Widok BARBARA SANDIG, STILISTIK DER DEUTSCHEN SPRACHE, Berlin - New York: W. de Gruyter, 1986, 368 s.

Book Reviews

BARBARA SANDIG, STILISTIK DER DEUTSCHEN SPRACHE, Berlin - New York: W. de Gruyter, 1986, 368 s.

Stylistyka należy do tych dyscyplin filologicznych, w których wraca się ciągle do podstawowych pojęć, próbując je uściślić, kategoryzować, definiować na nowo. Istnieje więc ciągle spora rozmaitość definicji elementarnych pojęć i dość liczne propozycje metod analiz stylistycznych 1• W przekonaniu niektórych badaczy wspomniana cecha stanowi o specjalnym uroku stylistyki. ,,Ponieważ wszystkie te koncepcje są ze sobą niesprzeczne, a proponowane przez nie rodzaje analizy uzupełniają się wzajemnie - nie ma powodu, by niepokoić się wielością definicji." (Ohmann 1977: 126, Dolinin 1978).

Autorka przedstawianej książki jest jednak odmiennego zdania, gdyż pisze we wstępie: ,,stylistyka jako dyscyplina w obrębie lingwistyki przedstawia się wciąż jeszcze jako chaos" (s. 13) i stawia sobie zadanie uporządkowania tego chaosu. Pierwszą część książki poświęca w związku z tym pojęciu stylu, przyjmując na wstępie, że „styl ma ( ... ), tak samo jak inne zjawiska językowe, strukturę. i funkcję" (s. 19). Należy go rozpatrywać jako „rodzaj wykonania działania językowego", winien więc być odnoszony do uczestników działania, związków między nimi i do rozmaitych warunków działań, takich jak: kanał, pośrednik, instytucja itd. (s. 30)2 _{• Może on być traktowany jako aspekt działania języko­} wego.

B. Sandig stara się przekonać nas o tym, że każde działanie językowe jest spełnione (wykonane) w stylu (s. 39). Stąd pytanie o relacje między stylem 1 Sytuację w stylistyce krajów słowiańskich dobrze ilustruje tom: Synteza w stylistyce słowiańskiej,

1991.

2 W ten sposób autorka nawiązuje do propozycji innych badaczy (na przykład R. Ohmanna) i do własnych koncepcji (Sandig 1978). Por. na temat poglądów B. Sandig (Pisarkowa 1980).

a innymi aspektami działania (s. 40). Za licznymi znawcami zagadnienia wyod-rębnia autorka następujące aspekty działań: kontekst, ocena sytuacji, motywacja, cel, plan działania, sposób wykonania, wynik, następstwa, pokazując ścisły związek stylu z każdym z nich. Badaczka przywołuje więc pojęcie wzorca działania, sprowadzając go do społecznie wytworzonych i reprodukowanych form działania (s. 45). W owych wzorcach mieszczą się przede wszystkim związki między typem działania a typem wypowiedzi, co autorka ujmuje w następujący, przedstawiany tu skrótowo schemat (s. 50):

{ . } j

) { . }

wzorzec warlllnty _{l �} . � . inwentarz d zia,anUl . 1 • -> wy/1,UnanUl l.� • -> W a,lCLWO.lCL -> . 1ę:zy wy ko _.

semantyczne J

Porównując poszczególne wykonania działań z możliwościami zawartymi we wzorcu, możemy odkryć „wkład stylu w całość przeprowadzonych działań" (s. 51). Porównanie stanowi więc ważną metodę analiz stylistycznych3_•

Aby zdarzenie mogło być opisywane jako działanie, musi istnieć osoba działająca, której można przypisać określoną intencję. Wiąże się z tym pojęcie skutku stylu, który B. Sandig rozumie jako "przedstawioną lub przedstawialną intencję, wyrażoną za pomocą wypowiedzi przez mówiącego czy piszącego w odniesieniu do adresata" (s. 62). Stylistyka, która nie analizuje wyłącznie tekstów (tzn. tego, jak są zbudowane), lecz rozpatruje i opisuje także działania dokonywane za pomocą tekstów, powinna się zająć charakterystyką skutków stylu. Chodzi przy tym o opis skutków typowych (s. 64). Ponieważ trudno jest niejednokrotnie odróżnić skutek stylu od następstwa działania, trzeba wstępnie - sugeruje badaczka - umieścić te zjawiska w teorii działania w ramach perlokucji (s. 71). Skutek stylu może być rozpatrywany jako zamiar ze strony nadawcy. Aby mógł być zrealizowany, nadawca i odbiorca powinni być uczest­ nikami tej samej kultury (s. 74), por. na ten temat Hołówka 1988: 25-33.

