R O Z P R A W Y
A L E K S A N D E R S W IE Ż A W S K I
Dux regni Poloniae i haeres regni Poloniae.
Ze studiów nad tytulaturą władców polskich
na przełomie XIII i XIV wieku
M orderstw o popełnione na osobie króla Przemyśla wczesnym rankiem 7 lutego 1296 r. postaw iło znak zapytania nad dalszym istnieniem zaledwie przed siedmioma miesiącami restytuow anego królestwa. W myśl panujących bowiem wówczas jeszcze w Polsce poglądów królem mógł być tylko władca, który koronow ał się i dopiero po koronacji m ógł oficjalnie używać tytułu królews kiego. W prawdzie kroniki i roczniki z reguły nazywały Polskę królestwem, a czasem nawet i panujących książąt królam i, to jednak sami książęta w wydawanych przez siebie dokum entach nigdy tytułu królewskiego nie używali. Jedynie na m onetach wybijanych przez M ieszka III i Leszka (chyba raczej Białego niż mazowieckiego) pojaw ia się polski tytuł „k ró l” oddany zresztą literami hebrajskim i1. Były to pierwsze, nieśmiałe próby tytułów pretensyjnych, ukrytych w bardzo słabo wówczas znanym piśmie hebrajskim . N a tytuły pretensyjne w dokum entach książęta polscy w X III w. nigdy się nie odważyli.
Jak w iadom o, Przemysł zapisał swe państw o ciotecznemu bratu H enryko wi I ks. głogowskiemu. H enryka ubiegł jednak W ładysław Łokietek, mąż stryjecznej siostry Przemyśla, Jadwigi, zajmując Pom orze i większą część W ielkopolski, nie bez poparcia miejscowego rycerstwa. Przeciwko Łokietkowi wystąpił Henryk. Pomiędzy obu współzawodnikam i doszło do starcia zbrojnego pod Krzywinem, które zakończyło się porażką Łokietka. N astąpiły rokowania, wynikiem których była ugoda zaw arta w Krzywinie 10 m arca 1296 r.
Z rokow ań tych Łokietek wyszedł o bronną ręką. Z a cenę bowiem oddania Henrykowi południowej W ielkopolski i obietnicę adopcji jego syna — również imieniem Henryk eo gwarantow ało temu ostatniem u całość spadku po Przemyśle po śmierci W ładysława, Łokietek zatrzym ał większą część W ielkopol ski wraz z Gnieznem i Poznaniem oraz całe Pomorze. Podkreślić należy, że spraw a ewentualnej adopcji wydawała się wówczas mieć duże szanse praw dopodobieństw a. Zaw arte około 1293 r. małżeństwo Łokietka i Jadwigi było do tego czasu bezpotom ne2 i Henryk zapewne liczył, że takim pozostanie.
W ładysław Łokietek objąwszy po Przemyśle dziedzictwo, nie przyjął tytułu królewskiego. W dokum encie krzywińskim, pierwszym znanym z tego okresu,
1 R . K i e r s n o w s k i , W stę p d o n u m izm a ty k i p o ls k ie j w ie k ó w średn ich , W a rsza w a 1964, s. 81. 2 W . D w o r z a c z e k , G en ea lo g ia . T a b lice, W a rsza w a 1959, tabl. 3; O . B a l z e r , G en ealogia
P ia s tó w , K r a k ó w 1895, s. 2 5 2 , 3 41, p rzyjm u je d u ż o w cześn iejszą d a tę te g o m a łżeń stw a , b o przed
1279 r.; E. D ł u g o p o l s k i , W ła d y sła w Ł o k ie te k na tle sw oich c za só w , W r o c ła w 1951, s. 38, m yln ie p o d a je , że Ł o k ie te k a d o p to w a ł w ó w c z a s m ło d e g o H en ryk a.
430 A I . K K S A M M i R S W I t Ź A W S K I
wydanym 10 m arca 1296 r. nazwał się jedynie dux Polonie, Pomoranie, Cuiavie,
Lancicie ac Syradie3. Tytuł ten więc nie podkreślał faktu istnienia królestw a, ani
też niewątpliwych pretensji Łokietka do korony. Trzeba więc było wymyśleć tytuł o innym brzmieniu, który uwidaczniałby ciągłość istnienia królestwa i aspiracje królewskie Łokietka.
Nową intytulację wynaleziono stosunkow o szybko. Już w następnym znanym dokum encie Łokietka, wydanym w Poznaniu 2 m aja 1296 r. nosi on tytuł dux regni Polonie et dominus Pomoranie et Cuyavie, Lanzicie et Syradie*. Tytułu tego używał Łokietek w różnych w ariantach, z nielicznymi w yjątkam i, aż do końca 1299 r.
K to był projektodaw cą tej nowej intytulacji, nie wiadomo. W ydaje się jednak, że projekt ten wyszedł ze sfer kościelnych, które — jak w iadom o — były głównym inicjatorem przywrócenia godności królewskiej. Już bowiem 11 września 1293 r. w tekście dokum entu biskupa poznańskiego Jan a znajdujemy odnoszący się do Przemyśla II zwrot illustris domini nostri Premisl ducis regni
Polonie5. Być może więc, że jest to pierwszy sygnał planów restytucji królestwa.
W każdym razie od m aja 1296 r. aż do schyłku 1299 r. w olbrzymiej większości swych dokum entów Łokietek tytułuje się dux regni Poloniae, przy czym Polska bez wyjątku zajmuje pierwsze miejsce w intytulacji. Czasem jednak
dux zastępow any jest słowem dominus, a w jednym przypadku nawet słowem haeres.
Jako dominus regni Polonie określa się Łokietek w trzech dokum entach wydanych w trzeciej dekadzie lutego 1297 r.6, w dokum encie z 13 stycznia 1298 r.7, w trzech dokum entach z lipca i przełom u sierpnia i września tegoż roku8 oraz w dokum encie z 21 m aja 1299 r.9 Nie wydaje się, by określenie dominus zamiast
dux m iało jakieś szczególne znaczenie w tym przypadku, gdyż oba te słowa
dostatecznie dokum entują fakt władzy Łokietka nad królestwem. N a pewno zaś tylko jak o ciekawostkę należy potraktow ać rzadko spotykaną odm ianę formułki dewocyjnej, w ostatnim dokum encie z 1298 r. zam iast zwyczajowego wówczas
dei gratia figuruje zwrot divina providenda.
