Maria Poksińska
Polichromia renesansowego pieca
kaflowego w Dworze Artusa w
Gdańsku
Ochrona Zabytków 49/3 (194), 261-265
M aria Poksińska
POLICHROMIA RENESANSOWEGO PIECA KAFLOWEGO
W DWORZE ARTUSA W GDAŃSKU
D aw ne piece kaflow e były niezm iernie rzadko p o lichrom ow ane. Czasam i, gdy poza funkcją użytkow ą chciano podkreślić ich charakter dekoracyjny, istotny dla w ystroju w nętrza, m alow ano i zlocno zarów no fragm enty kam ienne, jak i ceram iczne. Przykładem są w czesnorenesansow e piece w awelskie, w których na pow ierzchni kafli zachow ały się resztki złoceń1. Z ło cenia znaleziono m .in. na pow ierzchni kuli ceram icz nej, stanowiącej praw dopodobnie ozdobę jednego z pie ców oraz n arożniku złożonym z dw óch kafli o o rn a m encie roślinnym 2. Także piec w C oburgu jest przy k ładem zastosow ania złoceń na pow ierzchni kafli p o krytych wcześniej glazurą3. W zm iankę o w ystępow a niu pobiały oraz farby o „m etalicznym p o ły sk u ” na renesansowych kaflach pochodzących z wykopalisk w Bę- dziem yślu (woj. rzeszowskie) przynosi ra p o rt z p ro w a dzonych tam ostatnio prac archeologicznych4. Z arów no pobiała, jak i farba nie zostały jednak bliżej ustalone. Dokładniej rodzaj zastosowanych m ateriałów określają rachunki w aw elskie z 1529 roku, gdzie o d n o to w an o zakupienie złota m alarskiego oraz „m inii do p ie có w ”5. W zm iankę o „czernieniu pow ierzchni najstarszych
kafli przy p o m o cy pasty złożonej z oleju m ieszanego z g ra fitem ” odnajdujem y w pracy o zdobieniu pow ierz
chni kafli i listew osłaniających fugi pieców w znoszo nych na przestrzeni w ieków 6. Ta inform acja, p o dobnie jak i dotycząca kafli z Będziemyśla, budzi pew ne w ą t pliw ości. N ie wiemy, czy pobiała na kaflach z Będzie myśla jest form ą ostatecznego opracow ania ich p o w ierzchni, czy też stanow iła podkład pod polew ę. W edług J. O końskiego w renesansow ych kaflach „bar
dzo często p o le w y p ołożone są na w arstw ie p o b ia łki”7.
1. M . P iątkiew icz-D ereniow a, Kafle w aw elskie okresu wczesnego
renesansu, „Studia do D ziejów W aw elu”, T. II, 1 9 61, s. 3 3 6 .
2 . J. D ereń, M . P iątkiew icz-D ereniow a, O surow cach i technologii
w y ro b u daw n ych kafli w aw elskich , „Kwartalnik Historii Kultury
M aterialnej”, R. XIV, 1 9 6 6 , s. 23 i 24.
3 . E. Kilarska, M . Poksińska, Badania nad kolorystyką X V I-w iecz-
nego pieca kaflow ego z D w o ru A rtusa w Gdańsku, „O chrona Zaby
tk ó w ” 1 9 8 8 , nr 4 , s. 2 5 1 .
4 . S. C zopek, Renesansow e kafle z Będziem yśla (w:) G arncarstw o
i kaflarstw o na ziem iach polskich o d późnego średniow iecza d o cza só w w spółczesnych. M ateriały z konferencji — R zeszów 1 9 9 3 , R ze
szów 1 9 9 4 , s. 9 5 - 1 1 9 . W edług naszych dośw iadczeń metaliczny połysk często daje zm ienione chem icznie szkliwo.
5 . M . D ąbrowska, Kafle i piece kaflow e w Polsce d o końca XVIII
wieku, „Studia i M ateriały z Historii Kultury M aterialnej”, T. LVIII,
1 9 8 7 , s. 2 1 1 .