Próbę typizowania skutków stylu przeprowadza B. Sandig za pomocą nastę­ pujących metod: 1) zebrania wyrażeń, które służą użytkownikom języka do nazywania skutku stylu, np. osobliwy, dziwaczny styl, efekt niespodziank4 ten styl jest bardzo ceremonialny itd. (istnieją bowiem stereotypowe etykietki 3 Nie jest to myśl nowa. W polskiej literaturze stylistycznej pojawia się przede wszystkim w pracach

T. Skubalanki (1984, 1986). Wspomnianą metodę stosują niektórzy interpretatorzy stylu tekstów artystycznych (por. Borkowska 1988).

ogólne skutki stylu ze WZg/ędu

i

I

związków kstu wy.

7�

aspekty działania l�J��nfu i jego treki nikające z jego bu­ dowy nasuiWienia i oceny

Ucia oceny emocjonalne

(emocje) _nastawienia estetyczne Uiytkowe rodzaj aktyw noki odbiór tekstu i przedstawienia tematu

rodzaj OCz_elciwarue odbioru

skutków stylu), 2) zebrania sądów lingwistów (sądów o skutkach stylu) i ich weryfikację (s. 76).

Propozycja typologiczna autorki obejmuje wyróżnienie ogólnych i specjalnych skutków stylu. Skutki z grupy pierwszej są określane za pomocą wyrazów

odpowiedni, nieodpowiedni. Mają one wyrażać ogólnie to, jak konkretny styl jest

oceniany w relacji do intersubiektywnych oczekiwań (s. 77). O skutkach z grupy drugiej mówi badaczka po rozważeniu następujących zagadnień:

- jakie intencje przypisuje odbiorca nadawcy na podstawie stylu?, - jakie cechy odbiorcy są ważne dla powstania skutków stylu?,

-które z pozostałych aspektów działania są ważne dla skutków stylu? (s. 78). W ujęciu B.Sandig typ skutków stylu przedstawia diagram (s. 86) przedsta­ wiam go obok.

Z propozycji autorki omawianej książki wynika, że styl winien być rozpatry­ wany: 1) z uwzględnieniem relacji: nadawca - tekst - odbiorca, a więc jako aspekt działania językowego, 2) z uwzględnieniem innych aspektów działań językowych - ich treści, właściwości wypowiedzi, sytuacji. Czy można jednak, pyta B. Sandig, pojmować styl jako jednostkę lingwistyczną ze strukturą i funkcją? (s. 94). Styl ma charakter relacyjny, ,,tworzy on (przedstawia) relację między działaniem według wzoru i konkretną sytuacją,, _{(s. 96). Wypowiedź} osiąga znaczenie stylistyczne jedynie w sytuacji. Stąd konieczność odróżnienia znaczenia stylistycznego zdania lub tekstu, znaczenia stylistycznego zdania lub tekstu w sytuacji i znaczenia stylistycznego jako skutku stylu. Ponieważ znaczenie stylistyczne i skutek stylu nie zależą od specyficznej struktury, styl nie jest jednostką lingwistyczną (s. 99). Istnieją jednak takie elementy struktury wypowiedzi, którym można przypisać typowe (powtarzające się) funkcje styli­ styczne (s. 100).

Podsumowując analizy typów struktur stylistycznych, autorka sugeruje, że opisy owe powinny zawierać odpowiedzi na pytanie: co? jak? w jaki sposób? po co? w jakiej sytuacji? zostało dokonane za pomocą tekstu (s. 122-123). Istnieją językowe elementy i struktury, które służą konwencjonalnie do tworzenia stylu. Należą do nich figury stylu i elementy odmian językowych (płaszczyzn stylu i pozostałych zróżnicowań z ich konotacjami). Te prototypowe elementy stylu mają wpływ na funkcje stylu. Ponadto można różnym elementom języko­ wym nadawać status składników stylu. Dlatego w analizie stylistycznej trzeba uwzględniać wzorce działania i reguły wyboru elementów wzorca w konkretnej sytuacji. Wspomniane zależności obrazuje tabela 1.

Stylistyka I

Tabela 1.

Typ sytuacji z jej konwencjami Relacja: typ sytuacji/ realizatja Konkretne wybory na wszystkich

Działanie: wzorzec działania / wzorzec tekstu z konwencjonalnymi al ternatywami

Struktury tekstu: struktura działania, struktura tematu,

odsyłanie tematu ...

Zdanie Leksyka Brzmienie Jednostki wymowy /pisma

wzorca

Wybór podwzoru, wzorca

działania częściowego (skła-dowego)

Rodzaj następstwa (podziału) kompletne lub fragmentaryczne

przedstawienie itd.

płaszczyznach

Rodzaj budowy zdania, wybór Różnorodne znaczenia zależne od morfemów

Wybór wyrazów Wybory brzmienia rodzaj wymowy / rodzaj pisma

okoliczności

Wraca z.alem w rozważaniach autorki kolejne fundamentalne pojęcie stylistyki - pojęcie wyboru i związane z tym z.agadnienia: przedmiot wyboru stylisty­ cznego i jego z.akres (Skubalanka 1969/70, Wilkoń 1977, Bartmiński 1981, Mazur 1990, Gajda 1991, Zgółka 1991).

