Zaopatrzenie kartkowe w okresie Rządu Tymczasowego
(31 gru d n ia 1944 — cze rw ie c 1945)Jednym z zasadniczych celów polityki władzy ludowej w Polsce po II w ojnie światowej było poprawienie warunków bytow ych ludności. iW związku z tym kwestia zaopatrzenia w artykuły pierwszej potrzeby stała się podstawowym zagadnieniem politycznym i ..gospodarczym. Już w Manifeście Lipcow ym Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego zapo wiedział, że: „Zapewnienie normalnej aprowizacji będzie jedną z pod stawow ych [jego] trosk” 1. O wadze, jaką przywiązywano do tego pro blemu, świadczy wyodrębnienie jeszcze w grudniu 19'44 r. z Resortu Go spodarki Narodowej i Finansów, Resortu Aprow izacji i Handlu 2. Spra wę zaspokojenia potrzeb aprowizacyjnych poruszano także na pierwszym posiedzeniu Rady Ministrów Rządu Tymczasowego 3.
Zaopatrzenie ludności już w okresie PK W N starano się rozwiązać poprzez wprowadzenie mieszanego systemu aprowizacji: przydziały kart kowe oraz istnienie wolnego rynku. Dlaczego właśnie w ten sposób? Teoretycznie m ożliwe b yły trzy rozwiązania: w olny rynek, pełna regla mentacja, system mieszany. Niedostatek artykułów pierwszej potrzeby przy w olnym rynku doprowadziłby do niesprawiedliwego i nieprawidło wego z punktu widzenia klasowego i gospodarczego podziału dóbr. Otrzy m aliby je nie ci, którzy potrzebowali, ale ci, którzy posiadali pieniądze. Przeciwdziałanie temu poprzez podniesienie dochodów pew nych grup ludności groziło inflacją, a więc było sprzeczne z antyinflacyjną poli tyką rządu 4. W prowadzenie pełnej reglamentacji w ym agałoby zabrania uprzednio całej wyprodukowanej przez chłopów nadwyżki. Pogorszyłoby to ich sytuację w porównaniu z okresem okupacji i m ogłoby spowodo w ać zajęcie wrogiego stanowiska wobec w ładzy ludowej. Ponadto stwo rzenie dużego i silnego aparatu, jakiego wymagała reglamentacja, na trafiłoby na trudności. Równocześnie reglamentacja doprowadziłaby do rozszerzenia się czarnego rynku, a w ięc wym iany, na którą rząd nie m iałby w pływ u. System mieszany nie był w 'Polsce czymś nowym. Sto sowano go już i w okresie po I wojnie światowej 3. Zapewniał on roz dział artykułów w drodze zaopatrzenia kartkowego, stwarzając rów no cześnie m ożliwość uzupełnienia braków poprzez zakup na w olnym ryn
1 M a n i f e s t P K W N , L u b lin 1944, s. S. 2 D z . U . E P 1944, n r 14, p o z. 73. 3 P r z e m ó w ie n ie B . B ie r u ta , E. O s ó b k i-M o r a w s k ie g o , W ł . G o m u łk i na 6 se sji K R N . S p r a w o z d a n ie s te n o g r a fic z n e z p o s ie d z e ń K R N w dn. 31 g ru d n ia 1944 ora z 2 i 3 s ty c z n ia 1945, W a r s z a w a 1946, szp . 33, 56, 83— 84. 41 Z . L a n d a - u , R e f o r m y w a l u t o w e na z ie m ia c h p o ls k ic h w 1945 r., K H L X X V , 1968, n r 1, s. 59. 5 S y s t e m k a r t k o w y m . st. W a r s z a w y , W a r s z a w a 192 2 ; L . B i e g e 1 e i s e n, P o l i t y k a g o s p n d la r c z o -a p r o w iz a c y jn a m ia s t p o ls k ic h , W a r s z a w a 1935. P R Z E G L Ą D H I S T O R Y C Z N Y , T O M L X , 1969, z e sz . 4
Z A O P A T R Z E N I E K A R T K O W E (G R U D Z IE K ľ 1944 — C Z E R W IE C 1945)
ku. Chłopi uzyskiwali prawo swobodnej sprzedaży płodów po wypełnie niu obowiązku świadczeń rzeczowych, co stanowiło bodziec do zwięk szania produkcji rolnej, podnosiło ich dochody, a jednocześnie w pływ a ło na lepsze zaopatrzenie rynku. System mieszany umożliwiał także pań stwu oddziaływanie w kierunku popraw y aprowizacji ludności.
1. Zasady polityki Rządu Tym czasow ego w udzielaniu zaopatrzenia kartkowego
W dziedzinie aprowizacji kartkowej Rząd Tym czasowy kontynuował politykę PKWN. Wyrazem tego było oparcie dostaw kartkowych na za sadach zawartych w Instrukcji Biura Komitetu Ekonomicznego z 9 li stopada il944 ,,w sprawie zaopatrzenia ludności nierolniczej w żywność i artykuły codziennego użytku” 6. Do kwietnia 1945 r. system ten obo wiązywał bez zasadniczych zmian. Pewne korekty wprowadzone przez władze nadrzędne czy lokalne dotyczyły tylko wielkości p rzy d zia łów 7. W edług tej instrukcji zaopatrzenie kartkowe nie miało charakteru po wszechnego. Nie dotyczyło chłopów, ponieważ w ramach świadczeń rze czow ych oddawali oni państwu tylko część plonów. W grupie ludności nierolniczej zaopatrywać miano wszystkich pracujących i członków ich rodzin, przy czym do osób pracujących obok pracowników najemnych m iędzy innymi zaliczono właścicieli niektórych zakładów i przedstawi cieli w olnych zawodów. Oprócz tego karty przyznawano pewnym kate
goriom nie pracujących podlegających opiece społecznej: inwalidom,
emerytom, osobom niezdolnym do pracy, kobietom samotnym mającym na utrzymaniu nieletnie dzieci, rodzinom poległych i pow ołanych do służby w ojskow ej itd.8.
Zaopatrzenie kartkowe zróżnicowano w zależności od wielkości do staw na pięć kategorii oznaczonych odpowiednio: I, II, III, IR, IIR. Przy przydzielaniu ich jako kryterium zastosowano udział i znaczenie po szczególnych osób dla funkcjonowania gospodarki narodowej oraz wzglę dy społeczne. Przede wszystkim nastawiono się na zabezpieczenie potrzeb osób zatrudnionych w państwowych i samorządowych lub będących pod zarządem państwowym czy samorządowym zakładach, fabrykach i insty tucjach w podstaw owych działach gospodarki. Tym wszystkim przyzna no· kartki I kategorii gwarantujące najwyższe przydziały. Kategorię dru gą otrzymali pozostali pracow nicy samorządowi i państwowi oraz inni zatrudnieni w przedsiębiorstwach i instytucjach będących własnością pry watną, ale pracujących na potrzeby państwa. Rodzinom wym ienionych osób przyznano kartki rodzinne pierwszej kategorii. Natomiast osobom podlegającym opiece społecznej przyznano grupę III lulb IIR. Grupę III przyznano także pracownikom lub właścicielom zakładów produkujących
e D o w o d e m s to so w a n ia te j in s t r u k c ji r ó w n ie ż n a te r e n a c h w y z w o lo n y c h w 1945 r . m o g ą b y ć in fo r m a c je z a w a r te w p o n iż sz y c h m a te r ia ła c h : O k ó ln ik n r 5 z 18 p a ź d z ie r n ik a , A A N , P K W N , 1 /1 0 8 ; W y ż y w i e n i e K r a k o w a . U c h w a ła M i e js k i e j R a d y N a r o d o w e j, „ D z ie n n ik Poilski” n r 3 z 6 lutego* 1945, s. 3 ; K t o o tr z y m a k a rtk i
na k w i e c i e ń?, „ Ż y c ie W a r s z a w y ” n r 100 z 12 k w ie tn ia 1945, s. 4.
7 P or. ta b lic a 1, ta k ż e O k ó ln ik n r 5, op. c it .; W y ż y w i e n i e K r a k o w a , op. cit.; K t o o tr z y m a k a r tk i na k ·w ie c ie ń l, op. cit.
8 N o r m y p r z y d z ia łó w i z a k re s u p ra w n ie ń ap ro w iza cy jin y ch , A A N , C U P 1446, k. 18; I n s tr u k c ja w s p r a w ie z a o p a tr ze n ia lu d n o ści n ie r o ln ic z e j w ż y w n o ś ć i a r t y k u ły co d z ie n n e g o u ż y tk u , A A N , P K W N I I /4 , k. 21.
na w olny rynek, przedstawicielom wolnych zawodów, pracow nicom do m ow ym itd. Ich rodzinom przysługiwała kategoria IIR 9.