Prócz tego pojaw ia się tytu latu ra haeres regni Poloniae, a więc identyczna z tytulaturą, której używał Łokietek w drugim okresie swych rządów w Wielko- polsce, w latach 1314— 1320. Pierwszy z tych dokum entów z 29 listopada 1299 r.10 zdefiniowała M. B i e l i ń s k a jak o falsyfikat, gdyż Łokietek jest tam nazwany księciem K rakow a i Sandom ierza11, a więc ziem, którym i wówczas nie władał. Drugi dokum ent z tytułem haeres pochodzi z 30 grudnia 1299 r.12 i jest ostatnim znanym dokum entem Łokietka z pierwszego okresu jego rządów w W ielkopols- ce. Łokietek jest tam nazwany heres regni Maioris Polonie.
3 K D W lk p . t. II, nr 745. D o p o d a n y c h tutaj i dalej p rzy k ła d ó w ty tu la tu r y ła ciń sk iej nie w p r o w a d z a n i d y fto g n ó w , g d y ż w o m a w ia n y m o k resie z regu ły ich n ie sto so w a n o .
4 K D W lk p . t. II, nr 746.
5 D o k . kuj. m a z ., D o k u m e n ty w ie lk o p o lsk ie , nr 11. Z p o w o d u te g o z w ro tu w y d a w ca u z n a ł ten d o k u m e n t za n ie a u te n ty c z n y (ta m że, s. 534). P o g lą d ten słu szn ie sk r y ty k o w a ł A . G ą sio r o w sk i, K D W lk p . t. V I, nr 4 4 , o k reśla ją c g o ja k o h ip erk ry ty cy zm . G ą sio r o w sk i w yraża p rzy p u szc zen ie, że ty tu ł ten d o sta ł się d o k o p ii z in icja ty w y p rzep isy w a cza (d o k u m e n t n ie z a c h o w a ł się w o ry g in a le). Jest to m o ż liw e , o s o b iś c ie jed n a k są d zę , że zn a jd o w a ł się o n w p ierw o tn y m tek ście.
6 K D W lk p t. II, nr 761; K D K K t. I, nr 102, 103. 7 K D W lk p . t. II, nr 769.
8 K D W lk p . t. II, nr 7 90, 7 92, 793. 9 P o m . U B t. I, nr 575.
10 K D W lk p . t. II, nr 826.
11 M . B i e l i ń s k a , K a n c e la ria W ła d y sła w a Ł o k ie tk a , St. Ź ródł. t. V I, 1961, s. 51 12 K D W lk p . t. II, nr 8 28.
T Y T U L A T U R A W ŁA D C Ó W POL SK IC H W X III I XIV W IE K U 431
Gwoli ścisłości należy jeszcze dodać, iż posiadam y informację o przywileju Łokietka z 16 września 1296 r. W informacji tej przywilej ów określony jest jako
Privilegium Vladislai haeredis13. Nie sposób dziś stwierdzić, czy określenie haeredis zostało zaczerpnięte z oryginału przywileju, czy też pochodzi od autora
wzmianki.
Istnieją jednak też dokum enty Łokietka z lat 1296— 1299, w których słowo
regni jest opuszczone, a książę nazwany jest po prostu dux Poloniae. Takim jest
dokum ent wystawiony w Poznaniu 10 m aja 1296 r.14. Brak tu jakichkolw iek racji opuszczenia słowa regni, sądzę więc, że owo opuszczenie jest wynikiem niedopatrzenia pisarza.
Inaczej m a się spraw a z dokum entem z 18 listopada 1297 r., w którym Władysław tytułuje się dux M aioris Polonie, Pomoranie, Cuiavie, Lancicie et
Syradie15. W dokum encie tym Łokietek zrzekał się praw do ziemi krakowskiej
i sandomierskiej na korzyść W acława II. W idocznie książę nie chciał drażnić potężnego króla czeskiego, który nie uznawał jeszcze wówczas faktu restytucji królestw a w Polsce, uważając, że koliduje ona z jego planam i. Nie przeszkodziło m u to później w uznaniu post fa ctu m koronacji Przemyśla, gdyż bez kwestii fakt ten ułatwił jem u samem u koronację w Gnieźnie w 1300.
T rudno powiedzieć, dlaczego w dokum encie wystawionym w Tczewie 5 stycznia 1298 r. Łokietek nazwał się tylko dux maioris Polonie16. Nie dziwi natom iast tytuł Łokietka w dokum encie z 23 sierpnia 1299 r. dux Maioris
Polonie, Poznanie, Pomoranie, Lancicie, Cuyavie et Syradie11. W dokumencie
tym bowiem Łokietek obiecywał Wacławowi II, że w najbliższą wigilię Bożego N arodzenia zjawi się w Pradze, złoży hołd królowi czeskiemu, zrzeknie się na jego korzyść posiadanych ziem i otrzym a je na pow rót jak o lenno. Oczywiście wystawiając dokum ent tej treści nie mógł Łokietek nazwać się „księciem królestw a” . Zresztą, ja k w iadom o, Łokietek swej obietnicy nie dotrzym ał.