Kolejnym krokiem ku definicji stylu jest w omawianej książce jego odniesienie do kompetencji stylistycznej i performancji stylistycznej. Kompetencję styli­ styczną traktuje B. Sandig jako aspekt kompetencji komunikacyjnej. Składają się na nią następujące umiejętności użytkowników języka (s. 146):

- znajomość typów znaczeń stylistycznych i ich przyporządkowań do określonych wzorców działań,

-znajomość jednostek i reguł, z pomocą których działania językowe zyskują sens stylistyczny,

- znajomość typów struktur stylistycznych, -wiedz.a o lypach skutków stylu,

-znajomość konwencjonalnego oddziaływania wzorców stylistycznych w o-kreślonych typach sytuacji.

Performancją stylistyczną jest na tym tle "każdorazowa realiz.acja stylisty­ czna w oparciu o kompetencję stylistyczną w ramach kompetencji komunika­ tywnej" (s. 145). (Por. na ten temat Mazur 1990: 76-77). Relacje między kompetencją i performancją stylistyczną a kompetencją i performancją językową przedstawiają się w ujęciu B. Sandig jak w tabeli 2 (s. 152)

Kompete11Cja

Jednostki i reguły: gramatyki, leksyki, grafii, morfologii, wymowy, wzorzec działania, wzorzec

tekstowy, typ sytuacji, typ wied_zy, ...

ffykonanie (performancja)

Wytworzenie struktur z jednostek i reguł

Tabela 2.

St I

Kompete11cja stylistycz11a

Prototypowe jednostki stylistyczne: gramatyczne, leksykalne, morfologiczne, wymowy, grafi ... ; inwentarz stylistyczny, wzorzec działania, wzorzec

stylistyczny, typy znaczeń stylistycznych, typy skutków stylowych

Reguły powstawania elementów stylistycznych, stylistyczne zasady tworzenia struktur; reguły wykonania, reguły stosowności każdorazowo

w relacji do typu sytuacji, typu działania, typu tematu, typu stanu rzeczy

zastosowanie wzorcó w kontekstach, sytuacjach

Performancja stylistyczna

Konkretne wykonanie działania z ich funkcjami stylistycznymi

Autorka zwraca ponadto uwagę na zróżnicowanie kompetencji stylistycznej. Wyodrębnia kompetencję aktywną ( czynną) i kompetencję bierną. (Por. też Sanders 1977: 119). Pisze o uwarunkowanej socjalnie zmienności kompetencji stylistycznej. "Styl ze swoimi ogólnymi funkcjami i strukturalną różnorodnością jest rodzajem miary opanowania reguł uważanych w społeczeństwie za relewan­ tne" (s. 154).

Omawianą część pracy kończy próba zdefiniowania stylu. B. Sandig proponuje przy tym, by pytanie co to jest styl? zastąpić, zgodnie z przedstawionymi w jej opracowaniu założeniami, pytaniami: do czego styl służy użytkownikom języka, gdy podejmują oni działanie?, jak styl funkcjonuje?. ,,Styl językowy zatem to intencjonalny, wywołujący o!ucś!ony skutek rodzaj wykonania konkretnego działania przy pomocy tekstów, wypowiedzi użytych w sytuacji. Owo wykonanie odwołuje się do wiedzy użytkowników języka dotyczącej typów sytuacji, wzorców działania, wzorców tekstowych, typów znaczeń stylistycznych i styli­ stycznych skutków a także znajomości typów struktur, technik, inwentarzy i wzorców stylistycznych" (s. 157).

W drugiej części książki pisze autorka o funkcjach stylu, wprowadzając pojęcie wzorca tekstowego i rodzajów jego realizacji podporządkowanych celom

Stylistyka I

działania językowego. Poszczególne funkcje wynikają z powiązań stylu z róż­ nymi aspektami działań. Są to związki wielorakie i tylko dla potrzeb analizy można, jak sugeruje B. Sandig, wyodrębniać odniesienia do treści działania, uczestników działania i związków między nimi, a także różnych aspektów sytuacji.

Aby przedstawiona teoria nie pozostała tylko teorią, powinna być opracowana dl� potrzeb dydaktyki jako podstawa nauczania stylu na lekcjach języka ojczy­ stego i jako pomoc w nauczaniu języka niemieckiego jako obcego (s. 334).

W przedstawionym opracowaniu znalazło się wiele zagadnień rozpatrywanych w stylistyce od dawna (także w pracach niemieckiej badaczki). B. Sandig wkłada nowe treści w takie pojęcia, jak: wybór, porównanie, styl, funkcja stylistyczna. Wydaje się przy tym, że najbardziej istotnym novum w jej propozycjach jest postulat rozszerzenia analiz stylistycznych na obszary, którymi stylistyka nie zajmowała się dotychczas. Niezależnie od tego, jak pojmowany był styl, jakie stosowano metody, odnoszono wszelkie charakterystyki do tekstu. Gdy analiza obejmowała funkcje stylistyczne elementów językowych, były to funkcje w tek­ ście. Gdy ujmowano styl semiotycznie, uwzględniając jego wartości, szukano wykładników owych wartości w tekstach (Bartmiński 1981, 1991, Wojtak 1988). B. Sandig także od tekstu nie odchodzi. Postuluje jednak, by zjawiska w nim zawarte interpretować jako wykładniki intencji nadawcy, badać oddziaływanie tekstów na odbiorców (skutki stylu) i oceniać działania dokonywane za pomocą tekstów4_•