W prowadzono również zróżnicowanie wysokości norm przydziałów kartkowych w zależności od wielkości miasta, ponieważ duże ośrodki miejskie odczuwały większy brak masy towarowej niż małe. Wynikało to ze znacznego zapotrzebowania spowodowanego dużą liczbą konsumen tów przy gorszym zaopatrzeniu, bo uzależnionym od dowozu, który w tym czasie b y ł utrudniony.
Największe norm y przyznane zostały w 1944 r. mieszkańcom W ar szawy, Białegostoku. Lublina, niższe mieszkańcom miast liczących p o nad 10 tys., a najniższe osad poniżej 10 tys. mieszkańców. Jak wynika z tabeli 1 różnica występowała odnośnie do wielkości przydziałów czte rech podstaw owych artykułów: chleba, tłuszczu, mięsa i ziemniaków. Pozostałe towary m iały być rozdzielane w jednakowych ilościach, nie zależnie od wielkości miasta.
W 1944 i 1945 r. ograniczono się do dostarczania na kartki głównie artykułów pierwszej potrzeby, tzn. chleba, tłuszczu, mięsa, ziemniaków, kaszy, cukru, herbaty, soli, zapałek, nafty (tabela 1). Innymi artykułami państwo wówczas nie dysponowało.
Pod względem wielkości przydziały powojenne przewyższały okupa cyjne 10, niemniej ich wartość kaloryczna w dalszym ciągu pozostawała niewielka (tabela 2). Z wyjątkiem kategorii I, normy były niższe od nor m y fizjologicznej ustalonej w 1932 r. przez Komitet Ekspertów Ligi Na rodów 11. W ynikało to ze znacznych trudności aprowizacyjnych, pod w pływ em których rząd musiał przyjąć zaopatrzenie kartkowe (z w yjąt kiem I i II kategorii), jedynie za dodatek do zakupów na w olnym rynku. Mimo wzmiankowanego już kilkakrotnie deficytu żywności 9 listo pada 1944 wprowadzony został dodatek dla dzieci. W zależności od wie ku i miejsca zamieszkania wynosił on od 2,5 do 7,5 litra mleka mie sięcznie 12.
A rtykuły objęte zaopatrzeniem kartkowym m iały b y ć dostarczane po niskich i stałych cenach. Dążeniem władz było bowiem podniesienie w ten sposób płac realnych 13. Dostawy tow arów kartkowych po cenach* niższych niż wolnorynkowe m iały stanowić, dzięki oszczędnościom uzy skiwanym na skutek różnicy cen, uzupełnienie niskich wynagrodzeń pie niężnych. Był to dodatek dość zn aczn y14. Jeżeli bowiem obliczymy, ile zapłacono b y za pełny zestaw towarów kategorii 1/1 i IR/I (których w y dawano w okresie Rządu Tymczasowego n a jw ię ce j13), liczony po cenach 9 T a m ż e , a ta k ż e I n s t r u k c ja d la g r u p o p e r a c y jn y c h M in is t e r s t w a A p r o w iz a c ji 1 Handilu p r a c u ją c y c h ma n o w o z a ję ty c h te re n a c h R P d o ty c z ą c a D z ia łu P ło d ó w R o l n y c h z 25 s ty c z n ia 1945, A A N , M in . A p r o w iz a c ji i H a n d lu 7 ; Odipis p is m a z - c y S z e f a B iu r a E k o n o m ic z n e g o K . P e tr u s e w ic z a , z - c y D y r e k to r a D z ia łu R o z d z ie lc ze g o W . S z m id a dio W o je w ó d z k ic h Raid N a r o d o w y c h w L u b lin ie , R z e s z o w ie , B ia ły m s t o k u , O tw o c k u , S a n d o m ie r z u z 23 lis to p a d a 1944, A A N , P K W N I I /4 , k. 46.
19 P o r. W . J a s t r z ę b o w s k i , G o sp g d a r k a n ie m ie c k a w P o l s c e 1939— 1944, W a r s z a w a 1946, s·. 344 ii 353.
11 W y n o s i ła o n a 70 g b ia łk a , 50 g tłu sz c z u , 400 g w ę g lo w o d a n ó w , 2400 teal. T a m ż e , s. 344.
12 Z m ia n y dioidaitku „ D ” oiraiz doidaitfcu ,,M ” , A A N , CUiP, 1446.
13 S p r a w o z d a n ia s te n o g r a fic z n e z p o s ie d z e ń K R N w d n . 31 gru d n ia 1944 o ra z 2 i 3 s ty c z n ia 1945, W a r s z a w a 1946, szip. 79. 14 O c z y w iś c ie w w y p a d k u r e a liz a c ji p r z y d z ia łó w k a r tk o w y c h , co je d n a k w o k r e sie R z ą d u T y m c z a s o w e g o n ie z a w sz e w p e łn i m ia ło m ie js c e . 15 D e p a r ta m e n t P la n o w a n ia , W y d z . S t a t y s t y k i: K a r t y ż y w n o ś c io w e w o d se tk a c h . A A N , M in . A p r o w iz a c ji i H a n d lu 206, k. 7.
M ie s ię c z n e n o rm y za o p a tr z e n ia k a r tk o w e g o w e d łu g in s tr u k c ji z 9 li s to p a d a 1 9 4 4 Z A O P A T R Z E N I E K A R T K O W E (G R U D Z I E Ń 1944 — C Z E R W IE C 1945) 1 K A T E G O R I E | I I R CO cs 4 r ^ 1 1 ^ I CS I 1 1-м CS is j ’-4 Ö ' o θ' ł-ч o'
7
0,
5
9
1
^ 8 0,2 5 0 ,7 5 8 Pi CS 8 0,2 5 0 ,7 5 1 0 »Τί ΙΛ H «Л *л r*^ cs o cs^ co mo o ' o" o" o" CS <o
\n 0 \ θ ' *-ч CS I I I m Ĺ ťo 6 CS 1 » 1 o o\ m , . ^ ї ї » ^ Η Η θ' θ" θ" CS θ ’ in ( ^ 00 1 O O
в
СЛ 9 °’4 0,7 5 9 CS ΙΛ o o ' o*4 CS *—4 T—1 2 2 0,7 5 0 ,4 0 ,0 1 5 0 ,3 0 ,4 2 0,7 5 -m V ) M O* r ľ 1Л T“ l T—H 1—( m »O H O H N T-t 1—1 CS V“1 Г-» CS O ł-H <n ł—l 2 ,5ί
5
0 ,5 0 ,0 2 0 ,4 0 ,4 21
' t H ( S CO *-*< t—( J e d n os tk a P. " A r t y k u ł C h le b T łu s z c z M ię s o Z ie m n ia k i M ą k a K a s z a C u k ie r * C u k ie r * * H e r b a ta M y d ło S ó l Z a p a łk i N a ft a cd <i> X> ce H л ^ 'Ο rf ο σ' і - .I l l
i f :s rt OCO d o " N З Λ rt g [Я -O •S ·0 -N 1 Ě á 3 а д'Q α -î ‘2 л 4 О й -Й ^ 5S 3 2
а * ? 0 * .2 * ^ сс у, ы ŕ - 1Ц І
£ - .1 и ” М « О s " : І? Зі >> •в f I 1 El 5 M § 1 - 3 я Л -й δ £ I _; * δ ·« > .s °21 a •“J I VO й ~ - ! о S á l u„ s I z —» -~j ω « ä ·< -N N < ’3 3 „ O . д a Ä >, и -O c 2 •г» я 4> 1 3 's 3 > >, I « I Ш я 1 řf ■o s s, 5 S g * ζ «j ю I й -3 rí S s s .a b O n ·« $ s » ä í I .s g З в . N . 3 (J N 6 & N&2 J
>. -Ö ё ä я i.. л tS » 3 ■S ^ d s «КІ * ä Ü й £ CÖ jÿ § Nurzędowych i porównam y z sumami, jakie trzeba b yłoby zapłacić za te dobra nabywając je na wolnym rynku, uzyskamy kwotę wysokości 2471,05 z ł 16. Wówczas według lubelskiej siatki płac najwyższa pensja w przemyśle ciężkim wynosić miała 1120 zł, w przem yśle lekkim 1000 zł (za 200 godzin), a dla urzędników i pracow ników inżynieryjno-technicz nych 3600 zł (za miesiąc) 17.
W yzwolenie większości ziem polskich, przystąpienie do rozw oju go spodarki, a ponadto doświadczenia zebrane w ciągu kilku miesięcy funk cjonowania zaopatrzenia kartkowego (od października 1944 r., a na obsza rach w yzw olonych w 1945 r. od marca) — wśzystko-to wpłynęło na pod jęcie przez Rząd Tym czasowy w kwietniu 1945 r. reform y obowiązują cego systemu aprowizacji. Pierwsze dokumenty charakteryzowała, w y stępująca jeszcze wcześniej, tendencja do rozszerzania kręgu uprawnio nych 18. W ynikało to z dążenia władz do zabezpieczenia chociaż mini mum egzystencji, jakie dawało zaopatrzenie kartkowe, jak największemu kręgowi potrzebujących. Praktyka zmusiła jednak do odejścia od po wyższej zasady. Okazało się bowiem, że zapewnienie aprowizacji kart kowej znacznej masie ludzi przekraczało ówczesne możliwości. W związ ku z tym rząd ograniczył sw oją działalność do popraw y warunków żyw nościow ych w ybranych grup ludności.