W raz z W ielkopolską Łokietek odziedziczył po Przemyśle Pom orze i fakt ten znalazł również odbicie w jego tytulaturze. Tytuł pom orski występuje z reguły zaraz po polskim. Znam y tu jedynie dwa wyjątki: z 1298 r. tytuł dux regni
Polonie, Cuyavie, Syradie et Pomeranie (zwraca tu uwagę opuszczenie — p raw
dopodobnie wynikłe z nieuwagi pisarza — tytułu łęczyckiego)18 i z następnego roku, gdzie — jak wspom niano — w dokum encie dla W acława II tytuł Łokietka brzmi: dux Maioris Polonie, Poznanie, Pomoranie, Lancicie, Cuyavie et Syradie19. Tak więc w tytulaturze Łokietka z lat 1296— 1299 możemy wyróżnić pięć głównych wariantów: 1. regni Polonie et terrarum Pomeranie, Cuiavie, Lancicie et
Siradie d u x ; 2. dux regni Polonie, Pomoranie, Cuiavie, Lancicie ac (et) Siradie; 3. dominus regni Polonie, Pomoranie, Cuyavie, Lancicie et Siradie', 4. dominus regni Polonie, dux Pomeranie, Lancicie, Cuyavie et Syradie; 5. dux regni Polonie et dominus Pomeranie, Cuyavie, Lancicie ac Syradie. P onadto znam y dwa dokum e
nty z tytułem princeps odnoszącym się tylko do Pom orza (dux regni Polonie,
13 K D W lk p . t. III, nr 52a. 14 K D W lk p . t. V I, nr 52
15 K D W lk p . t. III. nr 2 0 3 6 (7 66a). 16 P o m . U B t. I, nr 551.
17 K D W lk p . t. II, nr 818; E. D ł u g o p o l s k i , o p . c it., s. 4 2 , p isze , że Ł o k ie te k w K lęce z o s ta ł zm u sz o n y p rzez W a cła w a d o zm ia n y ty tu łu du x regni P o lo n ia e n a d u x M a io r is P o lo n ia e. N ie je st to w p ełn i ścisłe, w n a stęp n y ch b o w iem d o k u m e n ta c h w y d a n y ch ju ż p o r o k o w a n ia c h w K lęce, Ł o k ietek w r ó c ił z n ó w d o tytu łu d u x regni. Por. K D W lk p . t. II, nr 819, 8 20, 8 21, 825; C D P o l., nr 171.
18 K D W lk p . t. II, nr 744. 19 K D W lk p . t. II, nr 818.
432 A L E K S A N D E R SW IEŻAW SKI
princeps Pomoranie et dominus Cuyavie, Lancycie ac Syradie)20 i dwa inne,
w których tytuł ten m ożna odnieść do wszystkich pozostałych ziem poza W ielkopolską (dux regni Polonie, princeps Pomoranie, Cuiavie, Lancicie ас
Syradie)21. Znam y też dwa przypadki opuszczenia tytułu sieradzkiego22.
Treść wspom nianych dokum entów z tego okresu nie sugeruje, by różnica tytułów dux, dominus, czy nawet princeps m iała jakieś głębsze znaczenie. W ydaje się, że używano ich przemiennie, zależnie od inwencji pisarza. M oże tylko trzeba zwrócić uwagę na fakt, że żaden z dokum entów nie zawiera tytułu princeps regni
Poloniae.
Henryk głogowski, mimo iż od czasów ugody krzywińskiej w ładał połu dniow ą W ielkopolską, faktu tego nie uwidocznił w swej tytulaturze. W dalszym ciągu tytułował się, ja k uprzednio, jedynie księciem Śląska i panem Głogowa23. Zm ianę przyniósł dopiero rok 1298.
Jak w iadom o, włodarze wszystkich trzech diecezji, na terenie których leżało państw o Przemyśla, a więc arcybiskup gnieźnieński oraz biskupi poznański i włocławski wraz z rycerstwem wielkopolskim opowiedzieli się w 1296 r. za sukcesją Łokietka. Jednakże dwa lata jego rządów przyniosły duże roz czarowanie. Episkopat, nie zrywając jeszcze na razie z Łokietkiem , nawiązał kontakty z Henrykiem głogowskim.
H enryk zapewne zdał sobie sprawę, że na wypełnienie umowy krzywińskiej nie m a co liczyć. Łokietek bowiem dotychczas nie tylko nie adoptow ał jego syna, ale fakt, że z dotychczas bezdzietnego m ałżeństwa władcy W ielkopolski i Pom orza urodził się syn Stefan24, utwierdził go w przekonaniu, że ębiecana adopcja nie dojdzie do skutku. M iary zaś dopełnił najazd Łokietka na Śląsk już w 1297 r.25. Wiedząc zaś na pewno o panującym w W ielkopolsce niezadowoleniu z rządów Łokietka, postanow ił przygotować grunt do opanow ania w przyszłości tej ziemi.
Krokiem takim było spotkanie z episkopatem w Kościanie 24 czerwca 1298 r. N a spotkaniu tym H enryk wydanym przywilejem (m.in. zapewniającym stały związek urzędu kanclerskiego z biskupstwem poznańskim ) zjednał sobie ducho wieństwo. W przywileju tym Henryk użył pretensyjnego tytułu dux regni Polonie,
Pomoranie, Slesie et dominus Glogovié26. Jak więc widać, H enryk wysuwał
roszczenia do ziem, którym i władał niegdyś Przemysł, natom iast nie rościł pretensji do dziedzicznych posiadłości W ładysława Łokietka.
C hoć sam o wydarzenie zjazdu w Kościanie chyba nie dało się ukryć przed Łokietkiem , to jednak treść przywileju H enryka m iała zapewne pozostać, z woli wystawcy i odbiorców dokum entu, tajemnicą. Trudno bowiem sobie inaczej wytłumaczyć fakt, że w wydanym tego samego dnia innym dokum encie Henryk poprzestał na dawnym tytule dux Slezie et dominus Glogovié21. Tej dawnej tytulatury używał H enryk konsekwentnie i wyłącznie aż do usunięcia Łokietka
20 K D W lk p . t. II, nr 777; P o m . U B t. I, nr 561.
21 K D W lk p . t. II, nr 8 15, 8 20. W p r z y to c z o n y c h p o w y żej p rzy k ła d a ch nie u w zg lęd n ia m ró żn ic o rto g ra fic zn y ch .
22 M . B i e l i ń s k a , o p . c it., s.7 2 .
23 C D S il. t. V II, cz. 3, nr 2 4 0 5 , 2 4 1 5 , 2 4 3 1 , 2 4 3 4 , 2 4 7 6 , 2 508. 24 W . D w o r z a c z e k , o p . c it., tabl. 3.