"Zadaniem stylistyki językoznawczej jest opis ogólnej rzeczywistości styli­ stycznej od elementu stylu do wzorca stylistycznego ( ... ) i opis najważniejszych funkcji" (s. 166). Pojedynczy tekst służy jako przykład regularnych realizacji wzorca, jako przykład odchyleń od wzorców i reguł ( opis powinien wtedy uwzględniać sens owych odchyleń)5_{. W tekście objawia się bowiem gra między} użyciem reguł i realizacjami wzorca (s. 166).

Nie ułatwia to życia badaczom stylu. Przedmiot opisu może się bowiem wydawać części�wo nieuchwytny. Opory, choć ostatnio mniejsze6_{, może też} budzić nadawanie stylistyce charakteru dyscypliny opisującej i oceniającej·

4 W polskiej stylistyce postulaty odejścia od „odpodmiotowionego" pojęcia stylu formułują ostatnio S. Gajda (1991) i T. Zgółka (1991).

5 Postulaty te przyjmują w swoich pracach J. Mazur (1990), M. Wojtak (1990).

6 Por. sugestie tyczące stosowania ocen etycznych w językoznawstwie formułowane przez J. Puzyninę (1984) i I. Ba jerową (1988).

zarazem. Zawsze będzie się można spierać o to, co ma być przedmiotem oceny, jakie wartości brać pod uwagę, jakie kryteria ocen stosować. Niemniej perspe­ ktywa łączenia stylistyki z pragmatyką wydaje się obiecująca. Może usprawnić, by nie powiedzieć umożliwić, stylistyczne badanie tekstów użytkowych. Zasto­ sowanie narzędzi badawczych wypracowanych we wspomnianym nurcie styli­ styki do opisu rozmaitych wzorców tekstowych funkcjonujących w komunikacji społecznej (niezależnie od analiz przedstawionych w książce B. Sandig) stanie się najlepszym ich sprawdzianem. Droga, którą wskazuje autorka omawianej publikacji, jest jednym ze sposobów wypracowania dla stylistyki nowych perspektyw i widzenia stylistyki jako tej dyscypliny, która będzie w stanie podjąć się całościowego opisu zachowań językowych człowieka (Gajda 1991 ). Ponieważ zadanie uporządkowania pojęć i metod stylistyki jest postrzegane jako istotne dla współczesnych stylistyków, warto przypomnieć i rozpropagować, scharakte­ ryzowane tu w zarysie, lecz bardzo cenne, obiecujące i gruntowne opracowanie niemieckiej badaczki.

MARIA WOJTAK

Literatura

Bajerowa I., 1988, Nowe kierunki językoznawstwa a kultura języka i etyka, ,,Poradnik Językowy", z. 9.

Bartmiński J., 1981, Derywacja stylu. -Pojęcie derywacji w lingwistyce, Lublin. Bartmiński J., 1991, Styl potoczny jako centrum systemu stylowego języka. -Synteza w

stylistyce ...

Borkowska G., 1988, Dialog powieściowy i jego konteksty (na podstawie twórczości

Elizy Orzeszkowej), Wrocław.

Dolinin K. A., 1978, Stilis#ka francuzskogo jazyka, Leningrad.

Gajda S., 1991, Stan współczesnej stylistyki a synteza stylistyczna. -Synteza w stylistyce ... Hołówka T., 1988, Delicje ciotki Dee, Waiszawa.

Mazur J., 1990, Styl i tekst w aspekcie pragmatycznym (z zagadnień teoretyczno-meto­ dologicznych), ,,Socjolingwistyka", t. 9, red. W. Lubaś. Wrocław.

Ohmann R., 1977, Mowa, działanie, styl. -Znak, styl, konwencja, wybór M. Głowiń­ skiego, Waiszawa.

Pisarkowa K., 1980, Barbara Sandig: Stilistik-Sprachpragmatische Grundlegung der Stilbeschreibung, B erlin - New York 1978, s . 201, ,,Biul etyn Polskiego Towarzy­ stwa Językoznawczego", z. XXXVII.

Stylistyka I

Puzynina J., 1984, Problemy aksjologiczne w językoznawstwie, ,,Poradnik Językowy", z.9-10.

Sanders W., 1977, Linguistische Stilistik, Grundzuge der Stilanalyse sprachlicher Kom­ munikation, Gottingen.

Sandig B., 1978, Stilistik-Sprachpragmatisch Grundlegung der Stilbeschreibung, Ber­ lin - New York.

Skubalanka T., 1969/70, O pojęciu wyboru w stylistyce, ,,Folia Societatis Scientiarum Lubliniensis", Sectio A-D, Vol. 9/10, Lublin.

