wysokim stopniem czystości

Są mniej o d p o rn e na działanie enzymów, łatw o ulegają hydrolizie

W ykazują większą o dporność na działanie enzym ów

proteolitycznych Dają skóry bardziej m ięk­

kie i mniej w ypełnione

Lepiej w ypełniają skórę i bardziej ją usztywniają Ze skórą wiążą się trw a­

le, nadając jej cechy lep­ szej odporności na w n i­ kanie w ody

W oda usuw a je łatwiej ze skóry niż garbniki hydrolityczne

Dzięki zaw artości soli słabych kw asów w pew ­ nym stopniu odznaczają się w łaściw ościam i bufo­ rującym i

C harakteryzują się mniejszą niż garbniki hydrolityczne zdolnością buforow ania skóry

D obrze rozpuszczają się w zimnej w odzie. Posia­ dają zdolność g arbow a­ nia w stężonych ro ztw o ­ rach w odnych

Trudno uzyskać ro z tw o ­ ry stężone. Lepiej ro z­ puszczają się w gorącej w odzie

W p o ró w n an iu z garbni­ kami skondensow anym i charakteryzują się m niej­ szym pow inow actw em w obec skóry

Z e względu na duży rozm iar cząstek i dużą reaktyw ność, w ykazują duże pow inow actw o w obec skóry

juchtow ych zaczęto używać odm ian kory w ierzbow ej, takich jak wiklina i rokicina, ocenianych jako dobry su­ rowiec garbarski. Kora wierzbowa decydowała o jasnym odcieniu skóry, nadaw ała jej m iękkość i elastyczność.

W X V III-w iecznej Polsce baza surow cow a uległa stopniow em u rozszerzeniu. N adal jednak p o d sta w o ­ wym surow cem garbarskim była k o ra dębow a, której przypisyw ano najwyższą jakość i uniw ersalne działa­ nie na różne gatunki skór. O bok niej w pierwszej p o ­ łow ie stulecia „kordybanicy mają u ży w a ć do garbo­ w ania skór galasu i ziele bobrów ki, a także sum aku i w szelkich z ió ł”8. W tym samym okresie czerw ono- skórnicy krakow scy stosow ali p o d o b n ie ulepszenia technologiczne. Podobno jednak „uzupełniające za ­ biegi zn a n o ju ż wcześniej, gdyż garbarz poznański z 1586 r. trzym a ł skóry w ołow e i jałow icze w zie- lech”9. Z p u n k tu w idzenia przepisów cechow ych takie praktyki były wówczas nielegalne. Stosow ano je jed­ nak w brew zakazom dla uszlachetnienia skór. G arbniki ziołow e miały bow iem przyśpieszać procesy g arb ar­ stw a w łaściw ego. Tymczasem w XVIII w ieku zaczęto sporadycznie, a szerzej w w ieku XIX stosow ać d rew ­ no quebracho, sprow adzane z Am eryki Południow ej. G arbnik quebracho nadaw ał skórze k o lo r czerwony.

W ybór określonego gatunku garbnika m iał pow aż­ ny w pływ na zabarw ienie garbow anej nim skóry. O jej ostatecznym charakterze decydow ali jednak często garbarze w ostatniej fazie w ykańczania skór, dobar- wiając je w m iarę p o trz eb y 10.

Charakterystyka wybranych ekstraktów garbarskich1

Pod określeniem ekstraktów garbarskich kryją się do stęp n e w handlu środki garbujące, w ystępujące w postaci stałej lub w postaci stężonych roztw orów . Każdy ekstrakt charakteryzuje się określonym sto p ­ niem czystości, czyli w yrażonym w p ro cen tach stosun­ kiem zaw artości garbników do całkow itej zaw artości substancji rozpuszczalnych. Im wyższy stopień czysto­ ści ekstraktu, tym na ogół lepsze przejaw ia on w łaści­ wości garbujące i większe pow inow actw o w obec skó­ ry. Stopień czystości om aw ianych ek strak tó w oraz p H ich ro ztw o ró w w odnych zestaw iono w tabeli 2.

Ekstrakt z drewna quebracho. Q u eb rach o rośnie

w południow ej Am eryce, głów nie w A rgentynie, Para­ gwaju, U rugw aju i Boliwii. Średnio zaw iera ok. 20% garbników.

G arniki drew na quebracho należą do grupy piroka- techinow ych. W ystępują w handlu w dw óch różnych odm ianach: zwykłej i siarczynow anej12. E kstrakt q u e ­ bracho zwykły (ordinary) nie rozpuszcza się w zimnej

8. I. Turnau, G arbarstw o na ziem iach polskich w XV1-XV1II w ., W rocław 1 9 7 5 , s. 60.

9. Tam że, s. 109.

10. I. Turnau, Polskie..., s. 4 8 ^ -9 .

11. W. Lasek, W ykańczaln ictw o skór m iękkich, W arszawa 1 9 7 1 , s. 2 0 7 .

w odzie. G arbniki zaw arte w ekstrakcie zw ykłym nie nadaje się bezpośrednio do użycia, poniew aż po ostyg­ nięciu z ich ro ztw o ró w w ydziela się dużo osadu. Eks­ tra k t quebracho siarczynow any łatw o rozpuszcza się w zimnej w odzie. O bie odm iany ekstrak tu w ystępują w handlu w postaci stałej: quebracho zwykły w p o sta ­ ci bloków, quebracho siarczynow any w postaci brył i proszków.

Ekstrakty quebracho garbują szybko i dają skórę brą- zow oczerw onej barwy, pełną, ścisłą i dobrej jakości.

Ekstrakt z drewna kasztanowego. D o w yrobu eks­

trak tó w garbarskich używa się drew na kasztana jadal­ nego z krajów śródziem nom orskich E uropy i Afryki, które zawiera ok. 10% garbników . G arbniki zaw arte w drew nie kasztanow ym należą do garbników piroga- lolow ych. Brzeczki z nich są kw aśne — p H 3 ,2 -3 ,5 .

Ekstrakt kasztanow y nabiera cennych w łaściwości środka dogarbow yw ującego dop iero po „słodzeniu”, czyli po sztucznym obniżeniu kw asow ości. Ekstrakty takie są również dostępne w handlu. Stępianie wysokiej naturalnej kwasowości ekstraktu wykonuje się poprzez działanie nań siarczynami z dodatkiem ługu sodowego bądź węglanu sodowego, boraksu lub fosforanu trójso- dowego.

Ekstrakty kasztanow e szybko przenikają w głąb skó­ ry i szybko garbują. Barwa skór garbow anych przy ich pom ocy jest jasnobrązow a, dość o d p o rn a na działanie światła.