6. J. O koński, Z badań n ad typologią i zm iennością dekoracji kafli
w Polsce, „Studia i M ateriały PKZ”, W arszawa 1 9 8 8 , s. 2 2 . w g
R. Reinfussa, L u d o w e kafle m alow an e, Kraków 1 9 6 6 , s. 8. 7 . J. O koński, op. cit., s. 58.
C zarna farba złożona z grafitu i oleju była natom iast n ieo d p o w ied n ia do m alow ania, gdyż tru d n o wysycha, przez długi czas dając lepką pow ierzchnię. Publikow a ne dane o polichrom ii dotyczą w głów nej m ierze kafli, a nie całych pieców, stąd także trudności interpretacyjne.
O bszerny m ateriał o kolorystyce i technikach m a larskich w daw nych piecach przyniosły badania poli chrom ii w zniesionego na przełom ie 1545/1546 r. W ielkiego Pieca, który zdobił w nętrze D w oru Artusa w Gdańsku. Badania wykazały, że od cokołu po zwień czenie wszystkie jego elementy nie pokryte glazurą były polichrom ow ane. Tak bogatej polichrom ii, jak na gdań skim piecu nie stw ierdzono w żadnym z dotychczas ba danych obiektów. W ielobarwnie glazurowane kafle o bo gatym program ie ikonograficznym miały szlachetną opraw ę malarską, dopełnioną bogatymi złoceniami8.
Ślady złoceń o dnaleziono także na pow ierzchni nie których kafli. Badania polichrom ii W ielkiego Pieca ro zpoczęto w 1984 r. w zw iązku z pracam i przy k o n serwacji cokołu. Trwały z przerwam i do 1995 r., a więc do czasu po n o w n eg o w zniesienia pieca9. Początkowo służyły głów nie rozw iązaniu problem ów k onserw ator skich; określały zakres oczyszczania pow ierzchni ka m ienia i konserw acji przem alow ań, tak aby nie zni szczyć najwcześniejszych w arstw m alarskich. Z cza sem, gdy obraz polichrom ii staw ał się coraz bardziej klarow ny, zarysow ała się m ożliw ość odtw orzenia pier wotnej kolorystyki pieca. Opis badań w zbogacono więc o plansze rekonstrukcji kolorystycznej poszczególnych opraco w ań m alarskich. Rezultaty prac były prezen to w an e w form ie sp raw o zd ań 10 i arty k u łó w 11.
8. Informacje na temat historii pieca, jego kształtu, kolorystyki i ikonografii kafli znaleźć m ożna w opracowaniach E. Kilarskiej:
Renesansowy piec w D w orze Artusa w Gdańsku, „Spotkania z Zaby
tkam i” 1 9 8 4 , nr 3 , s. 5 8 - 6 0 ; D er Kachelofen im A rth ush of in Gdańsk (w:) Polen im Z eita lter der Jagiellonen 1 3 8 6 -1 5 7 2 , Schallaburg
L andesm useum s K atalog nr 1 7 1 , W ien 1 9 8 6 , s. 3 9 2 -4 3 9 ; D er Re naissance-K achelofen im D anziger A rtu sh of vor seinem W ideraufbau,
„Keram os” 1 9 9 3 , nr 1 42, s. 3 1 - 6 0 (współautor M . Kilarski); Bada
n ia ..., op. cit. (współaut. M . Poksińska).