Skubalanka T., 1978, Der Vergleich i.n Stiluntersuchungen, ,,Zeitscbrift fiir Slavistik", Bd. XXIII.

Skubalanka T., 1984, Historyczna stylistyka języka polskiego, Wrocław.

Skubalanka T., 1986, Metodologiczne problemy syntezy stylistyki. -Teoretycznoliterac­ kie tematy i problemy, red. J. Sławiński. Wrocław.

Synteza w stylistyce słowiański.ej, 1991, red. S. Gajda, Opole.

Wilkoń A., 1977, Z zagadnień języka i stylu, ,,Zeszyty Naukowe UJ. Prace Językoznaw­ cze", z. 24.

Wojtak M., 1988, Elementy stylu urzędowego w Ortylach magdeburskich, ,,Język Polski", z. 4-5.

Wojtak M., 1990, Z problematyki opisu stylu tekstów użytkowych na podstawie analizy ogłoszeń matrymonialnych, ,,Poradnik Językowy", z. 2.

Zgółka T., 1991, Tekstowe, funkcjonalne i pragmatyczne kryteria wyodrębniania stylo­

wych odmian języka. -Synteza w stylistyce ...

JERZY ZIOMEK. REfORYKA OPISOWA,

Wrocław: Ossolineum, 1990, 34 ls.

Niedawno ukazała się imponująca zakresem problematyki, bardzo oczekiwana

Retoryka opisowa J .Ziomka. Jest to dzieło nisłychanie pojemne treściowo. W dwunastu rozdziałach otrzymaliśmy syntezę starożytnej i dwudziestowiecznej myśli retorycznej wraz z próbą sformułowania nowoczesnej teorii zachowującej w sobie pojęciowe treści retoryki grecko-rzymskiej. Autor - wybitny historyk i teoretyk literatury - z ogromną swobodą porusza się po obszernym materiale badawczym, przywołując bogatą literaturę przedmiotu ( od Arystotelesa) po takich badaczy współczesnych jak: Ch.Perelman, P.Zumthor, R.Barthes, J.Cohen, T.To­ dorov, J .Lotman i inni).

W rozdziale I przedstawiającym przedmiot i zakres retoryki znajdujemy odautorskie wyjaśnienie tytułu dzieła: "opisowa (retoryka) znaczy w tym kontekście tyle, co przedstawiona w opisie systematycznym i synchronicznym, a więc nie historyczna i oczywiście nie normatywna. ( ... ) Nie ma zresztą konkurencji między ujęciem synchronicznym ( opisowym) a diachronicznym, tj. retoryką historyczną czy historią retoryki, oba powinny koegzystować i współ­ pracować. Problemem jest tu co innego: historia retoryki może powstawać stopniowo, w postaci przyczynków bądź monografii poszczególnych epok lub krajów, natomiast ujęcie opisowe musi być zwarte i zamknięte, nawet jeśli będzie tylko zarysem i wstępem do nieogarnionego obszaru wiedzy o sztuce wymowy ( s.5). Praca I.Ziomka nie jest podręcznikiem sztuki oratorskiej, lecz „syntezą myślenia o sztuce, obejmującą wszystkie podstawowe działy teorii retorycznej i łączącą różne dawne i nowsze wątki koncepcyjne, procedury taksonomiczne, systemy reguł" (tamże). Autor próbuje określić miejsce retoryki wśród innych dziedzin nauki, ukazuje wielość jej powiązań i pokrewieństw. Trzeba podkreślić, że retoryki nie sprowadza Ziomek do teorii tekstu (i teorii wytwarzania tekstu), a podkreślenie to staje się konieczne, gdy uświadomimy sobie popularność stanowiska odwrotnego, które dominuje w lingwistycznie zorientowanych bada­ niach nad retoryką (Samowska-Temeriusz 1991: 102).

Osobny rozdział badacz poświęca dziejom retoryki. Przeglądu najważniejszych teorii wymowy dokonuje w porządku systematyczno-opisowym, zwracając szczególną uwagę na charakterystyczną w historii retoryki ciągłość - następstwo nauczycieli i uczniów (od Arystotelesa poprzez Cycerona do Kwintyliana). Znajdujemy także zwięzłą informację o stopniu znajomości teorii retorycznych w Polsce oraz o polskiej praktyce oratorskiej.

W rozdziale III, będącym przeglądem zasad klasyfikacji gatunków, I.Ziomek stwierdza, że „taksonomie i klasyfikacje są duszą retoryki i jej urodą" (s.53).

Autor zwraca szczególną uwagę na wieloznaczność nazw gatunkowych w reto­ ryce. Sąsiedztwo gatunków retorycznych i poetyckich rozpatruje Ziomek z pun­ ktu widzenia agonu czyli współzawodnictwa. Podejmuje także problem wyjaś­ nienia roli poszczególnych części dzieła retorycznego (inventio, dispositio,

elocutio, memoria, pronuntiatio) jako modelu wytwarzania teksów.