Tabela 2. Charakterystyka dostępnych w handlu eks­ traktów garbarskich

Rodzaj ekstraktu Stopień czys­

tości (w %) p H roztw oru D rew no quebracho, 93 5 zwykły D rew no quebracho, siarczynow any — bryły 90 4,6 — proszek 83 4,4 D rew no kasztana 7 9 -8 3 4,5 K ora i d rew no dębu do 60 3,7 Kora m im ozy

— bloki powyżej 70 5

— proszek 7 0 -8 0 4 -4 ,5

— roztw or powyżej 70 4 -5 K ora św ierkow a 5 0 -6 5 —

Liście sum aku 69 4

12. Siarczynowanie (sulfitowanie) ekstraktów garbarskich polega na traktowaniu gorącego roztworu garbników m ieszaniną siarczynu i w odorosiarczynu so d ow ego, por.: O. R odziew icz, G arbniki roślin­

ne i sy n te ty czn e — w łasności i zastosow an ie, W arszawa 1962,

Ekstrakty z kory i z drewna dębowego. K ora d ęb o ­

w a ze względu na swe właściwości i w ysoką cenę uży­ w ana jest przy produkcji skór najwyższej jakości. G a r­ bnik kory dębow ej należy do najszlachetniejszych.

Kora zaw iera średnio około 9% garbników. W d u ­ żym stopniu jest to jednak uzależnione od w ieku d rze­ wa i w artość ta w aha się w graniach 6 -1 7 % . E kstrakty z kory dębow ej zawierają dość dużo, bo ok o ło 2,5% cukrów. G arbują dość pow oli, ale dają skóry o bardzo dobrych w łaściw ościach, ścisłe, pełne, o brązow aw ej barw ie, z lekko zielonkaw ym odcieniem . Kora dębow a stosow ana jest głów nie w stanie zm ielonym jako m a­ teriał do posypyw ania skór w zasypach.

D rew no dębowe zawiera 3,5 do 9% garbnika w drze­ wach starszych. E kstrakty dębow e są zagęszczanymi w yciągam i w odnym i z drew na różnych gatunków dębów. P rodukow ane są w Polsce w form ie stałej — w blokach lub sproszkow ane, a także w postaci p łyn­ nej. G arbniki zaw arte w ekstrakcie drew na dębow ego należą do grupy garbników pirogalolow ych. Brzeczki z nich otrzym ane są kwaśne, garbują pow oli, dając skórę o ciem nobrązow ej barw ie z odcieniem zielonka­ wym, pełne i dobrej jakości.

Ekstrakt z kory mimozy. K ora m im ozy pozyskiw ana

jest z różnych gatunków akacji, rosnących w Australii i Południow ej Am eryce, Afryce, Indiach. Z aw iera średnio około 35% garbników i jest obok quebracho i kasztana jednym z najpow ażniejszych św iatow ych su­ row ców garbnikodajnych.

G arbniki m im ozy należą do grupy garbników piro- katechinow ych. Są bardzo łatw o rozpuszczalne w w o ­ dzie, a przy rozcieńczaniu praw ie nie tw orzą osadów.

E kstrakty z kory m im ozy odznaczają się bardzo w y­ sokim stopniem czystości, garbują szybko i dają brązo- w oczerw onaw ą, ścisłą, pełną, dobrej jakości skórę, pH ro ztw o ru garbnika m im ozy wynosi 4 -5 .

G arbnik ten w handlu dostępny jest w postaci blo­ ków, proszku oraz w płynie. Spośród wszystkich g ar­ bników roślinnych m im oza odznacza się najlepszym pow inow actw em do skór garbow anych chrom ow o.

Ekstrakt z kory wierzbowej. O trzym yw any z kory

różnych g atu n k ó w wierzby, między innym i z wikliny. Średnia zaw artość garbników w ynosi około 10% . Daje skórę bardzo jasnej barwy, m iękką i elastyczną o d o ­ brym i pełnym chwycie.

Ekstrakt z kory świerkowej. Kora św ierkow a jest

surow cem w ykorzystyw anym w całej środkow ej E u ro ­ pie. Średnio zaw iera około 9 -1 1 % garbników.

Wyciągi z kory świerkowej odznaczają się sto su n k o ­ w o niskim stopniem czystości, 5 0 -6 5 % , i znaczną za­ w artością cukrów — najwyższą spotykaną w śród śro d ­ ków garbujących, bo ok o ło 4% . Skóry garbow ane czystą k o rą św ierkow ą są dość pełne i sztyw ne; o d zn a­ czają się niską o dpornością na działanie św iatła, łatw o

13. T. Persz, M a te ria ło zn a w stw o dla tech n ików przem ysłu skórza­

nego, W arszawa 1 9 9 2 , s. 91.

ciemnieją. E kstrakty św ierkow e garbują w olno. Stosuje się je w yłącznie w m ieszaninie z innym i garbnikam i.

Ekstrakt z liści sumaku. Krzewy sum aku rosną

w krajach śródziem nom orskich oraz w p o łu d n io w o - -w schodniej Europie. Liście sumaku zawierają 2 0 -2 7 % garbników.

E kstrakty sum akow e w ystępują w handlu w postaci sproszkow anej i płynnej. G arbniki sum aku należą do grupy garbników pirogalolow ych. Łatw o przenikają tkankę skórną. Są najstarszym i jednocześnie najszla­ chetniejszym garbnikiem roślinnym . G arbują średnio szybko, dają jasną skórę żółtozielonkaw ej barwy, pełną i o dobrym chwycie. Podstaw ow ą zaletą garbow ania sum akiem jest jasna barw a skór i o d p o rn o ść na dzia­ łanie światła. Stosow any jest do uszlachetniania skór garbow anych roślinnie i chrom ow o, do ich dogarbo- w yw ania i rozjaśniania.

Stopień degradacji garbników w skórach zabytkowych

O ceny stopnia degradacji garbników m ożna d o k o ­ nać poprzez p o m iar tem p eratu ry skurczu skóry. W ar­ tość ta jest ściśle zw iązana z rodzajem skóry oraz ze sposobem garbow ania, jakiem u została o na p ierw otnie poddana. T em peratura skurczu pow inna w ynosić: — skór garbow anych roślinnie 7 0 -8 7 °C ,

— skór garbow anych glinow o 5 3 -6 3 °C , — skór garbow anych chrom ow o 7 7 - 1 00°C , — skór garbow anych tłuszczam i 5 0 -6 5 °C .

Badanie tem p e ratu ry skurczu skóry m ożna w ykonać w następujący sp o só b 13:

Kilka w łókien um ieszcza się na szkiełku n ak ry w ­ kow ym i zadaje k roplę w ody destylow anej. C ałość umieszcza się w aparacie Boetiusa i ogrzew a k o n tro ­ lując tem p eratu rę. R ów nocześnie w łókna obserw uje się w okularze m ik ro sk o p u i określa się m o m en t ich skurczu.

Dla przygotow anej próbki ustala się tem p eratu rę wyjściową, to znaczy tem p eratu rę, w której rozpoczy­ nają się przem iany w łókna kolagenow ego, polegające na pow staw aniu zgrubień na ich pow ierzchni. Z e w zrostem te m p e ra tu ry zgrubienia te rosną, po czym następuje skurcz.