25 R o c zn ik T ra sk i, [w:] M P H t. II, s. 853.
26 C D P o l. t. II, cz. I, nr 168; K D W lk p . t. II, nr 787; P o m . U B 1 .1. n r 560; C D S il. t. V II, cz. 3, nr 2 512.
T Y T U L A T U R A W ŁA D C Ó W PO LSK IC H W X III I XIV W IE K U 433
z W ielkopolski28, a nawet i później, w pierwszym roku panow ania tam W acława I I 29
Pod sam koniec pierwszego okresu rządów W ładysława Łokietka w Wielko- polsce nastąpiła zm iana w jego tytulaturze. W dokum encie z 30 grudnia 1299 r. tytułuje się on heres regni M aioris Polonie, dux Pomoranie, Cuyavie, Lancicie et
Syradie30. M ożna sądzić, że zm iana tytułu „książę” lub „ p a n ” na tytuł
„dziedzica” m iała w oczach współczesnych jakieś istotne znaczenie. Podkreślała ona bowiem dziedziczne praw a Ł okietka do królestwa, nic więc dziwnego, że
heres regni wyparł natychm iast dawniejsze dux regni.
Jednakże wszelkie rozw ażania na tem at zmiany tytułu dux na haeres muszą się z konieczności obracać w sferze przypuszczeń, gdyż żadne źródło powodów tej zm iany nie wyjaśnia. Zajm ujący się zagadnieniam i tytulatury Łokietka Z. W o j c i e c h o w s k i próbuje wyjaśnić za O. B a l z e r e m , że w tym przypadku
dux regni oznacza faktyczny stań posiadania królestwa, a heres regni roszcze
nie do godności królewskiej31. N ie wydaje się to o tyle słuszne, że później, w latach 1314— 1320, tytuły dux i heres występują w dokum entach Łokietka na przem ian, ja k to widać choćby z zestawienia tegoż autora32.
D odać należy, że ów tytuł haeres utrzym ał się w tytulaturze królów polskich aż do śmierci Zygm unta A ugusta, m ając ju ż tylko form alne znaczenie, gdyż Jagiellonowie byli królam i elekcyjnymi.
Nie znamy żadnych dokum entów W ładysława Łokietka z lat 1300— 1305, nie wiemy więc, ja k się ów książę, wyzuty w tym okresie ze wszystkich dotychczas posiadanych dzielnic, tytułował, zresztą i jego losy w tym czasie są całkowicie nieznane33. Zapewne, będąc wygnańcem i nie m ając nic do nadania, po prostu żadnych dokum entów nie wystawiał, choć nie jest wykluczone, że pod koniec tego okresu mógł na piśmie poczynić jakieś obietnice, czy to Karolow i Robertow i, czy którem uś ze wspierających go panów węgierskich. D okum enty te jednak — jeśli w ogóle istniały — nie zachowały się.
W acław II, który opanow ał w 1300 r. dziedzictwo Ł okietka, najpraw dopodobniej używał od początku tytułu króla polskiego, nie kładąc nigdy przy swoim imieniu tytułu dziedzica. Nie znamy zresztą żadnego dokum entu tego m onarchy wydanego po opanow aniu W ielkopolski, a przed jego koronacją gnieźnieńską, k tó ra nastąpiła bardzo rychło, bo ju ż przy końcu sierpnia (praw dopodobnie 30 tego miesiąca) 1300 r.34 W acław nie miał zaham ow ań W ładysława Łokietka w używaniu tytułu królewskiego przed koronacją. W szystkie jego dokum enty wydane dla ziem krakowskiej i sandomierskiej, które W acław opanow ał w 1292 r. noszą królewski tytuł czeski35, m im o iż koronacja w Pradze nastąpiła dopiero 2 czerwca 1297 r.36 Przyjąwszy tytuł króla polskiego, W acław nie tylko pom inął partykularne tytuły ziem w ydartych Łokietkowi,
28 C D S il. t. V II, cz. 3, n r 2 5 1 5 , 2 5 2 0 , 2 5 2 8 , 2 5 3 2 , 2 5 4 3 , 2 5 4 4 , 2 5 5 8 , 2582. 29 C D S il. t. V II, cz. 3, nr 2 6 0 1 , 2 6 0 7 , 2 611.
30 K D W lk p . t. II, nr 828. W cześn iejszy d o k u m e n t z 29 listo p a d a 1299 r. z ty tu łe m heres je st fa lsy fik a te m , za w iera b o w iem ty tu ły k r a k o w sk i i sa n d o m iersk i, a w ięc ziem , k tó r y m i w ó w cza s Ł o k ie te k n ie w ład ał. P or. M . B i e l i ń s k a , o p . cit., s. 51.
31 Z . W o j c i e c h o w s k i , W sp ra w ie R egn u m P o lo n ia e z a W ła d y sła w a Ł o k ie tk a , L w ó w 1924, s. 24. 32 T a m ż e , s. 32— 35. 33 B. W ł o d a r s k i , P o ls k a i C z e c h y w d ru g ie j p o ło w ie X I I I i p o c z ą tk a c h X I V w ieku ( 1 2 5 0 — 1 3 0 8 ), L w ó w 1931, s. 163. 34 E. D ł u g o p o l s k i , o p . cit.. s. 44. 33 K D M Ip . t. 1. nr 121.
36 R o c zn ik w ro cła w sk i w ię k szy . [w :J M P H t. III. s. 689: R oczn ik ą ry so w sk i w ię k szy , [w : ] M P H t. III. s. 697.
434 A L E K S A N D E R Ś W I E Ż A W S K I
a więc pom orski, kujawski, sieradzki i łęczycki, ale też zarzucił używane dotychczas tytuły księcia krakow skiego i sandomierskiego37, co świadczy o tym, że pojęciem „królestw o polskie” obejm ował — w przeciwieństwie do Przemysła II i W ładysława Łokietka — całość ziem polskich, którym i władał38.