K ierując się względami społecznymi Komitet Ekonomiczny Rady M i nistrów wystąpił w kwietniu 1945 r. z projektem (uchwała ukazała się 1 czerwca 1945) wprowadzenia dla w ybitnych pracow ników naukowych i nauczycieli miesięcznych przydziałów dodatkowych. Nie b yły one zbyt duże, ale obejm ow ały szereg trudno dostępnych artykułów żyw nościo w ych i innych dóbr codziennego użytku 19.
Przy zmianach w systemie kartkowym kierowano się nie tylko wzglę dami społecznymi, ale przede wszystkim względami gospodarczymi. Po przez 'usprawnienie systemu aprow izacji Rząd Tym czasowy pragnął przy czynić się do podniesienia w ydajności pracy 20.
Ponadto próbowano wykorzystać system aprow izacji kartkowej dla 18 S u m ę p o w y ż s z ą u z y sk a n o .p op rzez p o r ó w n a n ie ilo c z y n u ilo śc i to w a r ó w p r z y z n a w a n y c h w ra m a c h k a te g o r ii V I i I R /1 p r z e z ce n y s ta łe w p r o w a d z o n e R o z p o r z ą d z e n ie m P r e z e s a R a d y M in is tr ó w z 21 c z e r w c a 1945, w s p r a w ie u s ta la n ia c e n d e t a lic z n y c h i h u r to w y c h n a a r t y k u ły ż y w n o ś c io w e r e g la m e n to w a n e , a w w y p a d k u n i e - p o d a n ia p r z e z p o w y ż s z y d o k u m e n t, n ie k tó re ce n y w z ię to z p r a s y („ Ż y c ie W a r s z a w y n r 76 z 17 m a r c a 1945 i nr 115 z 27 k w ie tn ia 1945, s. 4), z ilo c z y n e m ty c h s a m y c h ilo śc i a r ty k u łó w p rze z ce n y w o ln o r y n k o w e u z y sk a n e na p o d s ta w ie „ W i a d o m o śc i S ta t y s t y c z n y c h G U S ” z. 1, nr 1, W a r s z a w a 1945. ΛΥ o b licze n iu n ie u w z g lę d n io n o n a f t y ze w z g lę d u n a b r a k c e n y s ta łe j, a ja k o tłu s z c z p r z y ję to sło n in ę ( n a j cz ę śc ie j ją ro z d z ie la n o ).
17 P is m o z 20 lis to p a d a 1944, A A N , M P iH 349.
18 W k w ie tn iu 1945 r . k a r tk i I k a te g o rii z o s ta ły n a p r z e c ią g je d n e g o m ie s ią c a p r z y z n a n e p o w r a c a ją c y m z o b o zó w k o n c e n tr a c y jn y c h , k a r tk i I I I k a te g o r ii p r z y d z ie lo n o r e p a tr ia n to m o r a z w y s ie d lo n y m i e w a k u o w a n y m . Ż o n o m .m ilic ja n tó w z a b ity c h n a p o ste r u n k u i osób z a m o r d o w a n y c h lu b w y w ie z io n y c h d o N ie m ie c , w z g l ę d n ie p o le g ły c h na p o lu w a lk i, n ie m a ją c y c h innego· ż y w ic ie la p rzy z n a n o k a te g o r ię IR . K t o o t r z y m a k a rtk i na k w i e c i e ń ?, op. c it.; K t o o t r z y m a k a rtk i ż y w n o ś c i o w e n a m i e sią c m a j ? , „ Ż y c ie W a r s z a w y ” n r 132 z 14 m a j a 1945, ,s. 4. 19 U c h w a ła K E R M z 1 c z e r w c a 1945, A A N , K E R M I ; A k t a w s p r a w ie p r z y gn a n ia p r a c o w n ik o m n a u k i sp e c ja ln e g o z a o p a tr z e n ia w n a tu rz e , A A N , K E R M 3'5, k. 41-— 42. 20 N o w a s y tu a c ja , n o w e za d a n ia . R e f e r a t w y g ł o s z o n y na r o z s z e r z o n y m p le n u m К С P P R 6 lu te g o 1945 r., [w :] W ł . G o m u ł k a , A r t y k u ł y i p r z e m ó w ie n ia t. I, W a r s z a w a 1962, s. 2 2 1 ; H . M i n c , P r z e m ó w i e n ie na 7 s e s ji K R N , i[w:] S p r a w o z d a n ia s te n o g r a fic z n e , o p . cit., sz p . 53— 54.
Z A O P A T R Z E N I E K A R T K O W E (G R U D Z IE Ń - 1944 — C Z E R W IE C 1945) CS «î ’q X) Λ H о ’ S
§
N T) О fcû α> £ О Ul Λ •S ’S« N Vh 03 o< о cö N а u. О С й N О £ ■& Ό О Ό *■«} 0 u 1 cd чо Tf 'S" Он D υ І л υ >, .α *£ о ce N ‘I 0 t-ч ft СЗ :§ 5 1 Іч §· <2 •З 5 я -й . о а > >» ІЗ І g з .3 о >, N й Я Ό И ш ft а 6 1 1 о η <υ л :й 5 о с Ό *0 . . 4> <-> о N 0 Ό Рн Он 'S # * •N * Î I R en (N 852 825 2 5 3 1 8 1 174 00 t о © сп *о on < ON CS ON 00 On 00 « ( i - i -СП t4- O On »n on fn M ON 00 ON ON *ч *-( OŚ Ρ—Ι СП 1 38 1 1 3 4 7 4 0 ,7 1 4 ,6 273 26 4 CS 1 4 2 4 1 3 9 1 4 1 .5 1 4 .6 28 2 I 27 3 ł—1 1635 16 0 2 4 6 ,5 2 3 ,8 1 3 0 8 3 0 0 I I I (Π 11 1 2 10 78 34 ,6 5 ,4 231 22 2 CS 11 74 1 1 4 0 3 6 ,4 5 ,4 2 4 5 2 3 7 1288 1255 4 0 ,7 6 ,4 2 6 7 2 5 9 I—i 1—< СП <N 7—і 1 6 4 9 1 5 9 0 4 6 ,3 2 0 3 2 0 30 9 18 27 17 6 7 5 0 ,6 і 2 4 35 2 34 1 І__________ 2 1 6 9 2 1 0 9 6 1 35 4 0 1 3 9 0 K a te go ri a I en 2 9 6 9 2 0 0 2 58 25 ,6 4 0 2 38 5 CS 2 3 1 7 2251 6 4 ,6 3 4 ,4 434- 41 7 і—ч 2 3 3 6 2 5 6 9 7 3 ,8 4 5 ,6 48 3 4 6 6 і j J e d n . j 1 : a Ї ; " P rz e d z m ia n ą n o r m y c u k r u Po z m ia n ie B ia łk o T łu s z c z Węg lowo dan y * W ęglow odany * * 1rejwusprawnienia sytuacji na rynku pracy. Mimo w ystępującej bowiem w ’kraju nadwyżki sił roboczych, w niektórych gałęziach przemysłu bra kowało pracowników, szczególnie wykwalifikowanych. W związku z tym starano się poprawić warunki bytowe osób zatrudnionych (i ich rodzin) w dziedzinach gospodarki odczuwających wspomniane w yżej trudności21. Po raz pierwszy system kartkowy wykorzystano w tym celu w prze myśle węglowym. W oparciu o uchwałę z 11 kwietnia 1945 „o udziela niu pom ocy przem ysłowi w ęglowem u” 22, z dniem 1 maja wprowadzono dla pracow ników fizycznych i um ysłowych kopalń większe od dotych czas obowiązujących dostawy mięsa, tłuszczu, mąki, kaszy, chleba, cu kru (w tym chleba i mięsa większe ponad '2-krotnie), a także k a w ę 23. Natomiast w Lublinie zmieniono aprowizację kartkową pracow ników nie gałęzi określonych, a przedsiębiorstw, firm i zakładów produkujących na potrzeby państwa. Zatrudnieni w nich uprawnieni zostali do kart kate gorii II. Jednostkom gospodarczym, które tych warunków nie spełniały, kart żyw nościow ych nie p rzyzn an o24.
Rozwiązanie to, podobnie jak w przypadku uchw ały z 11 kwietnia 1945, cechowało dążenie do poprawy warunków bytow ych pracowników zatrudnionych w fabrykach o kluczowym znaczeniu dla państwa.