Pom iar te m p e ra tu ry skurczu pow tarza sią na kilku następnych p ró b k ach , rozpoczynając od tem p eratru y o 5 -1 0 °C niższej od tem p eratu ry wyjściowej. Pozwala to na ustalenie w łaściwej tem peratury, w której w łó k ­ no się kurczy. N ależy ją odczytać przed całow itym odparo w an iem k ro p li w o d y 14.

A parat B oetiusa, służący przede wszystkim do p o ­ m iaru tem p eratu ry to p n ien ia w osków i żywic, m ożna zastąpić innym urządzeniem , sprzężonym z m ik ro sk o ­ pem , zaopatrzonym w podgrzew any blat i term om etr.

14. A. Behal, Z niszczen ia 2 0 za b y tk o w y c h krzeseł tapicerow an ych

Spadek tem peratury skurczu, świadczący o stopniu zdegradow ania skóry, jest zwykle w p ro st p ro p o rc jo ­ nalny do spadku jej w artości pH .

W celu dokonania pom iaru p H przygotow uje się wyciąg w odny z próbki o masie 1 g (ta sam a próbka m oże być wcześniej w ykorzystana do ozanczenia za­ w artości tłuszczu). Próbkę zalewa się 20 ml odjonizo- wanej wody, o przewodności właściwej poniżej 1 pS/m. Pom iar p H wyciągu dokonuje się po 24 godzinach ekstrakcji. O ptym alna w artość p H skóry za w iera się w przedziale 3 -6 . Jeśli wynosi ono poniżej 3, skórę n a­ leżałoby odkw asić, np. roztw orem m leczanu p o ta su 15.

C el dogarbowywania skór zabytkowych

W pro w ad zen ie do zniszczonej skóry zabytkowej now ej porcji garbników w roztw orze w odnym ma na celu nie tylko w ym ianę starych lub zdegradow anych cząstek garbnika, ale rów nież przyw raca im ró w n o ­ m ierne rozm ieszczenie w skórze. W ynika to z w łaści­ wości przem ieszczania się cząsteczek garbnika w skó­ rze po d w pływ em wody.

D ogarbow yw anie pow inno się w ykonyw ać przed barw ieniem i natłuszczaniem skóry. Taka kolejność p o ­ stępow ania um ożliw ia właściwe dobranie barw ników i śro d k ó w natłuszczających wykazujących określone p ow in o w actw o do różnego rodzaju garbow anych s k ó r16. Poza tym zabieg natłuszczania poprzedzający dogarbow yw anie m ógłby doprow adzić do hydrofobi- zacji skóry, co utrudniłoby dotarcie garbników do jej w nętrza.

N ajwłaściwszym posunięciem w przypadku zaby­ tkow ych skór garbow anych roślinnie byłoby d o g arb o ­ w yw anie ich z w ykorzystaniem dobrej jakości g arbni­ ków także roślinnych. W Zakładzie Konserwacji Pa­ pieru i Skóry U niw ersytetu Toruńskiego, obok d o g ar­ bow yw ania roślinnego, przeprow adza się dogarbow y­ w anie ro ślin n o -g lin o w e VAL. Stosow ane jest ono w stosunku do skór archeologicznych i daje bardzo do b re rezu ltaty 17. Jednak skóry zabytkow e garbow ane roślinnie, nie pochodzące z w ykopalisk, nie wym agają p o d o b n eg o traktow ania. W ich przypadku wydaje się wystarczającym ograniczenie się do zabiegu d o g arb o ­ w yw ania w yłącznie roślinnego.

Dogarbowywanie skór zabytkowych

Przed przystąpieniem do zabiegów w ykonyw anych z udziałem w ody — w tym dogarbow yw ania — należy

w Św idn icy, praca magisterska napisana pod kierunkiem dr H. R o­

sy, Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK, Toruń 1996. 15. W Zakładzie Konserwacji Papieru i Skóry UMK w Toruniu, m leczan potasu przygotowywuje się w następujący sposób: 1 4 ,25 g. K O H rozpuszcza się w 5 1 ,2 min w ody. Po ostudzeniu dodaje się 28 m in kwasu m lekow ego. Otrzymaną mieszaninę rozcieńcza się w od ą destylow aną w stosunku 1:9.

16. G arbow anie roślinne nadaje w łóknom skóry charatker an ion o­ wy. Skóra garbowana chrom ow o wykazuje potencjał dodatni,

sobie zdawać spraw ę z zagrożenia dla starej skóry pły­ nącego z k o n tak tu z dużą porcją wilgoci. Z naw ilża­ niem wiąże się pęcznienie i rozkurczanie tkanki sk ó r­ nej, a podczas w ysychania dochodzi do silnego jej skurczu. N ie każda więc z konserw ow anych zabytko­ wych skór m oże uczestniczyć w tak intensyw nym p ro ­ cesie. Dotyczy to w szczególności m ateriałów tłoczo­ nych za pom ocą „zbyt gorącego” narzędzia, które p o ­ zostaw iło bardzo ciem ne, głębokie, przepalone ślady. W arstwa licow a skóry w miejscach objętych takim tło ­ czeniem jest w w ysokim stopniu zdegradow ana, nie­ mal w ytopiona. Podczas jej naw ilżania nie poddaje się ona pracy, jaką w ykonuje pozostała część skóry. Nie rozciąga się i nie kurczy w raz z nimi. G rozi to pow sta­ niem spękań lica w tych m iejscach18.

Inne niebezpieczeństw o wiąże się z naw ilżaniem grubych skór, w których najbardziej zniszczona partia — na przykład skóra na grzbiecie książki — jest głę­ boko p opękana lub p rzedarta. Skóry tego rodzaju n a­ w et podczas k o n tro lo w an eg o wysychania będą „wy­ korzystyw ać” swoje słabe miejsca i w nich kurczyć się najsilniej. M oże to doprow adzić do pogłębienia zniszczeń.

Decydując się więc na proces dogarbow yw ania, n a­ leży zadbać o to, aby wszystkie poprzedzające go oraz następujące po nim zabiegi w ykonyw ane na m okro, następow ały kolejno po sobie. Pozwoli to uniknąć niepotrzebnego narażania skóry na w ielokrotne roz­ ciąganie się i kurczenie.