Jądrem omawianej pracy są rozdziały poświęcone retoryce elokucyjnej. Są one

,,prawdziwie fascynującą panoramą dwudziestowiecznych koncepcji stylistycz­ nych i propozycji klasyfikacyjnych w sferze retorycznych tropów i figur" (Samowska-Temeriusz 1991: 106). Nauka o elokucji ma zdaniem Ziomka charakter uniwersalny, "jest po prostu stylistyką, która odnosi się zarówno dó

Stylistyka I

sztuki wymowy, jak i do gatunków tradycyjnie :zaliczanych do poezji" (s.128). Badacz dokonał krytycznego przeglądu współczesnej taksonomii (Todorov i prace Grupy µ), by u:zasadnić racje retoryki klasycznej i stwierdzić, że rozróżnienie tropów i figur ma swoje źródło w tradycji antycznej, która „tropami nazywała metaplazmy in verbis singulis ( czyli w poszczególnych, pojedynczych słowach), figurami zaś metaplazmy in verbis coniunctis (czyli w połączeniach słów" (s. 133). Rozdziały VII-IX są swoistym kluczem do rozpoznawania tropów i figur. Teoretyczne rozważania ilustrowane są bogatym materiałem literackim i poetyckim. Autor dokonał także przeglądu terminów na oznaczenie poszcze­ gólnych tropów i figur, zwracając uwagę na ich nieostrość, :zatarcie granic i wieloznaczność. Najwięcej miejsca poświęca problemowi metafory jako klu­ czowemu dla teorii tropów. To, że rozważania J.Ziomka skupiają się głównie na elokucji jest zrozumiałe :zarówno ze względu na rolę organizacji słowa i myśli w dziedzinie przekonywania, jak i ze względu na rolę, jaką retoryka, będąc z założenia teorią wymowy, odgrywała i odgrywa w stylistyce.

Najmniej miejsca poświęca autor dwom ostatnim częściom sztuki wymowy, tj.pamięci (memoria) i wykonaniu (pronuntatio). Badacz :zastanawia się, na ile reguły pronuncjacji należą do retoryki ogólnej i opisowej, a na ile do ortoepii. Trudno opisać :zasady pamięci, jeszcze trudniej zasady wygłoszenia, a więc reguły sztuki operowania głosem, toteż nie dziw� że memori a i pronuntatio były często pomijane w podręcznikach omawiających kolejne etapy pracy mówcy (Otwinowska 1990: 714-720).

W osobnym rozdziale podejmuje J.Ziomek także problem retoryki jako teorii tekstu, czyli tego, czym nie :zajmuje się już gramatyka, kończąca swoje kompe­ tencje na poziomie składni zdania. ,,O tym, co jest tekstem, a co tylko zbiorem zdań, decydują reguły spójności (kohezji), które nie pokrywają się wprawdzie·

z obs:zarem :zainteresowań retoryki, ale w znacznej części są w niej obecne jako składniki teorii dyspozycji i właśnie teorii figur - bez względu na to pod jaką nazwą występują" (s.156). Doświadczenie retoryki wskazuje, że o spójności tekstu współdecydują czynniki semantyczne, syntaktyczne i pragmatyczne.

Retoryka opisowa ujęta jest w systematyczny wykład, przejrzysty, uporządko­ wany (definicje, przedmiot i cele retoryk� Zarys dziejów, genologia, części dzieła retorycznego:inwencja, dyspozycja,teoria argumentacji, elokucja, pamięć i wykonanie), bogato ilustrowany przykładami z literatury polskiej i literatur obcych. Do walorów dzieła :zaliczyć trzeba sposób prowadzenia narracji, zwartą i klarowną kompozycję, jego harmonijność w płaszczyznach myślowej, pojęcio­ wej, metodologicznej i językowej. Autor pokazuje jak przydatne jest dzisiaj .1-72

uważne czytanie retoryki mogącej stanowić ogólną teońę artystycznej komuni­ kacji, jak aktualne są jej zastosowania w refleksji teoretycznoliterackiej. Dzieło J.Ziomka pobudza i zachęca do studiów i poszukiwań własnych.

EWA MALINOWSKA

Literatura

Kraus J., 1981, Retorika v dejirufch jazykowd komunikace, Praga.

Korolko M., 1990, Sztuka retoryki.. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa. Mistńk J., 1980, wyd.2, Retorika, Bratislava.

Otwinowska B., 1990, Retoryka. -Słownik literatury staropolskiej, red. T.Michałowska, Wrocław.

Sarnowska-Temeriusz E., 1991, Vir bonus dicendi peritus. O retoryce opisowej J.Ziomka, ,,Teksty Drugie", nr 5.

Ulcinaite E., 1984, Teoria retoryczna w Polsce i na Litwie w XVI/ wieku. Próba rekon­

strukcji schematu retorycznego, Wrocław.

Werpachowska A., 1990, Retoryka jako sposób myślenia o tekście, ,,Pamiętnik Lite­ raclci", z.1.

Wilczek P., 1987, Renesans badań nad retoryką, ,,Przegląd Powszechny", nr 4. Ziomek J., 1986, O wsp6lczesności retoryki. -Teoretycznoliterackie tematy i problemy.

red. J.Sławiński, Wrocław.