Jego syn i następca Wacław III, podobnie jak ojciec, używał tytułu króla Czech i Polski39, m im o iż nie tylko nie koronow ał się w Pradze i w Gnieźnie, ale nawet nie zdążył postaw ić stopy na ziemi polskiej, zam ordow any po drodze do niej w O łom uńcu 3 sierpnia 1306 r.40. Panow anie czeskie w Polsce było już wówczas zresztą w stanie rozkładu.
W chwili śmierci W acława III Łokietek władał już ziemią sandom ierską i był w trakcie opanowyw ania ziemi krakowskiej41. Jednocześnie zrzuciła jarzm o czeskie W ielkopolska przy pom ocy H enryka głogowskiego. Już 11 czerwca występuje w Poznaniu starosta Henryk42, a 26 sierpnia sam Henryk zjawił się na terenie W ielkopolski, w Pyzdrach, gdzie wydał przywilej dla tego m iasta. W przywileju tym Henryk użył tytuł heres regni Polonie, dux Slesie, dominus
Glogovie et Poznanie43. Jak przypuszcza E. D ł u g o p o l s k i , Henryk opanow ał
wówczas Kalisz44, który — być może — wcześniej posiadał przejściowo Łokietek.
Tymczasem na widowni pojawił się trzeci pretendent, książę wrocławski Bolesław III, który — jak się wydaje — opanow ał Kalisz i rościł pretensje do królestwa polskiego, raczej ze względu na fakt, że był synem Elżbiety, córki Bolesława Pobożnego45, niż z uwagi na swe małżeństwo z M ałgorzatą, córką W acława II, ja k przypuszcza E. Długopolski46. G dyby tak bowiem było, Bolesław zapewne wysunąłby roszczenia również i do korony czeskiej. Tym czasem w dokum encie z 6 września, wydanym dla Kalisza, tytułuje się jedynie
dux Slezie, heres regni Polonie et dominus Wratizlavié^1. D okum ent ten, niestety
nie wiadom o gdzie wystawiony, jest jedynym śladem chwilowych roszczeń Bolesława do W ielkopolski.
W roku 1306 Henryk opanow ał prawie całą W ielkopolskę, Łokietekowi udało się utrzym ać tylko przy jej skraw kach, przy N akle, a może i Koninie48. Śladem tego jest dokum ent wydany w Byszewie pomiędzy 1 a 6 grudnia. W dokum encie tym Łokietek użył tytułu terrarum Cracovie, Sandomirie, Polonie,
Pomeranie, Cuyavie, Lancy cie, Syradie dux49. Owo zepchnięcie Polski na trzecie
miejsce pom iędzy ziemię sandom ierską a Pom orze, choć zapewne bez specjalnej intencji, dobrze odzwierciedla ówczesną sytuację polityczną. W prawdzie zdaje się, że na jesieni 1306 r. Łokietek zdobył księstwo kaliskie50, ale nie utrzym ał się tam długo. 37 K D W lk p . t. II, nr 884; K D K K t. I, nr 11. 38 B. W ł o d a r s k i , o p . c it., s. 164. 39 K D W lk p . t. II, nr 894. 40 R o c zn ik g r y s o w s k i w ię k s z y , [w:] M P H t. III, s. 697. 41 E. D ł u g o p o l s k i , o p . c it., s. 57— 58. 42 K D W lk p . t. II, nr 902; E. D ł u g o p o l s k i , o p . c it., s. 68. 43 K D W lk p . t. II, nr 904. 44 E. D ł u g o p o l s k i , o p . c it., s. 68.
45 W . D w o r z a c z e k , o p . c it., tabl. 2, 6; K . J a s i ń s k i , R o d o w ó d P ia s tó w ślą sk ich 1 . 1, W ro cła w 1973, s. 1 4 0 — 141.
46 E. D ł u g o p o l s k i , o p . c it., s. 165. P or. K . J a s i ń s k i , o p . cit. t. I, s. 171. 47 K D W lk p . t. II, nr 9 05.
48 E. D ł u g o p o l s k i , o p . c it., s. 73.
49 C D P o l. t. II, cz. I, nr 194; K D W lk p . t. II, nr 9 06. 50 E. D ł u g o p o l s k i , o p . c it., s. 165.
T Y T U L A T U R A W ŁAD C Ó W POL SK IC H W X III I XIV W IE K U 435
Być może jednak, że owo władztwo nad Kaliszem dało asum pt Łokietkowi do wznowienia dawnego tytułu. W dokum encie wydanym w G dańsku 17 grudnia 1306 r. tytułuje się on dux terrarum Cracovie, Sandomirie, Pomoranie,
Cuyavie, Lancycie, Syradie ac verus heres tocius Regni Polonie151. Był to tytuł
częściowo pretensyjny, gdyż Łokietek nie posiadał wówczas W ielkopolski (może prócz Kalisza), podkreślał jednak, że nie uznaje tam władzy H enryka i traktuje go jak o uzurpatora. O dtąd aż do 1308 r. Łokietek używał tytuł heres regni
Polonie, heres tocius Regni Polonie lub verus heres tocius Regni Polonie52.
Jedynym wyjątkiem jest dokum ent z 20 maja 1307 r., opuszczający z niewiado mych przyczyn w ogóle tytulaturę polską53.
W tym okresie Henryk wszedł w posiadanie Kalisza, o czym świadczy jego dokum ent wystawiony w tym mieście 5 lutego 1308 r.54. Pom im o tego Łokietek jeszcze 10 czerwca używał tytułu „dziedzica królestwa polskiego”55. Od tego czasu jednak tytuł polski znika z jego dokum entów na prawie sześć lat.
Henryk zmarł 9 grudnia 1309 r. w Głogowie56, a jego księstwo odziedziczyło pięciu synów: Henryk, K onrad, Bolesław, Jan i Przemko. Wszyscy oni tytułowali się po śmierci ojca dziedzicami królestw a polskiego.
Z okresu do 1314 r. najwięcej zachow ało się samodzielnych dokum entów H enryka II, bo aż 15. Tytułow ał się on, podobnie jak jego ojciec, heres regni
Poloniae, dux Silesie. dominus Gloyovie et Poznanie51. W dwóch z tych
dokum entów dodał sobie jeszcze tytuł pana K alisza58. Prócz tego znamy jeszcze dokum enty H enryka wydawane wspólnie z bratem K o n rad em 59.
