Modus operandi sprawcy przestępstwa przeciwko życiu a kwalifikacja prawna czynu w hiszpańskim prawie karnym

(1)

Monika Calkiewicz

Modus operandi sprawcy

przestępstwa

przeciwko

życiu

a kwalifikacja prawna czynu

w

hiszpańskim

prawie karnym

Wstę p

Sposób działaniasprawcyma niebagatelnez nacze-nie w kryminalistyce. Nie ulega wątpliwości, że jego analiza wykorzystywana jest bardzo szeroko w pracy wykrywczej. JaksłuszniezauważaTadeusz Hanausek, dziękianaliziemodus operandimożliwejestmiędzy in-nymi łączeniekilkusprawwedług kryterium podmioto-wego (tzn. tego samego sprawcy),wnioskowanie wer-syjne co do osoby sprawcy,profilowanie psycho logicz-ne, ukierunkowanie pierwszych działań wykrywczych oraz ogólne określenie rodzajudanegoprzestępstwa". Niemniej istotne jest jednak dokonywanie innego ro-dzajuustaleń, dotyczących chociażbyoceny karnoma-terialnej czynu ustalonego już sprawcy. W literaturze zwracano już uwagę na konieczność uwzględniania sposobu działania oskarżonego przy określaniu stop-niaspołecznej szkodliwościjego czynu czyteż wymia-rze kary.Słusznie też pod kreślano , że rnodus operan-dibywaznamieniemprze stępstwa ,a zatemdecyduje o tym,czy zachowaniesprawcyjestprzestępstwem czy też nie2. Zauważyć jednak wypada, że w przypadku niektórych przestępstw sposób działania sprawcy de-cyduje o kwalifikacji prawnej czynu.Dotyczy tomiędzy innymiprzestępstw przeciwko życiu , nie tylko zresztą na gruncie polskiego kodeksu karnego, aletakże ob-cych. Celem tego opracowania jest ukazanie, w jaki sposób analizamodus operandiprze kładasięna us ta-lenie, znamiona jakiegoprzestępstwawypełniazacho -wanie oska rżonegowed ług hiszpańskiegoCodigo Pe-nal.W pewnym zakresie konieczne będzieodniesienie

się do uregulowań polskiego kodeksu karnego w celu dokonania krótkiejanalizyporównawczej.Obie ustawy - polska i hiszpa ńska- uchwalone zostały w podob

-nym czasie(polskikodeks- w1997 roku,zaśhi sz pań ski - zaledwie dwalata wcześ n i ej), obie też p rzewidy-wałykwalifikowanetypy zabójstw,w przypadku których analiza modus operandi ma szczególnie istotne zna-czenie,o czym będziemowa w dalszejczęściopraco -wania.

Typ podst aw ow y zabójstwa

Art. 138 Cod/goPena/okreś lapodstawowytyp za-bójstwa,będącyodpowiednikiem art. 148§ 1 po

lskie-go kodeksu karnelskie-go.Z uwagina bardzo ogólne okre-ślenie znamion tego przestępstwa w obu kodyfika-cjach, jako zabójstwo rozumie się każde zachowanie sprawcyumyśl ni epozbawiaj ącegożyciaofiarę,zwyłą czeniem jednak takich sytuacji, w których sprawca swoim zachowaniem wypełnia znamiona innego prze-stępstwa, np.zabójstwa kwalifikowanego .W praktyce sądów hiszpańskichartykuł138 Cod/go Pena/ jest sto-sowany zdecydowanierzadziejniż art. 139(dotyczący morderstwa) i art. 142 (typizujący nieumyślne spowo-dowanie śmierci). Dzieje się tak dlatego, że jedynie sporadycznienieujawn iaj ą sięokoliczności pozwa lają cezakwalifikowaćczyn sprawcy jako typ kwalifikowany lub uprzywilejowany3. Dla przykładu - zachowanie sprawcy polegające na podaniu ofierze trucizny uzna-wane jest za działanie podstępne, a zatem wypełnia znamiona art. 139, a nie 138 CP. Zabicie człowieka w czasiekłótnipoprzez dżgnięcie gonożemco do za-sady uznane zostanie za zabójstwo w typiep odstawo-wym. Jako morderstwo ocenione będzie jednak takie zdarzenie, wtrakcie któregozaistniejąokolicznościpo -zwalające jego uczestnikowi na wysnuciewniosku,że konfrontacja niebędzie miałatak drastycznegozakoń czenia- a zatem naprzykładgdy jedna ze stron kon-fliktu próbuje załagodzićjego przebieg lubwycofać się z niego,a druga pozornietylko na pokojowe rozwi ąza nie sporu przystaje, aby tym łatwiej pozbawić życia przeciwnika. Będ zi e o tym jeszcze mowa w dalszej części opracowania.