Przed przystąpieniem do dogarbow yw ania zw artą tkankę skóry należy lekko rozluźnić. M ożna to osiąg­ nąć poprzez w prow adzenie do niej wilgoci. Z ad a­ nie to znacznie ułatw ia np. wcześniejsze jej zbuforo- w anie w odnym ro ztw o rem m leczanu potasu, bądź w ykonanie innego zabiegu z udziałem wody. N aw il­ żenie skóry m ożna przeprow adzić także poprzez za­ bieg „naw ilżania o d d a lo n eg o ”, polegającego na czaso­ wym um ieszczeniu jej w pom ieszczeniu o znacznie podw yższonej w ilgotności. Tak przygotow ana skóra lepiej zniesie przyjęcie zwiększonej porcji w ody w p ro ­ w adzanej w raz z garbnikiem . Ilość tę m ożna ograni­ czyć, łącząc w odę z innym rozpuszczalnikiem orga­ nicznym , w którym garbniki się rozpuszczają. Trze­ ba jednak pam iętać, że garbniki roślinne rozpusz­ czone tylko w rozpuszczalnikach organicznych, nie w ykazują działania garbującego. Należy stosow ać ro ztó r z udziałem wody, jednak trzeba pam iętać, że w iązanie garbników przez kolagen następuje w ilo­ ściach p roporcjonalnych do zaw artości w nich

wo-por.: K. Bieńlciewicz, Fizykochem ia w y p ra w y skór, Warszawa 1986, s. 4 2 7 .

17. H. Rosa, L. Gussmann-Bannach, A. Michaś, Konserwacja za b y t­

kow ych skór archeologicznych, „O chrona Zabytków ” 1 9 9 5 , nr 2,

s. 2 0 6 - 2 1 1 .

18. H. Straus, D oku m en tacja konserw atorska inkunabułu „A ristote­

les opera cum com m en t[ari]o A verrois”, praca dyplom ow a wykona­

na pod kierunkiem mgr. J. Charytoniuka, W ydział Konserwacji i Restauracji D zieł Sztuki ASP, W arszawa 1997.

d y 19. W ygodnym i godnym polecenia w ydają się ro z­ tw ory aceto n o w o -w o d n e (1:1). M ożna je m odyfiko­ wać dodatkiem alkoholu etylow ego, który w przy p ad ­ ku bardziej chłonnych i zawierających mniej tłuszczu skór, m oże naw et całkowicie zastąpić aceton. O bydw a te rozpuszczalniki dobrze m igrują do skóry, „p rzep ro ­ w adzając” garbnik głębiej niż pozw ala na to sama w oda. Ich użycie jest w ygodne rów nież z innego, nieco bardziej praktycznego pow odu. Podczas gdy w odne roztw ory garbników dość szybko się psują, roztw ory sp orządzone z udziałem rozpuszczalników m ożna przechow yw ać przez dłuższy czas.

W ybierając pew ien gatunek garbników należy w ie­ dzieć, jakie z p u nktu w idzenia k o nserw atora posiada on zalety i wady. Najlepszym wydaje się sum ak, będący rep rezentantem garbników hydrolitycznych. G arbniki hydrolityczne — w przeciw ieństw ie do skondensow a­ nych — lepiej rozpuszczają się w w odzie, gdy są b ar­ dziej stężone. Przy małych stężeniach w ytrącają się zaś w postaci grudek. M ożna tego uniknąć podczas g ar­ bow ania częściowo w odnego, rozcieńczając roztw ór w pierwszej kolejności rozpuszczalnikiem , potem d o ­ dając do niego w odę.

Sam zabieg dogarbow yw ania skóry m ożna p rz ep ro ­ wadzić na dw a sposoby. Pierwszy z nich opiera się na analogii do przemysłowego garbowania skór. W ykorzy­ stano go po raz pierwszy w Polsce w stosunku do skór archeologicznych20. Sposób ten polega na tró jsto p n io ­ wym dogarbow aniu skóry. Stosow ane w kolejnych je­ go etapach ekstrakty muszą zawierać więcej garbnika, niż po p rzed n io użyte. M a to zapobiec w ym yw aniu garbnika już obecnego w skórze. Poza tym sto p n io w a­ nie stężeń kąpieli garbujących ma ułatw ić w niknięcie garbnika do w nętrza zdegradow anej skóry. Użycie w pierw szym etapie ekstraktu o najwyższym stężeniu m ogłoby pow odow ać tylko pow ierzchniow e zagarbo- w anie jej tkanki. Cały zabieg jest procesem dość d łu ­ gotrw ałym , trw ającym kilka dni. Przez pierwsze 3 dni skóry przetrzymuje się w 1% w odno-acetonow ym ro z­ tw orze garbnika. N a dalsze 3 dni stężenie roztw oru zostaje podw yższone do 5% , a na kolejne 3 dni do 10% . Po upływ ie tego okresu podeschnięte skóry n a ­ tłuszcza się i pozostaw ia do pow olnego wyschnięcia.

Wyżej przedstaw iona m etoda wydaje się godna p o ­ lecenia w przypadku skór bardzo kruchych i w w yso­ kim stopniu odgarbow anych poprzez wymycie lub za­ aw ansow aną degradację garbników. W przypadku za­ bytkow ych m ateriałów znajdujących się w lepszym sta­ nie, m ożna zastosow ać mniej praco ch ło n n ą i rów nie skuteczną m etodę. Polega ona na stopniow ym w p ro ­ w adzaniu do tkanki skórnej roztw oru garbnika n a n o ­ szonego pędzlem , bądź przez tam ponow anie. W tym

19. E. C hyżew ski, Chem ia fizyczn a procesów garbarskich, t. II, Warszawa 1 9 5 2 , s. 3 2 5 - 3 2 6 .

20. H . Rosa, L. G ussm ann-Bannach, A. M ichaś, op. cit. 2 1 . W . Lasek, W ykań czaln ictw o..., s. 3 5 9 .

przypadku tak staranne stopniow anie stężeń ek stra­ któw nie jest konieczne. M ożna się ograniczyć do nakładania 5% a ceto n o w o -w o d n eg o ro ztw o ru g arbni­ ka. Takie postępow anie dyktuje stan samej skóry, w której głęboko migrujący aceton „p rzep ro w ad zi” garbnik do jej w nętrza. W prow adzając pierw szą porcję garbnika do skóry należy zadbać o to , aby była ona wcześniej dobrze naw ilżona. Pozwoli to uniknąć p o ­ w stania zaplam ień. W przypadku nakładania ek stra­ ktu na niem al suchą skórę m ożna w pierwszej kolej­ ności użyć roztw oru o niższym stężeniu.

Pomimo tego, że skóra w ykazuje generalnie większą chłonność od strony licowej, ro ztw ó r garbnika n akłada się zwykle od mizdry. M a to zapobiec ew entualnem u w ytrącaniu się garbnika na liczku. E kstrakt m ożna n a ­ kładać w ielokrotnie aż do m om entu, gdy skóra p rze­ stanie go wchłaniać. N adm iar garbnika m ożna zdjąć za pom ocą wody, bądź innego rozpuszczalnika o r­ ganicznego, posiadającego właściwość rozpuszczania garbników.