Samodzielnych dokum entów K on rada z tytułem polskim zachowało się o wiele mniej. Tytułow ał on się pon ad to panem Kalisza i Oleśnicy60, Kalisza, Oleśnicy i Gniezna61, względnie K alisza i Nam ysłowa62.
Z tego okresu znamy tylko jeden dokum ent Bolesława z tytułem polskim. Tytułuje się on w nim również panem Gniezna i Oleśnicy63. N atom iast nie dochowały się żadne samodzielne dokum enty Jana i Przemka.
Z lat 1309— 1314 istnieje również kilka samodzielnych dokum entów bez tytułu polskiego. Co ciekawsze jednak, tak ważne dokum enty, jak ak t H enryka, K on rada i Bolesława z 3 m arca 1310 r. odstępujący m argrabiom brandenburs kim W aldemarowi i Janowi praw a do Pom orza64, czy ak t podziału ojcowizny z 29 lutego 1312 r. pomiędzy Henrykiem II, Janem i Przemkiem, nie zawierają
51 C D P o l. t. II, cz. I, nr 195; P o m . U B t. I, nr 6 49.
52 C D P o l. t. II, cz. I, nr 196, 198; K D K .K 1 . 1, nr 116; K D M lp . t. II, 1886, nr 544; P o m . U B 1 . 1, nr 660; C D S il. t. X V I , 1892, nr 3004.
53 K D K K t. I, nr 115. 34 K D W lk p . t. II, nr 914.
55 C D S il. t. X V I, nr 3004; A . M o s b a c h , W ia d o m o ści do d zie jó w P o lsk ich z A rch iw u m P ro w in c y i
S z lą s k ie j, W ro cla w 1860, s. 37.
56 C D S il. t. X V I, s. 154; A n n ales G lo g o vien ses, [w:] S c irp to r e s R e ru m S ilesia ca ru m t. X , B reslau 1877, s. 8; K . P i e r a d z k a , H en ry k I ( I I I ) , P SB t. IX , 1963, s. 4 1 1 . P or. K . J a s i ń s k i , o p . cit. t. II, 1975, s. 78. 51 K D W lk p . t. II, nr 9 3 0 ,9 3 2 ,9 3 9 , t. V I , nr 81 ; C D P o l. 1 . 1V, 1887, nr 2; C D S il. t. X V I, n r 3099, 3 1 2 1 ,3 1 2 4 ,3 1 3 0 ,3 1 3 9 ,3 17 0 ,3 1 8 3 ,3 2 0 4 ,3 2 0 5 ,3 2 3 5 ,3 2 6 6 ,3 2 7 2 ,3 2 7 5 ,3 2 8 2 ,3 3 8 2 .3 3 8 9 ,3 3 9 8 ; C D S il. t. X V III , 1898, s. 14. 58 C D P o l. t. IV , nr 2; K D W lk p . t. II, nr 939; C D S il. t. X V I, nr 3124, 3 170. 59 C D S il. t. X V I, nr 3 0 9 6 , 3 173, 3200. 60 C D S il. t. X V I, nr 3 2 7 4 . 61 C D S il. t. X V I , nr 3283. 62 C D S il. t. X V I , nr 3357. 63 C D S il. t. X V I, nr 3354. C D S il. t. X V I. nr 3115.
436 A L E K S A N D E R S W 1 E Ż A W S K I
tytułu polskiego, aczkolwiek książęta nazywają się w nim panam i Poznania65. Tytułu polskiego nie używała również m atk a młodych książąt, a wdowa po H enryku II M achtylda (M atylda), m imo iż w swych dokum entach określała ona zmarłego męża jak o dziedzica królestw a polskiego66.
W okresie do 1314 r. pretensje książąt głogowskich do całości spadku po królu Przemyśle, a więc z Pom orzem włącznie, w ich tytulaturze nie występują. W idać to właśnie na przykładzie Pom orza. Henryk I tylko raz, w dokum encie kościańskim 1298 r. nazwał się księciem pom orskim 61. Później, zarów no w latach 1301— 1302, gdy Henryk I używał tytułu dziedzica królestwa polskiego, jak i w okresie po faktycznym zawładnięciu przez niego W ielkopolską, tytulatura pom orska w dokum entach książąt głogowskich już nie pojaw ia się.
Po zajęciu W ielkopolski przez W ładysława Łokietka w 1314 r. tytulaturę polską książąt głogowskich możemy już nazwać pretensyjną, m im o posiadania prez nich południow ego skraw ka tej ziemi. Henryk II tytułował się bowiem nie tylko dziedzicem królestwa polskiego, do czego podstaw ę w ostateczności m ożna by znaleźć w posiadaniu przez niego owego skrawka W ielkopolski, ale używał również tytułu pana Poznania68, który znajdow ał się już w rękach Łokietka. Później Poznań zniknął z tytulatury H enryka, ale królestwo polskie w niej pozostało. D opiero w kwietniu 1319 r. Henryk zarzucił stale używany dotych czas tytuł polski, powracając doń jedynie w liście do Jana X X II z 23 czerwca
1321 r.69.
Bracia Henryka II po 1314 r. sporadycznie używali tytułu dziedzica królestwa polskiego. I tak. znamy z tym tytułem czery dokum enty K onrada z lat 1317— 1321 (K onrad tytułował się w nim również panem Nam ysłow a)70, również cztery dokum enty Jana z lat 1321— 133171 i jeden dokum ent Przem ka z 1330 г., w którym tytułuje się też panem Poznania72. W arto jedn ak zwrócić uwagę na inny dokum ent Przem ka z 1326 r., w którym tytułuje się wprawdzie tylko księciem Śląska i panem G łogow a, ale przywieszona do dokum entu pieczęć zawiera legendę: S PR IM ISZ L A I D E I G R A C IA H E R E D IS R E G N I PO LO- N IE D O M I N I G L O G O V I E 75. Pieczęć ta zapewne została wykonana wcześ niej, może nawet już w 1312 r.