9. Zakres badań rozszerzono (z inicjatywy mgr E. Kilarskiej z M u zeum N aro d o w eg o w Gdańsku oraz mgr A. Szpakiewicz z M uzeum H istorii M iasta Gdańska) o analizy polichrom ii glinianych listew i alabastrowej płyciny z przedstawieniem Dyla Sowizdrzała. Prace w yk on an o na zlecenie Konserwatora Zabytków M iasta Gdańska. 10. M . Poksińska, W yniki badań polichrom ii kam iennego cokołu,
e le m e n tó w glinianych oraz p ły c in y z przedstaw ien iem D yla Sow i zd rza ła z pieca z D w o ru Artusa w Gdańsku, 1 9 8 4 -1986-, tejże, W y niki badań polichrom ii na m edalionach cokołu X V I-w iecznego pieca kaflow ego z D w o ru Artusa w G dańsku, 1 9 9 0 , mpis; tejże, Badanie polich rom ii na płycin ie z herbem G dańska, 1 9 9 1 , mpis (badania
1. Jedna z czterech zachow anych plycin kam iennych przedstaw iająca p o sta ć błazna. Stan p rzed konserwacją. Fot. K. Augustyniak 1. O n e o f the four ex ta n t ston e tablets depicting the figure o f a jester. S ta te prior to conservation. Photo: K. Augustyniak
W niniejszym opracow aniu przedstaw iony zostanie bieg tych badań oraz nie publikow ane d o tąd plansze rekonstrukcji kolorystycznej polichrom ii niektórych fragm entów bryły pieca. Przypom nijm y więc miejsca w ystępow ania w arstw m alarskich, rozpoczynając od podstaw y pieca. P olichrom ow ano elem enty kam ienne okryw ające ceglaną konstrukcję cokołu — płaskorzeź bione płyty, z któ ry ch zachow ały się tylko cztery. Przedstaw iają one m nicha, mniszkę oraz parę błaznów (il. 1). Płyty te były oddzielone kam iennym i pilastram i, z których co drugi zdobiły um ieszczone pośrodku m e daliony z głow am i antycznych postaci (il. 2, 3, 4 i 5). Powyżej, nad gzym sem , biegł kam ienny fryz z o rn a m entem roślinnym i centralnie um ieszczonymi herba mi Korony, Prus Królew skich i G dańska. Polichrom o w ane były także gliniane, ornam entalnie opracow ane listwy, otaczające kafle pięciu stref wieżowej bryły pieca (ił. 6). N a skrzyżow aniu osłoniętych listwami fug połyskiw ały złotem gliniane elem enty w form ie roze tek i m aseczek. Piec wieńczyły półkoliste, ceram iczne płyty z herbam i występującym i we w spom nianym ka m iennym fryzie. N a płycie z herbem G dańska, jak w ykazały badania, zastosow ano technikę mieszaną, pokryw ając część pow ierzchni glazurą, a część poli chrom ią (il. H).
Pierwsze próbki do badań pob ran o z cokołu pieca. Polichrom ia pozostała tam jedynie we fram gentach, głów nie w zagłębieniach reliefu. Składała się z pięciu do dziesięciu w arstw m alarskich, których chronologia początkow o była tru d n a do określenia. W większości próbek po w tarzała się dość gruba i charakterystyczna w arstw a o barw ie szarobłękitnej, k tó rą określano jako drugie przem alow anie cokołu. Szczegółowa analiza w arstw po d nią leżących pozw oliła na ustalenie k olo rów użytych farb oraz ich składu. Wyniki badań zesta w io n o w tab eli12 (tab. 1).
2, 3 , 4 i 5. M edaliony z cokołu pieca. Fot. A. Skowroński
2, 3, 4 a n d S. M edallions from the socle o f the stove. Photo: A. Skowroński
w ykonano na zlecenie Konserwatora Z abytków M iasta Gdańska); tejże, D alsze badania nad kolorystyką glinianych listew osłaniają
cych fugi renesansowego pieca w D w o rze A rtusa w G dańsku, 1 9 95,
mpis (badania wykonano na zlecenie Muzeum Historii Miasta Gdańska). 11. E. Kilarska, M . Poksińska, op. cit., s. 244—2 5 4 ; E. Kilarska,
W przededn iu o d b u d o w y pieca w d w orze Artusa w G dańsku, „Porta
Aurea. Rocznik Zakładu H istorii Sztuki Uniwersytetu G dańskiego”, R. 1, Gdańsk 1 9 9 2 , s. 1 5 1 -1 8 9 ; M . Poksińska, Problem atyka badań
i rekonstrukcji k o lo ry styk i pieca w d w o rze Artusa w G dańsku,
s. 1 9 1 -2 0 2 .