TERESA SKUBALANKA, WPROWADZENIE DO GRAMATYKI STYLISTYCZNFJ JĘZYKA POLSKIEGO,

Lublin: Wydawnictwo

Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1991, 188 s.

Koncepcja gramatyki stylistycznej T.Skubalanki w ogólnych zarysach była już znana od kilku lat (zob. Skubalanka 1986). W kolejno ogłaszanych później publikacjach teoretyczny aspekt problematyki podlegał krystalizacji i weryfikacji materiałowej.

W stylistyce polskiej funkcjonowanie kategońi gramatycznych należało do zagadnień stosunkowo najsłabiej poznanych i opracowanych. Przez długi czas

Stylistyka I

stan naszej wiedzy o gramatycznych środkach stylowych niewiele odbiegał od charakterystyk zawartych w syntetycznych ujęciach S.Skwarczyńskiej (1954) oraz li.Kurkowskiej i S.Skorupki (1959). W porównaniu do problematyki leksykalnej czy składniowej postęp następował tu w bardzo wolnym tempie. Jednym z powodów takiego stanu rzeczy było ukierunkowanie badań na opis funkcji stylistycznych form fleksyjnych jako jednostek powierzchniowej realiza­ cji języka, zwykle specyficznych użyć form, odbiegających od normy, i często w oderwaniu od aspektu semantycznego zjawiska. Tak zawężonej interpretacji sprzyjało też twierdzenie, iż podstawowe właściwości systemu gramatycznego są zasadniczo takie same tak w tekstach literackich, jak i nieliterackich.

Sytuacja uległa zmianie dopiero po przełamaniu wąsko strukturalistycznych koncepcji języka i stylu. Spory wkład w ożywienie badań nad funkcjami stylistycznymi kategorii gramatycznych wniosła między innymi T.Skubalanka. Dziś wiemy, że rola kategorii gramatycznych w kształtowaniu stylu tekstu jest o wiele większa aniżeli początkowo sądzono, a rezultatem procesów akomodacji stylistycznej jest szeroka gama modyfikacji znaczeń kategorialnych. Te właśnie zagadnienia są przedmiotem omawianej publikacji.

Większość 2.amieszczonych w zbiorze studiów była już co prawda wcześniej publikowana, lecz w obecnym ujęciu zostały one częściowo zmodyfikowane i podporządkowane jednolicie zarysowanej koncepcji teoretycznej.

Przyjrzyjmy się bliżej, podstawowym 2.ałożeniom teorii. Punktem wyjścia jest przyjęcie za podstawę rozważań kategorii semantyczno-gramatycznych znajdu­ jących się w bazie semantycznej języka. Jest to zatem koncepcja przełamująca powierzchniową interpretację zjawisk i mocno nawiązująca do semantyki.

W systemie gramatycznym wyróżnia autorka dwa typy składników: kategorie wraz z idealnymi, typowymi reprezentacjami (agens, czas, modus, lokatywność, finitywność itd.) oraz funkcje konstytutywne i akomodacyjne systemu. Te ostatnie rozumie jako procesy przystosowujące ów system do uzusu. Należą do nich mechanizmy kierujące konkrety2.acją (aktualizacją) danego systemu oraz mające uniwersalny charakter takie procesy akomodacyjne, jak intensyfikacja,· redukcja, kontaminacja, substytucja. Działają one jako mechanizmy tekstotwór­ cze i poniekąd wtórnie uruchomione jako stylotwórcze. Jeszcze inną, odrębną grupę stanowią procesy (funkcje) typowo tekstotwórcze, jak np. selekcja, derywacja, linearyzacja, kompozycja niestylistyczna. W określonych warunkach i one mogą przybrać charakter stylotwórczy.

W procesie tworzenia tekstu większość operacji akomodacyjnych,_ które wiążą system gramatyczny i jego reali2.ację tekstową, odbywa się automatycznie.

Zdaniem autorki zdolność systemu do tego typu akomodacji stanowi uniwersalną ., cechę języka.

Akomodacja stylistyczna ma natomiast odmienny charakter. Przyłącza się ona do innych procesów tekstotwórczych i ma w stosunku do nich wartość reguł naddanych. Realizuje się za pomocą środków językowych, lecz te uzyskują nowe relacje odniesienia, nie do systemu, a do stylu. Stają się nośnikami wartości stylistycznych.

Na gruncie systemu gramatycznego efekty działań stylistycznych mechani­ zmów akomodacyjnych przybierają różne postaci, od niekonwencjonalnych (nie zgramatykalizowanych) spośobów wyrażania znaczeń kategorialnych, po mody­ fikacje samych znaczeń. Liczne przykłady analiz i interpretacji zjawisk zawierają rozdziały poświęcone charakterystyce poszczególnych kategorii.

Gramatyka stylistyczna w ujęciu T.Skubalanki jest więc dziedziną wiedzy stanowiącej część stylistyki językoznawczej, dziedziną, której przedmiotem badań są reguły akomodacji stylistycznej systemu gramatycznego zachodzące w procesach dostosowywania elementów systemu do potrzeb tekstu.