Tymczasem W ładysław Łokietek stopniow o wchodził w posiadanie W ielko polski . W dokum encie wydanym w Brześciu 10 listopada 1313 r. nazwał się znów księciem królestw a polskiego74, w Słupcy 6 stycznia 1314 r. powrócił do tytułu dziedzica królestw a polskiego75, a w dokum encie wydanym tam że 11 stycznia nazwał się nawet królem Polski76, a więc tytułem wyraźnie pretensyjnym . Był to zdumiewający krok ze strony Łokietka, uczyniony zresztą tylko jeden raz w przeciągu 24 lat od m om entu, gdy po śmierci króla Przemyśla wystąpił
65 K D W lk p . t. II, nr 952. 66 C D S il. t. X V I , nr 3 1 8 2 , 3226.
67 C D P o l. t. II, cz. I, nr 168; K D W lk p . t. II, nr 787.
68 C D S il. t. X V I , n r 3 5 2 0 , 3 885, 3899; C D S il. t. X V I II , s. 14, nr 3682a. 69 C D S il. t. X V I II , nr 4 2 7 1 .
70 C D S il. t. X V I II , nr 3 6 5 6 , 3890, 4 1 0 9 , 4 149.
71 C D S il. t. X V III, nr 4148; C D S il. t. X X I I , nr 4 7 7 4 , 4 9 8 3 , 5016. 72 C D S il. t. X X I I , nr 4976.
73 C D S il. t. X V I II , n r 4521. 74 A . M o s b a c h , o p . c it., s. 39.
75 K . M a l e c z y ń s k i , K ilk a n a śc ie d o k u m e n tó w W ła d y sła w a Ł o k ie tk a z la t 12 9 6— 1 3 2 9 , St. Ź ródł. t. V I, 1961, s. 140, nr 5.
T Y T U L A T U R A W ŁA D C Ó W P O L SK IC H W X III I XIV W IE K U 437
w charakterze jego prawego następcy. Już w innym dokum encie wydanym tego samego dnia, Łokietek powrócił do tytułu dziedzica królestwa77.
Od 1314 r. aż do koronacji w 1320 r. W ładysław Łokietek używał tytułów
heres regni Polonie, heres totius regni Polonie, dux regni Polonie, dux totius regni Polonie, wyjątkowo użył też w jednym dokum encie tytułu dominus regni Polonie78.
E. Długopolski pisze, że w 1314 r. Łokietek nie użył tytułu „księcia” lub „p an a królestwa polskiego” , lecz tylko dziedzica, „którego to wyrażenia używał wtedy, gdy zgłaszał swe roszczenia do tej ziemi”79. Dalej zaś w spom ina, że Łokietek zadaw alał się „w latach 1314— 1320 skromniejszym tytułem dziedzica (1314), księcia (1316) lub pana W ielkopolski, umieszczanych na jego dokum en tach przez kanclerza F ilipa”80. Zdaje się więc z tego wynikać, że tytułu heres używał Łokietek tylko wówczas, gdy nie był jeszcze faktycznym władcą W ielkopolski, ale rościł jedynie pretensje do tej ziemi.
Ź ródła nie potw ierdzają tego przypuszczenia. W latach 1314— 1320 wy stępują w tytulaturze Łokietka zarów no określenia dux, ja k i heres; pojaw iają się one na przem ian. Nie m ożna stwierdzić jakiejkolwek zależności użycia jednego lub drugiego tytułu, ani od treści danego dokum entu, ani od osoby jego odbiorcy, ani wreszcie od aktualnej sytuacji politycznej. T ak więc wydaje się, że fakt, czy w danym dokum encie Łokietek występował jak o książę, czy też jako dziedzic zależał wyłącznie od inwencji redak to ra dokum entu i różnicy w ty tulatu rze nie należy w tym okresie przypisywać żadnego głębszego znaczenia, które zapewne m iało ono u schyłku X III w.
N atom iast niewątpliwie znaczenie takie m a dodatek słowa totius. W prawdzie również nie m ożna stwierdzić, by było ono używane w tych, a nie w innych okolicznościach, to jednak podkreślało wyraźniej roszczenia Łokietka do całej W ielkopolski, łącznie z ziemiami aktualnie zajętymi przez książąt głogowskich.
W raz z koronacją W ładysława Łokietka tytuł księcia względnie dziedzica królestw a polskiego przestał być oczywiście używany, gdyż zastąpił go tytuł króla Polski, wznowiony po czternastu latach. Należy jednak przypom nieć, że tytułu tego w latach 1306— 1320 (i później) używali kolejni królowie Czech: R u d o lf I, H enryk karyncki i Jan Luksem burski, choć nie posiadali oni ani piędzi ziemi polskiej. Był to więc wyłącznie tytuł pretensyjny.
Jednakże tytuł dziedzica królestw a polskiego był nadal używany prez książąt głogowskich, w których władaniu pozostaw ało terytorium kościańskie: powiaty kościański, przemętowski, gostyński, sławski i wschowski. T ytułu tego używali jednak ci książęta tylko sporadycznie, większość ich dokum entów wydanych po
1320 r. tytulaturę polską opuszcza.
Ciekawe, że Jan Luksem burski, m imo iż sam pretendow ał do korony polskiej i używał tytułu króla polskiego, uznał 29 m aja 1329 r. dokum ent cesarski, stwierdzający, że K on rad głogowski i jego przodkow ie są prawymi dziedzicami korony polskiej81, gdyż tym samym podw ażał swe mniemane wyłączne praw o do tejże korony. Być może jednak, że król Jan, licząc się z możliwością zawładnięcia Polską, projektow ał na przyszłość odkupienie owych praw od świeżo pozys kanego lennika. 77 K D W lk p . t. II, nr 965. 18 K D K K t. I, nr 121. 79 E. D ł u g o p o l s k i , o p . c it., s. 173. 80 T a m ż e , s. 178. 81 C D S il. t. X X I I, nr 4 8 5 1 .