Rola natłuszczania w procesie wyprawy skóry

N atłuszczanie jest rów nie w ażnym jak garbow anie zabiegiem, w ykonyw anym pod koniec procesu w y p ra­ wy skóry. Polega ono na w prow adzeniu do jeszcze wilgotnej, w ygarbow anej skóry, określonej ilości śro d ­ ków sm arnych, zm iękczających i uplastyczniających jej tkankę w łóknistą21. N atłuszczanie nadaje skórze sze­ reg now ych w łaściwości, które w wysokiej m ierze d e ­ cydują o jej w alorach i o jej w ielostronnym zastosow a­ niu. N ależą do nich:

— Elastyczność, k tó ra zależy przede w szystkim od głę­ bokości w nikania tłuszczu w skórę. Tłuszcz, który w niknął głęboko, ogranicza m ożliw ość w zajem nego k o ntaktu aktyw nych grup funkcyjnych poszczegól­ nych w łókien kolagenu, utrudniając pow staw anie poprzecznych w iązań fizykochem icznych i w yw ołu­ jąc w ten sposób rozluźnienie skóry22.

— M iękkość skóry będąca w ynikiem ró w n o m iern ie rozm ieszczonego w niej tłuszczu. W p row adzenie tłuszczu w zbyt dużej ilości pow oduje sklejanie się w łókien poszczególnych w arstw m ateriału, w w yni­ ku czego skóra staje się sztywna.

— Przepuszczalność pow ietrza i pary w odnej. W p ro ­ w adzony do skóry tłuszcz pełni w pew nym stopniu rolę środka im pregnującego i ogranicza m ożliw ość w nikania do niej tlenu i innych zaw artych w p o w ie­ trzu związków oraz pary w odnej. Jednocześnie za­ bezpiecza skórę przed stratą wilgoci, stabilizując w ten sposób jej poziom , co pośrednio w pływ a na elastyczność m ateriału.

22. G łębokość wnikania tłuszczu do skóry zależy od pow in ow actw a środka natłuszczającego i skóry. Jeżeli wiązanie tłuszczu przez tkan­ kę skórną jest słabe, natłuszczanie skóry w yw ołuje duży efekt smar­ ny, pow odując znaczne jej zm iękczenie i zw iotczenie. E. Chyżew ski, op. cit., s. 157; W . Lasek, K olagen..., s. 363

O gólna charakterystyka olejów i tłuszczy

Stosow ane w garbarstw ie tłuszcze są wyłącznie tłu ­ szczowcam i — lipidam i — w ytw arzanym i przez zw ie­ rzęta i rośliny. Pozostałe środki stosow ane do n a tłu ­ szczania, takie jak oleje m ineralne, lub syntetyczne nam iastki tłuszczów oraz em ulgatory, określa się m ia­ nem śro d k ó w natłuszczających.

Konsystencja tłuszczy znależy od ich budow y che­ m icznej23. Tłuszcze stałe są bardziej o d p o rn e na sta­ rzenie, są mniej reaktyw ne i nie ulegają łatw o utlenie­ niu. Tłuszcze płynne ulegają zm ianom chem icznym łatw iej, ciem niejąc przy tym , przybierają barw ę żółto- brązow ą.

Do „tłuszczy garbarskich” zalicza się także woski. Pełnią one w przyrodzie funkcje ochronne. W ystępują pow szechnie na liściach i ow ocach roślin. W ytwarzają je rów nież zw ierząta w gruczołach łojowych skóry.

Woski są przew ażnie ciałam i stałymi, nierozpusz­ czalnym i w w odzie, w przeciw ieństw ie do tłuszczów, i w ykazującym i bardzo w ysoką odporność na działanie wody, czynników chem icznych i drob n o u stro jó w 24.

Tłuszcze stosowane do natłuszczania skór

W składzie środków natłuszczających spotyka się najczęściej tłuszcze pochodzenia zwierzęcego: lan o li­ nę, olej kopytkowy, w osk pszczeli i żółtko jaja oraz oleje roślinne: olej z oliw ek i olej cedrow y25:

Lanoliną nazywa się rafinow any tłuszczopot p o ­

wstający przy odtłuszczaniu w ełny owczej. Stanow i on złożoną m ieszaninę, której głów nym i składnikam i są woski. W jej składzie duży udział mają także zw iąz­ ki należące do grupy nieglicerydów, oparte na ch o le­ sterolu.

L anolina bezw odna jest jasnożółtą lub jasnobrązo- w ą, tłustą w dotyku m asą o konsystencji mazistej i charakterystycznym zapachu. Posiada zdolności w ią­ zania dużych ilości w ody (do 300% ) i w ytw arzania z nią trw ałych emulsji. Lanolina bardzo tru d n o ulega jełczeniu. C harakteryzuje się doskonałym i w łaściw o­ ściami w ypełniającym i oraz wysokim pow inow actw em do tkanki skórnej (zwłaszcza skór garbow anych ro ślin ­ nie). C zęsto jest jednym z podstaw ow ych składników emulsji stosow anych w konserw acji skóry. Z astosow a­ na do natłuszczania osadza się w w arstw ach zew nętrz­ nych skóry i w pływ a w znacznym stopniu na zm niej­ szenie jej nasiąkliwości w odą.

Olejem kopytkowym określa się specjalną odm ianę

oleju kostnego, otrzym yw anego przez gotow anie w w odzie kopyt bydlęcych, a także ko p y t owiec i koni.

2 3 . W tłuszczach występujących zwykle w postaci stałej, estry z gli­ ceryną tworzą kwasy nasycone (np. stearynowy, plalm itynow y), zaś w tłuszcach płynnych (olejach) kwsy nienasycone (np. olein ow y, linolenow y).

2 4 . W . Lasek, W yk a ń cza ln ictw o ..., s. 2 5 6 - 2 5 8 .

W celu usunięcia stałych składników , poddaje się go filtrow aniu w tem p eratu rze 0 do -4 ° C . Z nany jest wówczas po d nazw ą „zim notestow anego oleju kopy- tk o w eg o ” . Filtrow any olej kopytkow y jest trw ałym pod w zględem chem icznym , bezbarw nym lub jasno- żółtym płynem , bez specjalnego zapachu. C h arak tery ­ zuje się przy tym w ysokim pow inow actw em do skóry. Bardzo tru d n o jełczeje i jest o d p o rn y na niskie tem p e­ ratury. N ie pogarsza odpo rn o ści skór na św iatło. D o ­ brze w ypełnia i natłuszcza skórę, przez co jest d o sk o ­ nałym , godnym polecenia środkiem .

Żółtka jaj należą do najcenniejszych i najszlachet­

niejszych środków stosow anych do natłuszczania skór. Są doskonałym em ulgatorem , mają zdolność intensyw ­ nego zm iękczania i napełniania tkanki skórnej. A ktyw ­ nym składnikiem natłuszczającym żółtek jest olej żół­ tkowy o jasnożółtym zabarwieniu i przyjemnym łagod­ nym zapachu. O prócz oleju żółtkow ego w skład żółtek wchodzi lecytyna, k tó ra w raz ze zw iązkam i b iałko­ wymi em ulguje olej żółtkowy. Ze w zględu na w ysoką cenę, żółtka w ykorzystuje się tylko do pozyskiw ania pro d u k tó w o w yjątkow o szlachetnym ch arakterze26.