12. O d dzielone przecinkiem nazwy pigm entów oznaczają poszcze gólne barwy, np. ornament: cynober, biel ołow iana... — oznacza,
Tabela 1. Polichromia pieca — zestawienie wyników badań W arstwa technologiczna C okół fryz/płyciny/pilastry C okół m edaliony Zw ieńczenie płycina z herbem G dańska Listwy osłaniające fugi Podłoże piaskow iec, w apień piaskow iec ceram ika glina suszona
Z ap raw a m alarska
masy k o t+ k re d a + czerń organiczna (niewielka ilość)
biel o ło w ian a+ k re d a + c z e rń organiczna (niewielka ilość)
brak zapraw y kreda
(3 w arstw y zapraw y)
W arstwa oryginalna
1 5 4 5 -1 5 4 6
tło azuryt azuryt
biała i zielona glazura, folia złota, biel ołow iana, m inia
kreda lub ugier
orn am en t
cynober, biel ołow iana, kreda, czerw ień żelazowa, folia złota
cynober, biel o łow iana, kreda, um bra, folia złota
cynober, sm alta, folia złota
Pierwsze przem alow anie
biel ołow iana + gips (niewielka ilość)
biel o ło w ia n a+ g ip s (niew ielka ilość)
biel ołow iana, c y n o b er+ m inia, złoto, srebro
pobiała w apienna
Drugie
przem alow anie
w arstw a szarobłękit na: biel o ło w ian a+ k re d a + cy n o b er+ czerń ro ślin n a+ gips (niewielka ilość)
w arstw a szarobłękit na: biel o ło w ian a+ kreda + czerń ro ślin n a+ g ip s (niew ielka ilość)
biel ołow iana, cynober, błękit organiczny, żółcień
kreda, m inia, czerw ień żelazow a
Z auw ażono pew ne praw idłow ości w rozłożeniu k o loru na poszczególnych fragm entach cokołu. W yróż niono cztery rodzaje elem entów : rzeźbiony fryz z h er bam i biegnący nad gzymsem, elem enty architektury cokołu, rzeźbione płyciny z postaciam i oraz m edalio ny, które odnalazły się i zostały przebadane już po zakończeniu analizy polichrom ii pozostałej pow ierz chni cokołu. Polichrom ia w m edalionach była najlepiej zachow ana, a jej analiza potw ierdziła popraw ność in terpretacji rezultatów wcześniejszych badań podstaw y pieca. Próbki z m edalionów okazały się też pom ocne w rozstrzygnięciu w ątpliw ości co do tła kam iennego fryzu z herbam i. Podane tu inform acje o przebiegu badań mają na celu ukazanie, jak wiele w ątpliw ości tow arzyszy zwykle badaniom zabytkowej polichrom ii, jak często pierw sze ustalenia należy w eryfikow ać, gdy pojaw ią się now e — jak w tym przypadku m edaliony — lepiej zachow ane fragm enty dzieła sztuki. Raz je szcze należy podkreślić, że choć skład farb m ożna jednoznacznie określić w badaniach fizykochem icz nych, to chronologia w arstw jest już spraw ą in te rp re
tacji, a rekonstrukcja kolorystyki w form ie barw nych plansz nie zawsze jest m ożliwa. Chcąc rzetelnie w y k o rzystać wyniki badań, często należy poprzestać jedynie na po d an iu miejsca w ystępow ania koloru. K ierując się tymi zasadam i, w ykonano plansze rekonstrukcji k o lo rystycznej tylko dla m edalionów , gdyż dla pozostałych elem entów cokołu było to niem ożliw e w obec zniko mych ilości warstwy uznanej za oryginalną. Także w me dalionach miejsca, w których nie znaleziono p ierw o tnej polichrom ii, zaznaczono na planszach barw ą sza rą, choć m ożna przypuszczać, kierując się kolorystyką m edalionów um ieszczonych w tłach kafli, że oczy p o staci były m alow ane farbą brązow ą (il. Fa, Fb).