Dalsze zmiany w systemie kartkowym wprowadziła uchwała Rady Ministrów z 11 maja 1945 25. W porównaniu do poprzednich dokumentów, które podwyższały pewnym grupom ludności norm y przydziałów kart kowych, uchwała powyższa gwarantowała w ybranym grupom wykona nie dostaw kartkowych. Dzięki temu była ona skuteczniejszym środkiem realizacji polityki aprowizacyjnej państwa. Uprawnienia do coraz więk szych przydziałów bez zapewnienia ich wykonania nie zmieniały w prak tyce sytuacji żyw nościow ej ludności.
Podłoża pow yższych posunięć należy szukać w trudnościach wynika jących z braku masy towarowej oraz odpowiedniego aparatu dystrybu cyjnego i transportowego. Na państwie spoczywał obowiązek zaspokoje nia potrzeb armii, a w następnej kolejności potrzeb ludności cywilnej. Tymczasem ani realizacja świadczeń rzeczowych, ani środki uzyskane z zagranicy nie starczały na wykonanie dostaw dla wojska i jednocze śnie na całkowite wypełnienie przydziałów kartkowych. Toteż w rzeczy wistości aprowizacja kartkowa była realizowana tylko częściowo.
Do przeprowadzenia reform y systemu kartkowego przyczyniło się także przystąpienie Rządu do usuwania w gospodarce tzw. wąskich gar deł 26. Polityka ta polegała na objęciu gospodarką planową dziedzin, któ rych trudna sytuacja oddziaływała negatywnie na całą gospodarkę. Za liczono do nich m iędzy innymi przemysł górniczy, hutniczy, włókienni czy, transport ltd.
21 P is m o D e p a r ta m e n t u A p r o w iz a c ji do M in is t e r s t w a P r z e m y s łu z 28 c z e r w c a 1945, A A N , M P iH 4 0 1 9 ; J. N a w r o t , P r o b le m a p r o w iz a c ji p r z e m y s ł u w ę g l o w e g o , „ K a le n d a r z G ó r n ic z y ” , K a t o w ic e 1946, s. 291.
22 H . M i n c , S p r a w o z d a n ie na p o s ie d z e n iu K R N 3 m a ja 1945, [w :] S p r a w o z d a nie s te n o g r a fic z n e , op. cit., szp . 50.
28 S p r a w o z d a n ie B iu r a P e r so n a ln e g o R u d z k ie g o Z je d n o c z e n ia P r z e m y s łu W ę g lo w e g o w R u d z ie Ś lą s k ie j za ok res 15 m a j a — 15 s ie r p n ia 1945, A A N , M P iH 188. 24 O g ło s z e n ie nr 18 z 5 m a j a 1945 M ie js k ie j R a d y N a r o d o w e j W y d z . Z a o p a t r z e - n ia L u b lin a , D z ia ł D r u k ó w U lo tn y c h B ib lio te k i N a r o d o w e j. 25 U c h w a ła R a d y M in is tr ó w z 11 m a ja 1945 o z a o p a tr ze n iu luidności p r a c u ją c e j, A A N , P ro t. R T 2, k. 336— 337 o r a z K E R M 165, k. 105— 106.
2* P ie r w s z y m te g o rodzajiu p o s u n ię c ie m b y ł a w s p o m n ia n a w y ż e j 'u ch w a ła z 11 k w ie t n ia 1945 ,,o u d zie le n iu p o m o c y p r z e m y s ło w i w ę g lo w e m u ” .
Z A O P A T R Z E N I E K A R T K O W E (G R U D Z I E Ń 1944 — C Z E R W IE C 1945)
Ponieważ warunki aprowizacyjne m iały znaczny w pływ na wyniki działalności w tych dziedzinach, uchwałą Rady Ministrów z 11 maja 1945 zapewniono od 1 czerwca wykonanie pełnych przydziałów żyw no ści w zakresie mąki, ziemniaków, cukru, mięsa i tłuszczu27 dla:
•— robotników oraz pracow ników inżynieryjno-technicznych, a także ich
rodzin, z przemysłu paliw płynnych, chemicznego, hutniczego, gór niczego, metalowego, tekstylnego, zakładów elektrycznych, konfek cyjnych, farbiarskich, przemysłu budowlanego (cementownie, kopal nie wapna, huty, zakłady ceramiczne) o zatrudnieniu ponad il00 osób,
—■ pracowników kolei i członków ich rodzin.
Dążąc do „przerzucenia przede wszystkim żywności i innych środ ków materialnych w te miejsca, które z punktu widzenia interesów Pań stwa są najistotniejsze i najważniejsze” 28, Rada Ministrów zagwaranto wała także dostawy artykułów pierwszej potrzeby dla pracowników nau ki, literatury i sztuki, nauczycieli, cyw ilnych pracowników administra cji publicznej oraz członków ich rodzin i całej ludności nierolniczej p o siadającej prawo do kartek I i II kategorii zamieszkującej Warszawę, Łódź, Kraków, Poznań, Częstochowę, Gdańsk, Gdynię, Sopot i obszar Górnego Ś ląska29. Uchwałą Rady Ministrów z dnia 11 maja 1945 także pracownikom przemysłu i zawodów, w których rodzaj pracy szkodliwy był dla zdrowia, przyznano specjalny dodatek ,,C” . Mieszkańcom W ar szawy do kategorii I przydzielono dodatek ,,S” . Istniejący już dodatek ,,D” (dla dzieci) został powiększony. Jednocześnie wiek osób uprawnio nych do niego ograniczono· do lat 12. iWszyscy pracow nicy przemysłu węglowego otrzymali dodatek ,,PZ” . Wielkość poszczególnych przydzia łów dodatkowych podaje poniższa tablica 3.
T a b e l a 3 W ysokość dodatków do norm żywnościowych (miesięcznie)
Artykuł Jednostka С S D P Z Chleb kg 5 2 18 Tłuszcz 0,25 — — — Kasza 1 — — — M ięso 5 5 0,5 0,5 — 2,5 Ziemniaki 7,5 — — — Cukierki J f — — — 1 Kaw a , , — — — 0,375 Sól — 0 ,2 — — N afta litr — 2 — — Warzywa kg — 0,25 — M leko W yroby cukierni litr — 7 cze kg — — 0,3 —
Ź ró d ło : Uchwała Rady Ministrów z 11 maja 1945 o zaopatrzeniu nierolniczej ludności pra cującej, A A N , K E R M 265.
27 U c h w a ła R a d y M in is tr ó w z 11 m a ja 1945, op. cit., o r a z A A N , K E R M 165, k . 105— 106.
28 H . M i n c , S p r a w o z d a n ie , op. cit., sz p . 50. 29 U c h w a la R a,dy M in is t r ó w z 11 m a ja 1945, o p . cit.
W wypadku niemożności pełnej realizacji norm przez m iejscowe urzędy aprowizacyjne brakujące tow ary zakupywać miał i dostarczać Fundusz A prow izacyjny 30. W wypadku, gdyby i on nie mógł wywiązać się z zobowiązań, miano wypłacać posiadaczom kart odpowiedni ekwi walent w gotówce (liczony według cen rynkowych).
Uzupełnieniem postanowień z 11 maja 1945 b y ły opracowane na po siedzeniu KERM 18 maja zasady aprowizacji ludności warszawskiej S1. Również uchwała Rady ' Ministrów z 29 maja 1945, rozszerzająca krąg uprawnionych do dodatku „P Z ” , stanowiła tylko pełniejszą interpretację postanowień z 11 maja 1945 32.
Obydwa pow yżej wymienione dokumenty wraz z wydanym w czer wcu zarządzeniem o now ych zasadach zaopatrzenia funkcjonariuszy Mi nisterstwa Bezpieczeństwa Publicznego i jego org a n ów 33 cechowało· dą żenie do takiego podziału żywności, aby ci, którzy pracowali najciężej i których praca miała istotne znaczenie dla państwa, dostawali naj więcej.
W ramach reform w dziedzinie aprowizacji Rząd Tym czasowy zmie nił także ceny na towary kartkowe. W praktyce uległy one bow iem pew nym wahaniom, a ponadto były różne w różnych miastach. W związku z tym rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 21 czerwca 1945 wprowadzony został jednolity cennik na artykuły reglamentowane 34.
iW polityce aprowizacyjnej Rządu Tymczasowego można w yróżnić dwie tendencje. W ramach pierwszej, dominującej do kwietnia 1945 r., usiłowano zabezpieczyć minimum egzystencji poprzez przyznawanie kar tek jak największemu kręgow i ludności miejskiej. Natomiast od kwiet nia zaczęto ograniczać krąg ludzi, którym rząd zapewniał poprawę za opatrzenia w żywność i inne artykuły pierwszej potrzeby. Nastąpiło to głównie drogą wprowadzania tzw. dostaw zagwarantowanych.