Wosk pszczeli. Surowy, m a zabarw ienie od jasnożół-

tego do ciem nobrązow ego, co związane jest ściśle z ga­ tunkiem pszczół, klim atem i środkow iskiem owadów. Wosk pszczeli, podobnie jak inne w oski naturalne, nie rozpuszcza się w w odzie. C ałkow icie m ożna go ro zp u ­ ścić w terpentynie, benzynie, benzenie, czterochlorku węgla i c h lo ro fo rm ie27. Surow y w osk pszczeli poddaje się procesom rafinacji i bielenia.

Wosk pszczeli ulega łatw o zm ydleniu, a jego mydła są dobrym i em ulgatoram i. Jest doskonałym plastyfika­ to rem , daje silny połysk oraz praktycznie nie ulega starzeniu.

Olej z oliw ek pozyskiw any jest z nasion drzew a

oliw kow ego. C harakteryzuje się w ysoką odpornością na ultenianie i św iatło. Jest stabilnym olejem cechują­ cym się dobrym i w łaściw ościam i natłuszczającym i i w ypełniającym i, porów nyw alnym i z w łaściwościam i oleju kopytkow ego. Szeroko stosuje się go w p ro d u k ­ cji m ydeł, które są z kolei w ykorzystyw ane do p rep a­ row ania emulsji olejnych, stosow anych do natłuszcza­ nia skór.

Olejek cedrowy posiada silne właściwości dezynfe­

kujące i w tym celu dodaw any jest w niew ielkich ilo­ ściach do sporządzanych natłustek.

W iększość środków natłuszczających o charakterze emulsji, obok tłuszczy zaw iera także mydła. Pełnią one rolę em ulgatorów , a ich obecność zwiększa stabilność emulsji. D odatk o w o posiadają w łaściw ości w ypełnia­ nia stru k tu ry skóry. Typowym m ydłem stosow anym dla

25. D . H. Tuck, O ils a n d Lubricants used on Leather, N ortham pton 1 992.

2 6 . W . Lasek, W ykań czaln ictw o..., s. 2 6 1 - 2 6 2 .

2 7. E. H olanow ska, M a te ria ło zn a w stw o , skrypt dydaktyczny ASP, W arszawa 1 9 9 2 , s. 91.

osiągnięcia tego celu jest m ydło marsylskie oparte na oleju oliw kow ym 28.

O d p o rn o ść skóry na działanie substancji kwaśnych m ożna podnieść przez d o d atek do środków natłuszcza­ jących substancji chem icznych o charaktrze słabych

zasad. N ależą do nich boraks, am oniak, w odorow ęg­

lan sodu. Innym zw iązkiem chem icznym charaktery­ zującym się w łaściwościam i buforującym i jest imida- zol, często spotykany w emulsjach. Jest to bufor orga­ niczny, utrzym ujący p H pom iędzy 6,9 a 7,8. R ozpu­ szcza się zarów no w w odzie jak i w rozpuszczalnikach organicznych.

W składzie śro d k ó w natłuszczających w ystępują także często emulgatory — substancje pow ierzchnio­ wo czynne, umożliwiające emulgowanie olejów w w od­ nych em ulsjach. Podnoszą one także trw ałość emulsji i ich odp o rn o ść na działanie elektorlitów . Em ulgatory m ogą być anionow e, kationow e, am foteryczne albo niejonow e29.

Rozpuszczalnikami najczęściej dodaw anym i do

środków natłuszczających są: alkohol izopropylowy, benzyna lakow a i heksan.

W składzie m ieszanek natłuszczających spotyka się niekiedy substancje o charaktrze zmiękczaczy, czyli zw iązków pow iększających w sposób trw ały w ilgot­ ność skóry. N ależą do nich środki o w łaściwościach higroskopijnych, czyli: glukoza, gliceryna, sorbit i gli­ kol propylenow y. W prow adzenie ich do skóry — co wiąże się z w prow adzeniem dodatkow ych ilości w ody do jej tkanki — niesie jednak ze sobą pew ne niebez­ pieczeństwo. M oże pow odow ać — pom im o równoczes­ nego stosow ania śro d k ó w antyseptycznych — w zrost podatności skóry na grzyby pleśniow e i bakterie.

Cel natłuszczania skór zabytkowych

W m iarę upływ u czasu zaw artość tłuszczu w skórze spada, gdyż podlega on szybkiem u procesow i starze­ nia. B ezpośrednim tego skutkiem jest pogorszenie sm a­ row ania w ew nętrznego skóry, obniżenie w ytrzym ało­ ści m ateriału oraz zachw ianie jego stałego poziom u w ilgotności. Skóra pozbaw iona tłuszczu łatw o chłonie wilgoć i rów nie łatw o oddaje ją otoczeniu.

Z m iany w ilgotności prow adzić m ogą do pow staw a­ nia w obrębie tkanki skórnej w arstw o różnym stopniu nasiąkliw ości30. Pozbaw iony ochrony tłuszczowej m a­ teriał pochłania w w arunkach podw yższonej w ilgot­ ności znaczne porcje wody. Rozpuszczają się w niej w ypełniające skórę, a nie zw iązane już chem icznie z kolagenem garbniki roślinne oraz inne substancje.

28. M yd ło marsylskie — m ocne, skład: 25 g oliw y z oliw ek, 4 ,7 g w od orod en k u potasu (K O H ), 1 7 ,7 g w od y destylowanej. Sposób przygotowania: zagotow ać o liw ę w naczyniu em aliow anym , w lew ać porcjami, stale mieszając w od n y roztw ór K OH. G otow ać 2 godziny. M yd ło marsylskie — słabe, skład: 25 g oliw y z oliw ek, 1 1,4 g węglanu potasu (K2C O3), 11,1 g w ody destylowanej. Postępow ać

W trakcie odparow yw ania w ody dyfundują one z głę­ bi skóry do w arstw pow ierzchniow ych. U trw alenie ich nierów nom iernego rozłożenia w tkance skórnej przy­ czynia się do obniżenia skłonności tak zm ienionego m ateriału do pochłaniania wilgoci z otoczenia. Lico, zawierające w stosunku do pozostałych w arstw skóry największe ilości przem ieszczonych substancji, staje się kruche, zaczyna pękać i odspaja się od mizdry. Pozo­ stałe, pozbaw ione zarów no substancji w ypełniających jak i przesuszone warstwy, sklejają się ze sobą i usztyw ­ niają. Z ginanie skóry jest w ów czas przyczyną n ie o d ­ w racalnych zniszczeń m echanicznych, pow odujących pękanie i rozryw anie w łókien.