że ornam ent m alow ano czerwienią i bielą. N azw y pigm entów p o łączone znakiem plus oznaczają w ystępow anie ich w mieszaninie w jednej w arstwie, np. m asyk ot+k reda+ czerń organiczne (niew iel ka ilość) oznacza m ieszaninę żółcieni, bieli i niewielką ilość czerni, c o daje warstwę o barwie żółtawej.
6. G liniane listw y osłaniające fugi pieca. Fot. A. Skow roński
Szczegółow e wyniki badań polichrom ii pieca p rzed staw iono w e wcześniejszych publikacjach, gdzie opisa no zaró w n o w arstw y uznane za oryginalne, jak i k o lejne przem alowania. W niniejszym opracow aniu przy p o m niany zostanie jedynie skład w arstw y pierw otnej ze w skazaniem możliwości jej odtw orzenia w poszcze gólnych fragm entach pieca. Jak już w spom niano, naj czytelniejszy obraz polichrom ii uzyskano dla czterech m edalionów . W pierwszym etapie prac m alarskich ich pow ierzchnię pokryw ała w arstw a białej zapraw y m a larskiej. T ło oraz karnacje p odm alow ano szarością. N astęp n ie złocono poszczególne fragmenty, stosując jako p o d k ład czerw onobrązow ą w ytraw ę olejną. Z ło co n o hełmy, pióra, stylizow ane liście (naram ienniki), niekiedy tylko ro n d a nakrycia głow y (kapalinu), p o zo stałą część m alując cynobrem . Praw dopodobnie złoco no także bordiury, gdzie nie zachow ały się ślady folii, lecz pozostała czerw o n o b ru n atn a w ytraw a. N astępnie m alow ano karnacje bladoróżow ą farbą, na której cy nobrow ym laserunkiem podkreślano niektóre fragm en ty twarzy. B rody i praw d o p o d o b n ie oczy m alow ano farbą brązow ą. T ło m edalionów w ypełniono błękitem . Z ap ra w a m alarska w m edalionach różni się nieco skła dem od zapraw y w pozostałych elem entach cokołu (patrz tab. 1). Fryz, pilastry i płyciny z postaciam i p o kryw ała zapraw a o barw ie pierw otnie żółtaw ej, z cza sem zbrunatniała. Partie tła fryzu i płycin m alow ano błękitem , łuki nad postaciam i cynobrow ą czerw ienią, n iek tó re fragm enty postaci złocono (kielich w dłoni m nicha, pasek sukni i berło błazna). K olorystykę p o zostałych fragm entów cokołu, głów nie postaci, tru d n o z interpretow ać. O rn am en t fryzu z herbam i m alow ano czerw ienią cynobrow ą i bielą oraz złocono złotem p ła tkow ym na w ytraw ie olejnej. C zerw ień znaleziono w tle h erb u , a wić nosi ślady bieli. O dpow iadałoby to kom pozycji kafli narożnych, w których tła są także błęk itn e a w ić biała. Taka kolorystyka biegnącego d o łem fryzu i ułożonych p ionow o kafli narożnych tw orzy kom pozycyjnie rodzaj obram ienia. N a pila- strach w ystępują dw a odcienie czerw ieni (czerw ień cynobrow a i żelazowa).
S ladow o zachow ana polichrom ia nie pozw ala na rekonstrukcję kolorystyki tych fragm entów cokołu, szczególnie w partii filarów i gzymsu, gdzie znaleziono jedynie ślady czerw ieni żelazowej w tle pilastrów i cyn o b ru w ich pionow ych podziałach.