2. Realizacja zaopatrzenia kartkowego
Wykonanie podjętych przez Rząd Tym czasowy zobowiązań w dzie dzinie aprowizacji ludności natrafiało na trudności w dwóch dziedzi nach: zgromadzenia wystarczajacej masy towarowej oraz sprawnego i prawidłowego jej rozdziału. Pierwsze z nich starano się usunąć po przez wprowadzenie świadczeń rzeczowych 35.
Na skutek zniszczeń wojennych, konieczności zaspokojenia przede 30 F u n d u s z A p r o w iz a c y jn y z o sta ł p o w o ła n y je d n a k 'dopiero u c h w a łą K E R M z 25 p a ź d z ie r n ik a 1945. W p ie r w s z e j p o ło w ie ]9 4 5 ir. ,nie istn ia ła in s t y tu c ja , k tó ra p o m a g a ła b y u r z ę d o m a p r o w iz a c y jn y m w r e a liz a c ji d o sta w k a r tk o w y c h . P o r. A A N , M in is te r s t w o A p r o w iz a c ji 115. 31 Z a s a d y te o k r e ś la ły , k to u p r a w n io n y z o sta ł do o t r z y m a n ia p r z y d z ia łó w k a r t k o w y c h o r a z ja k ie j p o w in n y b y ć o n e w y s o k o ś c i. P is m o K E R M z 18 m a ja 1945, A A N , K E R M 35, ik. 333. 32 N o r m y p r z y d z ia łó w i z a k re s u p r a w n ie ń a p r o w iz a c y jn y c h , o p . cit. 33 Z a r z ą d z e n ie M in is tr a A p r o w iz a c ji i H andlu,, M in is tr a B e z p ie c z e ń s tw a P u b lic z n e g o z 16 c z e r w c a 1945 o· z a o p a tr ze n iu w ż y w n o ś ć o r g a n ó w M in is tr a B e z p ie c z e ń s tw a P u b lic z n e g o , A A N , M in is te r s tw o A p r o w iz a c ji 17. 34 R o z p o r z ą d z e n ie P r e z e s a R a d y M i n i s t r ó w z 21 c z e r w c a 1945 w s p r a w ie u s ta la nia c en d e ta lic z n y c h i h u r t o w y c h n a a r t y k u ły ż y w n o ś c i o w e r e g la m e n to w a n e , „ Ś l ą s k o -D ą b r o w s k i D z ie n n ik W o j e w ó d z k i” , nr 18 z 31 c z e rw c a 1945, p o z . 234, s. 196— 197; Z a łą c z n ik do r o z p o r z ą d z e n ia P r e z e sa R a d y M in is tr ó w . P r o je k t eeinnika n a a r ty k u ły r e g la m e n to w a n e p o w sz e c h n e g o u ży tk u , A A N , C U P 1715.
Z A O P A T R Z E N I E K A R T K O W E (G R U D Z I E Ń 1944 — C Z E R W IE C 1945)
693
wszystkim potrzeb wojska, jak i niewywiązywania się chłopów z reali zacji dostaw (w zakresie 5 zbóż w 1944/45 r. świadczenia zostały w yko nane na poziomie 58,3%, a ziemniaków na poziom ie 45,2%) 36; uzyskane środki były niewystarczające.
IW tej sytuacji cenna okazała się pom oc UNRRA Mimo pewnych man kamentów, jak: późny termin rozpoczęcia dostaw (dopiero od marca 1945 r.), brak inform acji o datach i nieterminowość transportów, niedo stosowanie asortymentu do przyzw yczajeń i gustów polskiego konsu menta, dostawy UNRRA zaliczyć można do jednego z głów nych źródeł żywności. W okresie od marca do września 1945 r. Polska otrzymała bowiem tą drogą około 72 min ton różnych środków spożywczych i oko ło 9 min ton przedmiotów osobistego u ży tk u 37. Również w ramach po m ocy handlowej i bezpłatnych dostaw z ZSRR uzyskano znaczne ilości żywności. W 1945 r. wartość importu ze Związku Radzieckiego wynosiła 30 822 tys. d o la ró w 38 (kub, jak podają inne źródła, 1 770 791 tys. z ł ) 39. Za sumę tę przywieziono około il 50 510 ton artykułów spożywczych i pierwszej p o trz e b y 40. Oprócz tego szereg dóbr otrzymano w form ie da rów. Np. Śląsk dostał od Armii Czerwonej i ZSRR w 1945 r. 56 102 ton różnych towarów 41.
Szeregu artykułów dostarczały także składy poniem ieckie42, które choć nie zawsze dostawały się w ręce władz aprowizacyjnych w stanie nienaruszonym, czy też b y ły w posiadaniu wojsk, stanowiły szczególnie w pierwszych tygodniach po wyzwoleniu podstawę do realizacji dostaw kartkowych 43.
W celu zwiększenia masy towarowej będącej w dyspozycji Minister stwa A prow izacji i Handlu około połow y 1945 r. przystąpiono do zaku
pów na w olnym rynku Dokonywać ich miała Państwowa Centrala
H andlow a45. W okresie Rządu Tymczasowego z form y tej korzystano, ze względów finansowych, w niewielkim stopniu 4e.
Zarówno świadczenia rzeczowe, jak wymiana handlowa i pomoc ZSRR, dostawy UNRRA, zapasy poniemieckie, nie wystarczały na za
30 R o c z n ik S t a t y s t y c z n y G U S , W a r s z a w a 1947, s. 94, ta b l. 4 ; E . S a c k i e w i c z , R o z w ó j r y n k u z b o ż o w e g o w P o l s c e , W a r s z a w a 1962, s. 45, ta b l. I I / l ; S p r a w o z d a n ie z w y k o n a n ia w o je n n y c h ś w ia d c z e ń r z e c z o w y c h , A A N , C U P 748. 37 Z e s t a w ie n ie ru ch u to w a r ó w w ra m a c h d o s ta w U N R R A d la P o lsk i za ok res m a r z e c — p a ź d z ie r n ik 1945, A A N , C U P 3 81 3 ; Z e s t a w ie n ie to w a r ó w d o sta rc zo n y c h P o lsc e za ok res m a r z e c — p a ź d z ie r n ik 1945, A A N , C U P 3736. 38 R o c z n ik S t a t y s t y c z n y G U S [1947], s. 99, ta b l. 1. з» F o r e ig n T r a d e in P o la n d , L o n d o n 1947, s. 23. 40 T a m ż e , s. 23, ta b l. V I I . 41 J. W . G o ł ę b i o w s k i , S p r a w o z d a n ie z s y tu a c ji g o s p o d a r c z e j o k r ę g u I z b y P r z e m y s ł o w o -H a n d l o w e j w K a to w ic a c h w 1945 r., „P o'lska L u d o w a . M a t e r ia ły i S t u d ia ” t. ΙΊ, s. 106. 42 O k ó ln ik M in is te r s t w a A p r o w iz a c ji i Ha.ndúu z lu te g o 1945 w s p r a w ie z a p a s ó w o b u w ia i to w a r ó w w łó k ie n n ic z y c h sta n o w ią c y c h w ła s n o ś ć o k u p a c y jn y c h w ła d z n ie m ie c k ic h , A A N , M in is te r s t w o A p r o w iz a c ji i H a n d lu 2 9 ; S p r a w o z d a n ie nr 1 gru p o p e r a c y jn y c h M in is te r s t w a A p r o w iz a c ji i H a n d lu na w o j. p o z n a ń sk ie z 6 lu te g o 1945, A A Ň , M in is te r s t w o A p r o w iz a c ji 7 ; Z a r z ą d z e n ie o h a n d lu P e łn o m o c n ik a M i n is t e r s t w a A p r o w iz a c j i i Handftu ma Ł ó d ź i w o j. łódlzfcie, W . L e w e lt a z 5 m a n ca 1945, A A N , M in is te r s tw o A p r o w iz a c ji 1; O o d d a w a n iu s k ła d ó w a p r o w iz a c y jn y c h , P ism o z 3 k w ie tn ia 1945, A A N , M P iH 274, k. 61— 66. 43 P r o to k ó ł z p o sie d ze n ia R a d y M in is tr ó w z 12 k w ie tn ia 1954, A A N , P ro t. R T 2, k. 244. 44 T a m ż e . 45 P ism o M in is tr a S p r a w ie d liw o ś c i do M in is tr a A p r o w iz a c ji i H a n d lu z 5 c z e r w ca 1945, A A N , M in is te r s t w o A p r o w iz a c ji 54. 4* P r o to k ó ł z p o sie d z e n ia R a d y M in is tr ó w , A A N , P ro t. R T 2, k. 335.
bezpieczenie realizacji zaopatrzenia kartkowego. Według danych opraco wanych przez Misję UNRRA w Polsce w 1945 r. w stosunku do możli wości produkcyjnych występował deficyt: pszenicy 384 tys. ton, ziem niaków 1 104 tys. ton, żyta 600 tys. ton, mleka 33 000 min litrów, w o łowiny 115 tys. ton, wieprzowiny 220 tys. ton, jajek 1 243 min szuk, drobiu 1000 ton, ryb świeżych 5000 t o n 47. W jednym z lepiej aprowi- dow anych rejonów, jakim b y ł Śląsk, w 1945 r. brakowało do wypełnienia przydziałów ok. 152 tys. ton, tj. ok. 1/3 ogólnego zapotrzebow ania48.