438 A L E K S A N D E R Ś W I E Ż A W S K I
W ładztwo książąt głogowskich nad południow ą W ielkopolską zakończyło się właściwie w 1332 г., gdy królewicz Kazimierz zdobył powiaty: kościański, przemętowski i gostyński82. Pozostałe pow iaty sławski i wschowski wcielił tenże Kazimierz ju ż jak o król do K orony w 1343 r.83.
T rudno stwierdzić, kiedy książęta głogowscy zaprzestali używać tytułu dziedzica królestwa polskiego. Znam y z tym tytułem jeszcze dokum ent Jana księcia głogowskiego i ścinawskiego z 17 kwietnia 1331 r.84. Sam Jan zmarł dopiero w latach sześćdziesiątych XIV w., najpraw dopodobniej pom iędzy 1361 a 1364; jego b rat Henryk II zmarł w 1342 r., K onrad Iw 1366 r., Przem ków 1331 r. Najwcześniej um arł Bolesław, bo już w 1320 r.85, wkrótce po koronacji Łokietka.
Tytułu dux, dominus względnie heres regni Polonie, używanego przez władcę Polski, który nosił się z zamiarem włożenia korony, a tylko z tych czy z innych względów koronacji dopełnić nie mógł czy nie chciał, już później w Polsce nie wznowiono, zapewne dlatego, że nie wystąpiły już okoliczności, które by tego wymagały. Dalekim echem tej tytulatury jest niewątpliwie pretensyjny tytuł królowej Jadwigi heres Hungarie, którego używała przez pewien czas, gdy po śmierci swej siostry M arii pretendow ała do korony węgierskiej86.
N atom iast sam tytuł dux regni, będący z całą pewnością oryginalnym wytworem kancelarii polskiej, zawędrował aż na Ruś. Książę halicko-włodzimie- rski Bolesław Jerzy II nazwał się dux regni Russie w swym ostatnim znanym dokum encie z 20 stycznia 1339 r.87, co niewątpliwie świadczy o aspiracjach królewskich tego władcy.
82 R o c z n ik T ro sk i, [w:] M P H t. II, s. 858; E. D ł u g o p o l s k i , o p . c it., s. 325. 83 R o c zn ik T ro sk i, [w:] M P H t. II, s. 861.
84 C D S il. t. X X I I , nr 4 9 8 3 .
85 W . D w o r z a c z e k , o p . c it., tabi. 8: К . J a s i ń s k i , op. cit. t. II. s. 8 8, 9 1, 9 9 , 108. 86 P or. n p. K D W lk p . t. III, 1879, nr 1979, 1980.
R É S U M É S
A leksander Swieżawski
„ D U X R E G N I PO L O N IA E ” ET „H A E R E S R E G N I P O L O N IA E ” (E T U D E D ES T IT R ES DES SO U V ER A IN S D E PO L O G N E A U T O U R N A N T DES X IIIe ET X IV e SIÈCLES)
L’auteur analyse les titres utilisés p ar Ladislas Łokietek et ses rivaux prétendant à la couronne polonaise: les princes de G łogów et Boleslas III de Wrocław, de même que les rois de Bohême — Vaclav II et Vaclav III. Pendant longtemps, la consonance de ces titres n ’avait pas été définitivement déterminée; elle reflétait les aspirations des prétendants et changeait au cours de la lutte q u ’ils m enaient entre eux. Parm i les titres utilisés p ar exemple dans les années 1296— 1299 par Łokietek, on peut distinguer cinq principales variantes, chacune tenant com pte des prétentions au gouvernem ent de l’ensemble du royaum e et des terres qui en faisaient partie.
Après le classement des m atériaux puisés surtout dans les codes diplomatiques, il est loisible de conclure que le titre de dux, dominus, haeres regni Poloniae fut ulitisé p ar le souverein de Pologne qui aspirait à la couronne et seulement a cause de certaines raisons ne pouvait ou ne voulait procéder au sacre. L'expression même de dux reyni était une création originale de la chancellerie polonaise.
M ariusz Affek
L’A T T IT U D E D ’A D A M M IK O Ł A J S IE N IĄ W SK I À L ’E G A R D D E LA PO L ITIQ U E D ’A U G U ST E II D A N S LES A N N ÉES 1701— 1705
A dam Sieniawski, voivode de Bełz (et, depuis 1702, hetm an de cam pagne de la C ouronne) est critiqué par certains historiens, en tant que instigateur des agissements d ’Auguste II visant à entraîner la Pologne à la guerre du N o rd du côté de la Russie. Or, à la lumière des archives Sieniawski (Bibliothèque Czartoryski à Cracovie), ce m agnat aurait subi une lente évolution tout en essayant de choisir toujours „le moindre mal”.
A la veille de la guerre du N ord, Sieniawski était opposé à l’établissement de liens politiques entre la Pologne et la Russie. Il faisait partie de l’opposition des magnats antirusses. Il aspirait à m aintenir la paix, car il tenait à poursuivre des activités commerciales rentables dans les zones limitrophes où se trouvaient ses biens. Lorsque, en mai 1702, A uguste II le nom m a hetm an de cam pagne, Sieniawski ne prit pas définitivement parti pour roi et ne rom pit nullement ses contacts avec l’opposition. Ccpendent. au debut de 1703. a la suite des inlngues de J. R. Patkul. il fut oblige en tant que com m andant en chef de l’armée polonaise étouffant l’insurrection cosaque de Palei en U kraine — de faire une déclaration q u ’on lui avait dictée et où il consentait à ce que Pierre I restituât Biała Cerkiew et d ’autres forteresses prises p ar les insurgés à la condition que la République conclût préalablem ent une alliance avec la Russie et se rangeât à ses côtés lors du conflit du N ord.
La naissance d ’une confédération générale prosuédoise ainsi que le retournem ent opéré p ar le grand hetm an H. A. Lubomirski, qui lui avait prêté son appui — constituent un to u rn an t décisif dans l’activité politique de Sieniawski. Jusqu à la fin de l’autom m e 1704, Sieniawski tenta de nager entre