P ierw o tn a polichrom ia listew w okół kafli i rozetek na skrzyżow aniu listew jest znacznie bardziej czytelna, choć i tu nasuw ają się pew ne w ątpliw ości, zw iązane
z datow aniem sam ych listew i interpretacją najw cze śniejszych warstw. Ich pow ierzchnię pokryto najpierw grubą, nakładaną w trzech w arstw ach, białą zapraw ą kredow ą. Stylizow ane łodygi, liście i dzbany m alow a no na niej błękitem (smaltą) na szarym podm alow aniu, niektóre fragm enty tego o rnam entu pokryw ano czer w ienią cynobrow ą, pręciki kw iatów i w ałeczki złoco no (il. Fc). Z ło to w ystępuje także na pow ierzchni m a seczek i rozet. T ło o rn am en tu stanow iła w ygładzona zapraw a m alarska, co w ynikało z badań dziesięciu li stew przekazanych do analizy. G dy po ustaw ieniu pieca p odjęto decyzję o rekonstrukcji kolorystyki listew, w y k o n an o d o datkow e badania innych, nie analizow nych d o tąd elem entów . W dw óch z nich na bieli znaleziono ślady w arstw y o barw ie jasnougrow ej. W ynikałoby stąd, że tła listew m ogły być zbliżone do kolorystyki narożnych kafli. Z a ró w n o technika m alarska, jak i ro dzaje użytych do m alow ania pigm entów są odm ienne od występujących w cokole pieca.
O statnim etapem badań było rozpoznanie p o lic h ro mii na wieńczącej górną kondygnację pieca płycinie ceram icznej z herbem G dańska. W ystępow ały tam gla zury oraz polichrom ia i złocenia oparte na spoiw ach organicznych. Białą glazurą p o k ry to pow ierzchnię krzyży herbow ych, zieloną — k oronę, tło płyciny poza herbem oraz fryz w okół tła. N a glazurze w koronie oraz głow ach i stylizow anych ogonach delfinów w y stępują złocenia na w ytraw ie olejnej. N a koniec tło herbu m alow ano czerw ienią bezpośrednio na p odłożu ceram icznym , a brzeg herbu podkreślono bielą. Taki obraz pierw otnej polichrom ii dały badania la b o ra to ryjne (il. Ga). Polichrom ia ta podczas konserw acji pły ciny została zrekonsturow ana. Jej stan zachow ania p o zwolił na o dtw orzenie dw óch kolejnych przem alow ań, które pokazano na planszach kolorystycznych (il. Gb i Gc). C hoć przem alow ania zostały usunięte w w yniku prac konserw atorskich, ich obraz został zdokum ento- w any i stanow i przykład zm ienności kolorystyki tego przedstawienia w ciągu wieków.
N asuw a się pytanie, czy w świetle przedstaw ionych w yników badań m ożna zrekonstruow ać pierw o tn y wygląd pieca, rozm ieszczenie akcentów kolorystycz nych, nasycenie barw, ich odcień, miejsca w ystępow a nia złoceń? Przedstaw iony m ateriał badawczy p o k azu je, że m ożem y jedynie zbliżyć się do prawdy. C hoć uzyskaliśmy wiele inform acji o pierw otnej polichrom ii pieca, to — tak jak w przypadku jego program u ide ow eg o 13 — obraz pierw otnego w yglądu pieca zostaje ciągle spraw ą otw artą.
13. J. Pokora, N osce te Ipsurn. Studium z ikonografii błazna, W ar szawa 1 9 9 6 , s. 1 0 -3 0 .
The Polychromy of the Renaissance Tile Stove in the Court of Arthur in Gdańsk
The Renaissance stove in the Court of Arthur in Gdańsk is one of the few objects of this type which, apart from the traditional glazing, contain fragments embellished with or ganic paint. Orginally, the polychromy covered the stone socle of the stove, the clay frames surrounding the tiles and partially the ceramic tablet with the coat of arms of Gdańsk.
The article discusses the history of research into the scheme of the stove as well as the outcome of laboratory examinations into the races of the extant original layer and numerous repainting.
The table displays the composition of paint used for particular fragments of the stove. The colour boards inter pret the outcome of the research and show the appearance of the original design and subsequent repainting. The results of the study have been confirmed after the reconstruction of the solid of the stove which comprises a consistent architec tonic and painting composition. The polychromy of the corner tiles and frieze emphasises its architecture. Elements of the crown and base echo the multihued tiles. The gilt fragments, endow this enormous construction with a certain feeling of lightness.