A b y towar z rąk producenta, składów poniemieckich, importu itp. dotarł do uprawnionego do jego otrzymania odbiorcy, musiał istnieć odpowiedni aparat. W okresie Rządu Tymczasowego znajdował się on w trakcie tworzenia i w związku z tym posiadał szereg wad. Zasadni czym niedostatkiem był brak koordynacji pom iędzy wieloma organiza cjami, które zajm ow ały się zaopatrzeniem reglamentowanym: Minister stwem A prow izacji i Handlu, Departamentem A prow izacji Ministerstwa Przemysłu, Departamentem Przemysłu Spożyw czego Ministerstwa Prze mysłu (do maja 1945 r.), działem aprowizacji Ministerstwa Komunika cji, Urzędem Głównego Pełnomocnika K rajow ego oraz Pełnom ocników W ojewódzkich i Pow iatow ych do Świadczeń Rzeczowych, ZGS Społem itd.49. Działały one bowiem niezależnie od siebie.
Sprawy związane z rozdziałem samych kart prow adziły zakłady pra cy przez kierowników i członków załóg pracowniczych 50, a w wypadku nie pracujących Kom itety Domowe, właściciele bądź dozorcy dom ów lub w razie ich braku — W ydziały Mieszkaniowe 51. Z kolei te insty tucje otrzym yw ały talony od Okręgowych Biur A p ro w iz a cji52.
Jak widzimy, zarówno do gromadzenia towarów, jak i do ich roz działu, a także do dostarczenia ludności samych kartek potrzeby był duży i skomplikowany aparat. Utworzenie go i zapewnienie mu sprawnego działania stanowiło w warunkach, jakie istniały w okresie Rządu Tym czasowego, trudne zadanie, tym bardziej że aparat działający w okresie okupacji rozpadł się. Przeszkody te udało się jednak w pew nym stopniu pokonać. Sądzić tak możemy m. in. na podstawie poziomu realizacji za opatrzenia kartkowego.
W ciągu niespełna sześciu miesięcy działalności Rządu Tymczasowego nastąpiła znaczna poprawa w wykonaniu dostaw kartkowych. Przede wszystkim wzrosła ilość wydawanych talonów. O ile w styczniu obję
47 Z e s t a w ie n ie ru c h u to w a r ó w w r a m a c h d o s ta w U N R R A , op. cit.
48 A l . Z a w a d z k i , B ila n s p i e r w s z e g o r o k u w ł a d z y l u d o w e j na Ś lą sk u , „ Z P o la W a l k i ” 1964, n r 12, s. 32.
49 I n s tr u k c ja w sp r a w ie za o p a tr ze n ia lu d n o ści n ie r o ln ic z e j, op. c it.; Z a r z ą d z e n ie M in is tr a A d m in is t r a c ji P u b lic z n e j i M in is tr a A p r o w iz a c ji i H a n d lu z 23 s t y c z nia 1945; S ta t u t W o j . W y d z . A p r o w iz a c ji i H a n d lu i P o w . R e fe r a t ó w A p r o w iz a c ji i H a n d lu § 1 i 2, A A N , M in is te r s t w o A p r o w iz a c ji 1 7; P is m o S z e fa B iu r a E k o n o m ic z n e g o i D y r e k to r a D e p a r ta m e n tu A p r o w iz a c ji do w a r s z a w s k ie j, k ie le c k ie j, b ia ło s t o c k ie j, lu b e ls k ie j W o j . R a d y N a r o d o w e j z. 18 p a ź d z ie r n ik a 1944, A A N , P K W N I I /6 , k . 7 44 ; U c h w a ła R a d y M in is tr ó w z 11 m a ja 1945, o p . c it.; W sp r a w ie s y tu a c ji a p r o w iz a c y jn e j, P ism o z 16 s ty c z n ia 1945, A A N , K E R M 1. P or. te ż Z . G r o d e k , P o p r a w a w a r u n k ó w b y t o w y c h g ó r n ik ó w (31.X I I . 44— V I .4 5 r.), „ B iu le t y n I G S ” , W a r sz a w a 1967, n r 3— 4, s. 97— 98. 50 O g ło sz e n ie P r e z y d e n ta m . B ę d z in a z 28 m a r c a 1945, D z ia ł D r u k ó w U lo tn y c h B ib lio te k i N a r o d o w e j. 51 K o m u n ik a t v ic e p r e z y d e n ta m . G n ie z n a , S z la fe r d a z 2 c z e r w c a 1945, D z ia ł D r u k ó w U lo t n y c h B ib lio te k i N a r o d o w e j. 52 O t r z y m u j e m y k a r t y ż y w n o ś c i o w e na m ie s ią c m a j, „ Ż y c ie W a r s z a w y ” nr 132 z 14 m a j a 1945, s. 4.
Z A O P A T R Z E N I E K A R T K O W E (G R U D Z I E Ń 1944 — C Z E R W IE C 1945)
tych 'było zaopatrzeniem tylko kilka ośrodków miejskich, głównie na te renach w yzw olonych w 1944 r. (wyjątek iWarszawa-Praga, Częstocho wa, w Krakowie wydzielano po 7 kg chle'ba miesięcznie na o so b ę )53, to w czerwcu kartki wydawano prawie we wszystkich większych miastach (Warszawa, Częstochowa, Rzeszów, Łódź, Lublin, Bielsko, Białystok, K a towice, Poznań, Kielce, Gdańsk, K ra k ów )54. W sumie w czerwcu roz prow adzono ogółem ok. 8 min kart (tablica 4). Zmiana dotyczyła nie tylko kraju jako całości, ale nastąpiła także w poszczególnych miastach. I tak np. w Warszawie rozprowadzono w czerwcu ogółem 356,8 tys. kart (w styczniu 13(1,8 tys.); w Rzeszowie 21,9 tys. (w lutym 28,4 tys.), w P o znaniu 223,5 tys. (w marcu 202,2 tys.), w Łodzi 328,2 tys. (w marcu 267,9 tys.), w Częstochowie w kwietniu 81,7 tys. ,(w styczniu 75,7 tys.) itd.S5. Poprawa wyrażała się w stosowaniu wszystkich pięciu kategorii. W pierwszych miesiącach, kiedy system kartkowy dopiero wprowadzano, często nie wydawano kart kategorii III i II R 5e. Natomiast w czerwcu zostały one rozdzielone we wszystkich wojew ództw ach 57.
W samym procesie rozprowadzania kart popełniono szereg nadużyć. Zdarzało się bowiem, że talony otrzym ywali ludzie nie m ający ku temu
T a b e l a 4 Liczba wydanych kart żywnościowych w Polsce w czerwcu
1945 r. Kategorie Liczba wydanych kart U dział poszczególnych kategorii w całości wydanych kart w procentach I 1 485 585 18,5 II 55 090 6,9 III 1 420 166 17,7 IR 3 061 678 38,2 IIR 1 497 787 18,7 R a z e m 8 020 306 100,0
Ź ródło: A A N , C U P: 1446. Liczba uprawnionych do korzystania z zaopatrzenia kartkowego; Rocznik Statystyczny GUS 1947, s. 95 : Liczba ludności objętej indywidualnym zaopatrzeniem kartkowym w tys. o sób ; A A N , Ministerstwo Aprowizacji 206, k. 2: Departament Planowania Wydział Statystyki. Ludność Polski i zaopatrzenie kartkowe w tys. osób, tab. I — szacunek ogólny. 53 W y k a z y cen d e ta lic z n y c h Z a r z ą d ó w M ie js k ic h , A r c h iw u m G U S , 1. 54 T a m ż e o r a z D e p a r ta m e n t P la n o w a n ia W y d z . S t a t y s t y k i: K a r t y ż y w n o ś c io w e w o d se tk a c h , A A N , M in is te r s t w o A p r o w iz a c ji 206, k . 7. 55 W y k a z y ce n d e ta lic z n y c h Z a r z ą d ó w M ie js k ic h , o p . c it .; „ W ia d o m o ś c i S t a t y s ty c z n e m . P o z n a n ia ” 1954, s. 13; P ism o Z a r z ą d u M ie js k ie g o w W a r s z a w ie , W y d z . S t a t y s t y c z n y z 11 lip c a 1945 do G U S , A r c h iw u m G U S , 2. N ie s te ty ze w z g lę d u n a b r a k d a n y ch s ta ty s ty c z n y c h n ie p o d a n o in f o r m a c ji o w s z y s tk ic h m ia sta c h . 58 T a m ż e . 57 D e p a r ta m e n t P la n o w a n ia . W y d z . S t a t y s t y k i: K a r t y ż y w n o ś c io w e w o d se t k a c h . c p . cit.