W zamieszczonych w tomie opracowaniach teoretycznych autorka szczegóło­ wo omawia stosunek gramatyki stylistycznej do tak obecnie ważkich metodolo­ gicznie dziedzin lingwistyki, jak semantyka, gramatyka tekstu, pragmatyka lingwistyczna.

Nie sposób omówić wszystkich poruszanych przez autorkę zagadnień, zwła­ szcza że szereg sformułowań ma charakter sygnałów zwracających uwagę czytelnika wyłącznie na istnienie problemu, ewentualnie sugerujących jego rozwiązanie, i nie zawiera wyczerpującego omówienia zagadnień. Jest to zgodne z charakterem publikacji, która adresowana jest do czytelnika orientującego się już w przedmiocie i metodologii badań i wymaga pewnej kompetencji profesjo­ nalnej.

Część szczegółowa publikacji zawiera studia poświęcone wybranym katego­ riom gramatycznym: osoby, czasu, modalności, nieokreśloności i atrybutu. Po­ szczególne rozdziały mają podobny charakter kompozycyjny. W pierwszej, teoretycznej części omawiana jest specyfika kategorii oraz stan badań. Następnie przechodzi autorka do analiz i interpretacji stylistycznych zjawisk gramatycznych w tekstach reprezentujących różne odmiany funkcjonalne polszczyzny.

W dwóch ostatnich rozdziałach porusza kolejno, problematykę kategorialnego ukształtowania języka na przykładzie Vade-mecum C.K.Norwida i tekstów poto­ cznych oraz problematykę związaną ze stylistyczną akomodacją struktur grama­ tycznych (fleksyjnych, słowotwórczych i składniowych). W przypadku tych

Stylistyka I

ostatnich zagadnień punktem wyjścia opisu jest nie znaczenie kategorialne, a forma językowa i zachodzące w toku operacji stylotwórczych przekształcenia funkcyjno-formalne, za którymi kryją się modyfikacje semantyczne.

Publikacja T.Skubalanki, w założeniu autorki prolegomena do gramatyki stylistycznej, stanowi niewątpliwie jedno z ważniejszych opracowań w stylistyce polskiej ostatnich lat. Inspiruje do dalszych dyskusji teoretycznych, jak również analiz materiałowych, proponując określone rozwiązania metodologiczne.

BOGUSłAW WYDERKA

Literatura

H.Kurkowska, S.Skorupka, Stylistyka polska. Zarys, Warszawa 1959.

S.Skwarczyńska, Wstęp do nauki o literaturze, t. Il, Warszawa 1954.

T.Skubalanka, Założenia gramatyki stylistycznej. -Typy opisów gramatycznych języka. Materiały polsko-czeski.ej sesji naukowej. Jabłonna 15-17 XI 1983, red. M.Basaja,

Wrocław 1986, s. 141-155.

AHTOHmlA M.rPHI'OPAIII, <I>PA3EOJIOI'IDI H CTKJihi KHiB; Bu�a IllKOJia, 1991, 139 C.

MoHorpacpIDI A.M.fpHI'Opam nocBSI�eHa aKTyaJibHOH npoCSJieMe cono­ CTaBHTCJibHoro H3yt!CHIDI cppa3eOJIOrHH <SJIH3KOPOACTBCHH:blX .sI3hlKOB. l!bueCTHO, 1łTO IDICHHO COilOCTaBHTeJibHhm aHaJIH3 IIOMOraeT o<SHapyxcHTb TOHlłaHIIIHe HIOaHCbl, COCTaBJJ.sIIO�He cne�HcpIAeCKHe oco<SeHHOCTH H�HO­ HaJibHOro .sI3hlK8, KOTOphle npH BeyTPH.sI3hlKOBOM aH8JIH3e MOryT OCT8TbCSI HC38MCllCHHhlMH HJIH IlOJIY'łHTb onm<SOllHYIO HHTepnpeT�HIO. IlpH H3}"1CHHH cpp83eoJIOrHH, B KOTOPOH B Haii<SoJibmei Mepe npo.sIBJISICTCSI �HOHaJibHasI cne�H<ł>mca .sI83hlK8, T8KOH MCTO,!J; oco<SeHHO IlpOA)'KTHBCH.

ABTop noCTauHJI nepe,u; co<Soe: �eJib npoaHaJIH3HPOBaTb CTPYKTYPY, ceMaH­ THICY H CTHJIHCTHllCCKHe <ł>�HH rJiaroJibHOH q>p83eOJIOrHH pyccKoro .sI3blK8 B COilOCTaBJICHHH C YKJ>aHHCKOH. ConoCTaBHTeJiblłliH MC)K'bSI3hlKO_BOH aH8JIH3 ,!J;aJI e:u: B03MO)KHOCTb ,ll;OBOJibHO ,!J;eTaJibHO oxap8KTepH30BaTb q>p83eOJIOrH3Mhl 176