Pozbaw iona ochrony tłuszczowej skóra w większym stopniu pochłania także zanieczyszczenia atm osferycz­ ne. W nikające do jej w nętrza: dw utlenek siarki, zw iąz­ ki azotu i chloru oraz tlenki węgla degradują garbniki, odsłaniając w ten sposób bezpośredni dostęp do w łó ­ kien kolagenu, co w dalszej kolejności prow adzi do ich rozkładu i zaniku m echanicznych w łaściwości skóry. Szybkość tego procesu jest ściśle zw iązana z gatunkiem samej skóry i pochodzeniem zastosow anych podczas jej garbow ania garbników. D o najmniej trw ałych i naj­ szybciej się starzejących należą niestety garbniki roślin­ ne, zwłaszcza skondensow ane.

W prow adzenie do zniszczonej skóry now ej porcji środka natłuszczającego w pewnej m ierze przyw raca jej p ierw o tn e właściwości. Ponow ne natłuszczenie skó­ ry p o w in n o być jednak przeprow adzone z rów noczes­ nym jej naw ilżeniem . Praw idłow o przeprow adzony zabieg polega na w prow adzeniu tłuszczu do wcześniej zwilżonej skóry lub naniesieniu na nią tłuszczu w p o ­ staci w odnej emulsji. Stosow anie emulsji w ym aga jed­ nak znajom ości jej stopnia pow inow actw a do skóry. Jeśli użyty zostanie środek o tym samym potencjale co skóra, to nie będzie się on trw ale wiązał ze skórą, lecz przeniknie ją „na w skroś”. Pomiędzy m ateriałam i o potencjałach przeciw nych będą w ystępow ać zaś silne oddziaływ ania zatrzym ujące tłuszcz na pow ierzchni.

N atłuszczenie skóry, prow adząc do hydrofobizacji jej tkanki, chroni ją rów nocześnie przed nadm ierną utratą wody. Ustalenie w m iarę stałego naw ilżenia skó­ ry oraz zapew nienie jej w łóknom m ożliwości sw o b o d ­ nego przem ieszczenia się w zględem siebie, znacznie popraw ia jej elastyczność.

Podczas przeprow adzania zabiegu natłuszczania nale­ ży zw rócić uwagę na ilość tłuszczu, jaka p o w in n a zo­ stać w p ro w ad zo n a do skóry. Przetłuszczenie jej p o w o ­ duje bow iem nadm ierne sklejanie się w łókien kolage­ now ych, co prow adzi do usztyw nienia tkanki skórnej.

jak w przypadku m ocnego mydła m arsylskiego. G otow ać do zgęst­ nienia. R ozcieńczyć w odą w stosunku 1:1.

2 9 . K. B ieńkiew icz, op. cit., s. 4 7 5 - 4 8 2 .

3 0 . H. Rosa, P rzyczyn y zniszczeń skór ku rdyban ow ych , cz. 2, (w:)

N a u k o w e p o d sta w y ochrony i konserwacji d zieł sztu k i oraz za b y t­ k ó w k u ltu ry m aterialnej, Toruń 1 9 9 3 , s. 4 0 0 .

N atłuszczanie skór zabytkowych

Z w artość tłuszczu w skórze optym alnie pow inna w ynosić około 5% . W skórach o biektów zabytko­ w ych, nie poddaw anych wcześniejszem u natłuszcza­ niu, w artość ta w aha się jednak najczęściej w granicach l ,5 - 2 % 31. W celu dokładnego określenia realnej ilości tłuszczu znajdującego się w skórze, należy w ykonać następujące oznaczenie:

D o badania wykorzystuje się próbki skóry o masie 1 g pozyskane z obiektu podczas zabiegów kon serw a­ torskich (np. podcinanie skóry). O dw ażoną na w adze analitycznej próbkę um ieszcza się w tulejce w ykonanej z bibuły i w raz z nią w aparacie Soxhleta. Kolbę ap a ­ ratu Soxhleta, uprzednio w ysuszoną w tem p. 105°C do stałej masy, napełnia się 2 5 -5 0 ml rozpuszczalnika (aceton, eter naftow y). Przeprow adza się ekstrakcję w czasie 5 godz. Z aw artość kolby ekstrakcyjnej o d p a ­ row uje się do sucha i suszy do stałej masy w tem p. 105°C. Z aw artość w yekstrahow anych tłuszczów o bli­ cza się po ustaleniu masy pozostałości i po ró w n an ie jej z masą próbki skóry pobranej do ekstrakcji.

Jeśli poddaw ana zabiegom konserw atorskim skóra nie zaw iera dostatecznej ilości tłuszczu, należy go u zu ­ pełnić przez natłuszczenie skóry. Podczas przygotow y­ w ania środków natłuszczających, ilość tłuszczu jaką należy w nich uwzględnić, można obliczyć wg w zoru32:

T _ m(5 - y)

100

w którym :

T — ilość tłuszczu jaką należy w prow adzić do skóry w gram ach,

m — m asa skóry w gram ach,

y — ak tualna zaw artość tłuszczu w skórze (%).

D ysponując już gotow ym p rep aratem natłuszczają­ cym, trzeba obliczyć ile p rep aratu należy w prow adzić d o skóry, aby uzyskać w niej pożądany poziom tłuszczu (5% ). M ożna posłużyć się następującą zależnością33:

M =

^

M — ilość środka natłuszczającego jaką należy w p ro ­ w adzić do skóry w gram ach,

m — m asa skóry w gram ach,

y — ak tualna zaw artość tłuszczu w skórze (%), z — zawartość tłuszczu w środku natłuszczającym (%).

3 1 . H . A. B. van Soest, T. Stam bolov, P. B. H allebeek, C onservation

o f Leather, „Studies in C onservation”, t. 2 9 , 1 9 8 4 , s. 2 1 - 3 1 .

3 2 . Tam że. 3 3 . Tam że.

3 4 . Skład emulsji: 10 g oleju kopytkow ego, 2 g lanoliny, 6 g mydła szarego, 100 g w ody destylowanej. Lanolinę należy podgrzać z o le­ jem kopytkow ym do temp. 60°C , aż d o upłynnienia. Potem dodaje się małymi porcjami, ciągle mieszając, przegotow aną gorącą w odę

Środek stosow any do natłuszczania m oże mieć p o ­ stać emulsji lub postać ro ztw o ru w rozpuszczlniku o r­ ganicznym . W szczególnych przypadkach m oże być stosow ana m ieszanina obydw u rodzajów środków.

Emulsje m ożna stosow ać do natłuszczania skór, k tó ­

re nie są nadm iernie zakw aszone (pH powyżej 3), łatw o przepuszczają w odę i nie zm ieniają na stale k o ­ loru p o d jej w pływ em . Jeśli skóra d o stęp n a jest tylko od lica, em ulsja pow inna zawierać ok o ło 18% tłuszczu lub oleju. W przypadku skór dostępnych także od strony mizdry, zaw artość tłuszczów i olejów w emulsji może być niższa. Wiąże się to z koniecznością w ielo­ k rotnego jej nakładania, przez co do skóry w prow adza się także większe ilości wody. N aw ilżanie skóry m oże być jednak efektem pożądanym , w ykorzystanym do jej zaprasow ania.