żadnych praw: np. Związek Zaw odow y K olejarzy zażądał 670 kart, kiedy w rzeczywistości osób uprawnionych do ich otrzymania było w tej insty tucji tylko 2 0 38. Podobne wypadki m iały m iejsce wielokrotnie. Zdarzało się kilkakrotne przydzielanie kart tym samym osob om 59. Zjaw isko to występowało tak często, że wprowadzono przy rozpatrywaniu spraw 0 tym charakterze przyspieszony tryb postępowania k arn ego60. Zdarzało się, że ludzie nie otrzym ywali należnych im kart: np. w Łodzi zaopa trzenie reglamentowane miało być wprowadzone 1 marca 1945, a 3 mar ca wydawano dopiero blankiety zgłoszeniowe 61. Podobne sytuacje w y stępowały i w innych m iastach62. Chodziło zresztą nie tylko o nietermi nowe rozdawanie talonów, ale także o nieprzyznawanie kart osobom, którym się one prawnie należały. Spotkać się możemy również z nadu życiami pozornym i polegającym i na wydawaniu kart nieuprawnionym przepisami ogólnymi, a jednak zasługującym, w okresie przejściowym , na pom oc państwa ®3.
Rozprowadzanie samych kart zaliczamy do pierwszego etapu reali zacji zaopatrzenia kartkowego. Następny — zasadniczy etap stanowiło przydzielanie w oparciu o nie określonych przepisami ilości artykułów.
Wykonanie powyższego^ zadania miało odmienny przebieg w różnych rejonach kraju. Spowodowane to było niejednakowym stanem zasobów w poszczególnych częściach Polski. Trudności transportowe występujące przez cały 1945 r. zmuszały, w zasadzie, mimo korzystania przy groma dzeniu żywności z pom ocy rap. brygad robotniczych i mimo dostaw UNRRA czy ZSRR, do oparcia się na własnych środkach ei. Ponadto róż ne były umiejętności organizacyjne jednostek gospodarczych zajm ują cych się realizacją dostaw kartkowych. Pod w pływ em tych czynników nawet pom iędzy głównym i ośrodkami miejskimi występowały znaczne różnice co do asortymentu, jak i wielkości dostaw.
Ogólnie w pierwszym półroczu 1945 r. zwiększyła się ilość przydzie lanych artykułów. Np. w Warszawie w styczniu rozdzielono na kartki
tylko chleb po 2 kg na osobę, od 3 do 5 kg mąki, zależnie od kategorii 1 po 0,5 kg marmelady (z tym, że na ІШ i III nie dano nic). W czerwcu dostarczono mieszkańcom stolicy oprócz zwiększonych dostaw dwóch w yżej wym ienionych towarów (chleba od 2 do 6 kg, mąki od 3,5 do 7 kg, marmelady 0,5 kg), także od 0,5 do 1 kg tłuszczu, od 0,5 do 2,75 kg mięsa, 50 kg kartofli, od 0,5 do 2 kg kaszy, od 0,25 do 1 kg cukru, rów nież sól, zapałki, drożdże i olej 65.
58 L i s t y do r e d a k c ji, „ Ż y c ie W a r s z a w y ” rur 45 z 14 luitego 1945, si. 4.
59 O b w ie sz c z e n ie w sp r a w ie k a rt ż y w n o ś c io w y c h w y d a n e 2 m a ja 1945 p r z e z P r e z y d e n ta , N a c z e ln ik a W y d z . A p r o w iz a c ji i H a n d l'u W ło c ł a w k a , F r . R e d o , D z ia ł D r u k ó w U lo t n y c h B ib lio te k i N a r o d o w e j. P or. ta k ż e „ R o c z n ik G o s p o d a r c z o -iP o lity c z - n y ” 1948, s, 59.
60 C z y o t r z y m a m y k a r ty ż y w n o ś c i o w e na m ie sią c m aj'?, o p . cit. 61 C z y n ie za w c z e ś n i e ? , „ R z e c z p o s p o lit a ” n r 58 z 3 m a r c a 1945, s. 4.
62 P r z e d łu ż e n ie r e je s t r a c ji k a rt ż y w n o ś c i o w y c h , „ Ż y c ie W a r s z a w y ” nr 112 z 24 k w ie tn ia 1945, s. 4.
63 „ R o c z n ik P o lit y c z n o -G o s p o d a r c z y ” , op. cit.
64 P or. d a n e z a w a r te w : „ Ż y c iu W a r s z a w y ” nr 75 z 16 m a r c a 1945, nr 83 z 24 m a r c a 194'5, nr 84 z 25 m a r c a 1945, n r 86 z 2-7 m a r c a 1945; „ G ło s ie W ie lk o p o ls k im ” n r 30 z 22 m a r c a 1945; O g ło sz e n iu n r 2 Z a r z ą d u M ie js k ie g o w Ł o d z i W y d z . A p r o w iz a c ji i H a n d lu , D z ia ł D r u k ó w U lo tn y c h B ib lio te k i N a r o d o w e j ; P iś m ie U r z ę d u W o je w ó d z k ie g o z B ia łe g o s to k u W y d z . P r z e m y s łu do M in is tr a P r z e m y s łu D e p a r t a m e n t A p r o w iz a c ji; „ G a z e c ie L u b e ls k ie j” n r 18 z 2 m a r c a 1945, n r 34 z 18 m a r c a
1945, nr 44 z 2'8 m a r c a 1 94 5 ; „ D z ie n n ik u Z a c h o d n im ” z 20 m a r c a 1945.
Z A O P A T R Z E N I E K A B T K O W E (G R U D Z IE Ń - 1944 — C Z E R W I E C 1945)
Jednak i w tym wypadku w ystępow ało szereg niedopatrzeń. Nawet w czerwcu 1945 r. przydziały kartkowe co do wielkości i składu nie b y ły zgodne z obowiązującym i norm am i66. Mimo .pewnej' zmiany na lep sze ciągle miała miejsce nieterminowa realizacja dostaw. Tow ary przy znawane na jeden miesiąc, rozprowadzano w następnym 67 lub następo w ało zgrupowanie kilkutygodniow ych przydziałów w jednym dniu. Dzia ło się to ze szkodą dla konsumentów — szczególnie jeśli idzie o towary szybko psujące s ię 68. Często zdarzało się także, że wydawano artykuły niepełnowartościowe. W prasie wielokrotnie ukazywały się listy, w któ rych czytelnicy skarżyli się na niską jakość otrzymywanej ży w n ości69, np. zanieczyszczony, m okry cukier, chleb o zbyt małej zawartości mąki, słoninę pokrytą grubą warstwą soli itp.
Do zasad polityki aprowizacyjnej PK W N i Rządu Tym czasowego za liczyć należy niską i stałą cenę na tow ary sprzedawane w ramach za opatrzenia kartkowego. ÍW pierwszej połow ie 1945 r. nie była ona jednak przestrzegana. W różnych miastach tzw. ceny stałe kształtowały się róż nie. Niemniej ceny w olnorynkowe znacznie je przewyższały. Np. chleb kartkowy kosztował od 0,75 do 1,50 zł, a na w olnym rynku 45— 50 zł, drożdże kartkowe 25 zł, na w olnym rynku 1000 zł, mięso 2,25— 4,50 i 70— 196 zł, mąka pszenna 1,10— 1,15 i 57,5— 95,6 zł, słonina 2,75— 10 i 350— 500 z ł 70. Tak w ięc jeżeli porównamy, ile warszawscy właściciele kart kategorii I zapłacili za uzyskane w czerwcu na kartki tow ary z su mą, jaką musieliby zapłacić, gdyby te same dobra nabyli na w olnym ryn ku, otrzym ujem y kwotę il594,44 z ł 71.
Reasumując, jeżeli nawet w zaopatrzeniu kartkowym występowały pewne braki, możem y mimo to uznać, że przyjęcie tej' właśnie metody aprowizacji b y ło słusznym rozwiązaniem i że właśnie dzięki systemowi kartkowem u uniknięto w Polsce klęski głodu.
s. 4, n r 154 z б c z e r w c a 1945, s. 4, n r 157 z 9 c z e r w c a 1945, s. 4, n r 158 z 10 c z e rw c a 1945, s. 4, nr 160 z 12 c z e r w c a 1954, s. 4 ; Z a łą c z n ik n r 1 do p is m a z 14 sie rp n ia 1945. N o r m y ż y w n o ś c io w e d la W a r s z a w y i ich w y k o n a n ie w m ie s ią c u c z e rw cu 1945, A A N , C U P 2084. 6® A l . Z a w a d z k i , op. cit., o r a z t e n ż e N o ta tk i i p r z e m ó w ie n ia 1945— 1948, K a t o w ic e 1964, s. 7 6; Z . G r o d e k , op. cit., s. 106. 67 K o m u n i k a t y a p r o w i z a c y j n e p o d a ją n ie r e a ln e t e r m in y . L i s t y d o re d a k c ji, „ Ż y c ie W a r s z a w y ” n r 133 z 15 m a ja 1945, s. 4 ; K a r t y ż y w n o ś c i o w e na m a j s łu ż y ć m a ją n a c z e r w ie c , „ Ż y c ie W a r s z a w y ” nr 151 z 3 c z e r w c a 1945, s. 4. 68 C h le b p le ś n ie je — k o n s u m e n t c z e k a . O s z y b s z y ro z d z ia ł c h le b a i m ą k i, „ Ż y c ie W a r s z a w y ” n r 129 z 1 m a ja 1945, s. 4. m P o d n ie ś ć ja k o ś ć c h le b a i u s p r a w n ić ro zd zia ł. N a jp il n i e js z e za d a n ia a p r o w i z a c ji m i e j s k i e j , „ Ż y c i e W a r s z a w y ” nr 129 z 11 m a ja 1945, ,s. 4. 7(1 R o c z n ik S t a t y s t y c z n y G U S [19 4 7]; „ W ia d o m o ś c i S t a t y s t y c z n e ” , o p . cit., a t a k ż e w y k a z y cen d e ta lic z n y c h Z a r z ą d ó w M ie js k ic h , o p . c it .; Jaja i d r o ż d ż e n a k a rtk i, „ G a z e t a L u b e ls k a ” nr 34 z 18 m a r c a 1945, s„ 4 ; L i s t y d o r e d a k c ji, „ Ż y c i e W a r s z a w y ” n r 156 z 8 c z e r w c a , s. 4, 1945; W . Z a l e w s k i , U p o r z ą d k o w a ć a p r o w iz a c ję s to l ic y , „ G ło s L u d u ” n r 86 z 9 k w ie tn ia 1 94 5 ; A A N , M in is te r s t w o A p r o w iz a c ji 128, k u 14. 71 S u m ę p o w y ż s z ą u zy sk a n o p o r ó w n u ją c ilo c z y n ilo śc i to w a r ó w p r z y z n a n y c h n a k a r tk i I k a te g o r ii w c z e rw c u 1945 r. w W a r s z a w ie (n a p o d s ta w ie „ Ż y c ia W a r s z a w y ” n r 153 z 5 c z e r w c a 1945, s. 4 , nr 154 z 6 c z e rw c a 1945, s. 4, n r 157 z 9 c z e r w c a 1945, s. 4 , n r 158 z 10 c z e r w c a 1945, s. 4, nr 160 z 12 c z e r w c a 1945, s. 4, a ta k ż e z a łą c z n ik d o n r 1 z 14 s ie r p n ia 1945; N o r m y ż y w n o ś c io w e d la W a r s z a w y i ich w y k on a n ie w m ie sią c u c z e rw cu 1945, A A N , C U P 2084) p r z e z ce n y w o ln o r y n k o w e ( „ W ia d o m o ś c i S ta t y s t y c z n e ” , op . cit.) z ilo c z y n e m ty ch ila śc i to w a r ó w p rz e z cen y sta łe sto s o w a n e w W a r s z a w ie ( „ Ż y c ie W a r s z a w y ” , loc. cit.).
Зофия Гродэк К А Р Т О Ч Н А Я С И С Т Е М А С Н А Б Ж Е Н И Я В П Е Р И О Д В Р Е М Е Н Н О Г О П Р А В И Т Е Л Ь С Т В А (31 Д Е К А Б Р Я 1944 — И Ю Н Ь 1945) О дной из основных целей народной власти в П ольш е после II мировой войны бы ло улучшение бы товы х условий населения а следовательно также ее предовольственного снаб жения. Временное правительсто (31 декабря 1944 — ■ ию нь 1945) используя достижения и опыт П К В Н применял емешанную систему снабжения, карточки и вольный рынок. Д о апреля 1945 г. карточное снабжение основывалось почти исключительно на прин ципах содержащихся в инструкции о т 9 ноября 1944 г. „ О снабжении неземледельческого населения продовольственными товарами первой необходимости” . Согласно с этими ука заниями бы ло применено 5 категорий карточек, которые полагались только трудящимся вне сельского хозяйства, их семьям и лицам пользующ имся социальной опекой. П ри их распределении руководствовались степенью участия и значения отдельных лиц в деятельности народного хозяйства а также социальным критерием. Размеры снабжения так в отношении содержания калорий как и состава не были зна чительными, однако в обстановке высоких рыночных цен карточное снабжение по низким твердым ценам являлось значительным подспорьем д л я семейных бю дж етов. В апреле 1945 г. была предпринята реформа карточной системы. Она состояла на переходе о т распре деления карточек Наиболее ш ироким кругам нуждающихся к обеспечению карточным снабже нием только избранных групп трудящихся в отраслях народного хозяйства имею щ их узло вое значение для государства. Выполнение карточного снабжения наталкивалось на ряд затруднений возникавших главным образом в результате недостатка сыпных а также транспортных осложнений и не дочетов распределительной сети. Т ем не менее в течение первой половины 1945 г. наступил не только рост количества выдаваемых карточек, но также поднялся уровень снабжения по ним. Благодаря это м у удалось предотвратить в П ольш е в это т период бедствие голода. Z o f ia G r o d e k L E R A V I T A I L L E M E N T R A T I O N N É E N P O L O G N E A U T E M P S D U G O U V E R N E M E N T P R O V I S O I R E .(J A N V IE R — J U I N 1945) L ’ un d es bu ts f o n d a m e n ta u x du p o u v o ir p o p u la ir e en P o lo g n e v e r s l a f in et im m é d ia t e m e n t ap rès la fin de la № g u e r re m o n d ia le , f u t l ’a m é lio r a tio n d u r a v ita ille m e n t de la p o p u la tio n .
L e G o u v e r n e m e n t P r o v is o ir e m e tt a n t à p r o fit les e x p é r ie n c e s du C o m ité P o lon ais de L ib é r a tio n N a tio n a le ( P K W N ) , e m p lo y a u n s y s t è m e m ix t e d ’ a p p r o v isio n n e m e n t: ca rtes de ra tio n n e m e n t et m a r c h é lib r e .
S.
J u sq u ’en a v r il 1945, le r a v it a ille m e n t r a tio n n é s e f o n d a it p r e s q u e e x c lu s iv e m e n t sur l ’in stru c tio n du 9 n o v e m b r e 1944, la q u e lle e n v is a g e a it cin q ca té go rie s de ca rtes. L e s p e r so n n e s tr a v a illa n t d an s l ’ a g ric u ltu re , e t ce lle s q u i é ta ie n t à l a ch a rg e de l ’a ssista n c e so c ia le n ’ é ta ie n t p a s co m p rise s d an s ce s y s tè m e . D a n s l a d istr ib u tio n des ca rtes on p r e n a it p o u r c r itè r e la c o n tr ib u tio n d es d iffé r e n te s p e r so n n e s au fo n c tio n n e m e n t de l ’é c o n o m ie n a t io n a le au ssi b ie n q u e d es c o n sid é r a tio n s h u m a n ita ires. L a q u a n tité e t la v a le u r c a lo riq u e des ra tio n s n ’é ta ie n t p a s g r a n d e s, m a is ,
Z A O P A T R Z E N I E K A R T K O W E (G R U D Z I E Ń 1944 — C Z E R W IE C 1945)
étan t d on n és les p r i x é le v é s d u m a r c h é lib r e , ces ra tio n s v e n d u e s à des p r ix b a s e i sta b le s c o n stitu a ie n t u n e a id e co n sid é r a b le .
E n a v r il 1945, on r é f o r m a le s y s t è m e . A u dieu de d istrib u e r le p lu s g r a n d n o m b re p o s s ib le d e ca rtes, c o m m e o n l ’a v a it f a i t ju s q u ’a lo rs, on d é c id a d ’a ssu r e r d e s r a tio n s s e u le m e n t à des g r o u p e s ch o isis d e travaiiïteurs e m p lo y é s d a n s des b ra n ch es d e l ’é c o n o m ie d ’im p o r ta n c e e s se n tie lle p o u r l ’E ta t.
L a ré a lis a tio n d es ca rtes de r a tio n n e m e n t se h e u rta it à l a p é n u r ie des d en ré es a lim e n ta ir e s et a u x d iffic u lté s du tr a n sp o r t e t d e la d istrib u tio n . C e p e n d a n t, a u c o u rs de l a p r e m iè r e m o itié d e 1945, il y e u t urne a u g m e n ta tio n n o n s e u le m e n t d:u n o m b r e d es c a rte s d istr ib u é e s, m a is a u s s i du d eg ré de le u r r é a lisa tio n . G r â ce à ce la il f u t p o s s ib le d ’ é v ite r la fa m in e .