Przystępując do natłuszczania skóry m ożna posłużyć em ulsją sporządzoną przez siebie. Przygotow ać należy ją tuż przed użyciem i zużyć w całości34.

Jeśli zastosow anie środków natłuszczających zaw ie­ rających w swym składzie w odę, z jakiś p o w o d ó w o k a­ zuje się niem ożliw e (skóra ciem nieje, nie chłonie na- tłustki lub trw ale się odkształca), natłuszczanie m ożna w ykonać poprzez zastosow anie ro ztw o ru tłuszczu lub oleju w rozpuszczalniku organicznym. Z aletą zastoso­ w ania rozpuszczalników organicznych jest ich głęboka penetracja w głąb tkanki skórnej, co um ożliw ia jej właściwe natłuszczenie. Ustalenie procentow ej zaw ar­ tości tłuszczu w tego rodzaju środku natłuszczającym uzależnione jest od właściwości samej skóry. D o skór bardzo cienkich i chłonnych m ożna stosow ać natłustki 0 wyższej zaw artości tłuszczu (np. 18% ). Zw iększenie ilości rozpuszczalnika um ożliw ia zaś lepszą penetrację 1 rozprow adzenie tłuszczu w skórach grubych, posia­ dających tłu ste i pokryte w oskiem pow ierzchnie. W pozostałych przypadkach godnym polecenia w yda­ ją się roztw ory tłuszczu lub oleju w rozpuszczalniku organicznym o zaw artości tłuszczu ok. 6 % 35.

Stosow anie natłustek opartych na rozpuszczalni­ kach w stosunku do suchych skór, posiada niestety pew ne wady. Z e względu na szybkie odparow yw anie rozpuszczalników , tłuszcz w nich rozpuszczony nie w nika w głąb skóry, lecz pozostaje w jej w arstw ach pow ierzchniow ych. D latego też lepiej spraw dzają się one podczas natłuszczania skór w ilgotnych. N akłada się je w ów czas po w ykonaniu w szystkich zabiegów na m okro, na w ilgotną jeszcze skórę. W ysycha ona w tedy w olniej, zaś w prow adzony do niej tłuszcz ma szansę zostać przez skórę głębiej w chłonięty. Poza tym wraz z w iązaniem tłuszczu zatrzym ana zostaje w tedy

nie-destylow aną z dodatkiem szarego mydła. Emulsja nie nadaje się do długotrw ałego przechow yw ania, gdyż nie zawiera środków konser­ wujących. Por.: H . A. B. van Soest, T. Stam bolov, P. B. H allebeek, op. cit., gdzie zamiast szarego mydła proponuje się dodatek środka p ow ierzchniow o czynnego — Arkopalu N 1 00, pełniącego praw­ d op od obn ie różw nież rolę emulgatora.

35 . R oztw ór tłuszczu m ożna przygotow ać np. w ed łu g poniższego przepisu: 4 g oleju kopytkow ego, 2 g lanoliny, 2 g im idazolu, 6 g

wielka część znajdującej się w skórze wilgoci i efekt popraw ienia jej elastyczności jest większy (tak jak w przypadku natłuszczania z udziałem emulsji).

W przypadku, gdy poddaw ana natłuszczaniu skóra nie w chłania dobrze emulsji, m ożna tę emulsję p o łą­ czyć z roztw orem tłuszczu w rozpuszczalniku o rg a­ nicznym . Jego d o datek bądzie gw arantow ał lepszą m i­ grację takiej mieszanki w głąb skóry. P rocentow a za­ w artość w niej tłuszczu pow inna wynosić około 18%.

W h andlu dostępne są różne p rep araty tego ro d za­ ju, znane p o d nazw ą emulsji natłuszczających36. Pre­ parow ane są one specjalnie do celów k o n serw ato r­ skich. Z aw ierają tłuszcz zem ulgow any w w odzie, śro d ­ ki konserw ujące i buforujące oraz rozpuszczalnik o r­ ganiczny, k tó ry m najczęściej jest alkohol izopropylowy. Podobnie jak sam ą em ulsję, m ożna ten rodzaj środka natłuszczającego przygotow ać indyw idualnie, do b iera­ jąc w m iarę potrzeby odpo w ied n ie składniki37.

alkoholu izopropylow ego, 86 g benzyny lakowej. Olej kopytkow y i lanolinę rozpuszcza się w benzynie lakowej. Im idazol użyty jako bufor organiczny rozpuszcza się w alkoholu izopropylow ym . N a koniec obydw a roztwory m iesza się z sobą. Por. H. A. B. van Soest, T. Stam bolov, P. B. H allebeek, op. cit. Inna propozycja wykonania środka natłuszczającego, opartego na tłuszczu kostnym , lanolinie i wosku pszczelim, znajduje się w publikacji: R. K ozłow ski, J. Ro- dakiewicz, A. B ogdanow icz, O pracow anie środków do konserwacji

za b y tk o w y c h opra w skórzanych, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”,

t. 9, 1 9 9 0 , s. 2 0 3 - 2 0 9 .

36. D ostępne aktualnie w handlu środki natłuszczające tego typu: R enoskór — emulsja do skóry, w ykorzystywana także do

czyszcze-nia, firmy Katalizator oraz A xim -p rofesion al, firmy A xim Sp. z o.o ., obie z Krakowa, oraz M A R O Q U IN , produkow any w e Frankfurcie n. M enem .

37. Przepis w ykonania w edług K. Pewcy, D o k u m en ta cje konserw a­

torska rękopisu perskiego, UM K , Toruń 1 9 84. O dm ierzoną ilość

lanoliny podgrzew a się w zlew ce dodając kilka kropli olejku cedro­ w ego. D o tego dodaje się porcjami — ciągle mieszając — 9 6% -ow y alkohol etylow y. N astępnie dolew a się przegotow aną gorącą w odę destylow aną z dodatkiem szarego m ydła będącego em ulgatorem . Całość należy przelać d o kolby stożkow ej i wstrząsając co jakiś czas nadal ogrzew ać d o m om entu ujednolicenia zawartości.

Additional Tanning and Currying of Leather Book Binding

The article contains a survey of the state of knowledge about the additional tanning and currying of old leather, with particular attention paid to book bindings; both operations are regarded as the most important in the entire process of conservation.

The authors present a lucid classification of plant tanning agents and their role in leather dressing as well as a chara­ cteristic of tanning extracts.

Further topics include moellens used for dressing old leather and a number of recipes for the production of asso­ rted mixtures.

Finally, the authors describe in detail the principles of the additional tanning of leather book bindings and dressing with emulsions and solvents.