Z punktu widzenia rozważań o modus operand i warto zastanowić się, czy zgodnie z prawem hiszpań skim możliwejest popełnienie zabójstwa przez zanie -chanie. Trzeba zauważyć, że hiszpańskie mu prawu karnemuznana jest konstrukcjazarówno umyślnego, jak też nieu m yś l n ego zabójstwa przez zaniechanie. Przestępstwo takie popełn ić moż e tylko osoba,która jestgwarantemzagrożonegodobraprawnego (podob -nie jak w prawie polskim) i, mogąc przeciwdziałać skutkowi, umyślnie (d%sa) lub przez nieostrożność

(imprudenfeme nfe) zaniechałatakiego działania. Aby przypisaćsprawcyzabójstwo przez zaniechanie,usta -lić należy pozycję gwaranta, obiektywną możli wość uniknięcia skutku oraz zamiar (przy typie umyślnym ) lub brak staranności (przy typie nieumyślnym, czyli

(2)

z nieostrożności)" . Trybunał Najwyższy5 przyjął, że żródłem obowiązkugwaranta może byćustawa,

umo-wa lub uprzednie zamierzone wytworzenie ryzyka.

Uznaje się, żeart. 11 GP wymaga pewnej r

ównowar-tości między działaniem i zaniechaniem,podkreśla się

więc,żezgodnie zliterąprawa konieczne jest, aby

za-niechanie miało "zawartość podobną do aktywnej

re-alizacji znamion typu"6 Jedną z kluczowych kwestii

przy zabójstwie z zaniechania jest ustalenie, czy

sprawca miał obiektywną możliwość zapobiegnięcia

skutkowi w postaci śmierci człowieka. W praktyce

sprawdza się, czyoskarżony mógł uniknąćskutku

po-przez zachowanie, którego zaniechał. W doktrynie

hiszpańskiej nazywa się tę konstrukcję "przyczynowo-ścią hipotetyczną"? Zabójstwem popełnionym przez

zaniechanie jest zatem - dlaprzykładu- takie

zacho-wanie matki noworodka czyniemowlęcia , które polega

na zaprzestaniu karmienia dziecka.W tym przypadku

spełnione są wszystkiewymagane przez Codigo

Pe-naliopisane wyżejwarunki.

Warto jeszczepodkreślić,żeabyprzypisaćsprawcy

zamiar popełnienia przestępstwa, nie jest konieczne

ustalenie, że akceptował on skutek w postaci śmierci

człowieka; wystarczy, że wiedział o niebezpieczeń

stwie iszczególnym ryzyku dla innej osoby spowodo

-wanym przez swoje działaniei pomimo to nieczynił

za-biegów mających na celu usunięcie owego niebezp

ie-czeństwa. Wnioskuje się wtedy o akceptacji przez sprawcę skutku, stanowiącego naturalną

konsekwen-cjęjego zaniechania. Sprawca powinienmiećw trakcie

zdarzenia świadomość, że jego interwencja może

za-pobiec skutkowi. Gdyby tejświadomości nieudałomu

się przypisać, wchodziłby w grę błąd eliminujący typ umyślny8.

Typy

kwalifikowane zabójstwa

Art. 139 Codigo Penal dotyczy kwalifikowanego

ty-pu zabójstwa (morderstwa), które popełnić może

sprawca wtedy,gdy działa

•podstępnie,

• dla zysku, nagrodylub obietnicy,

• zokrucieństwem.

Jak wiadomo,w polskich uregulowaniach prawnych

brak jest definicji legalnej podstępu, zaś pojęcieto

de-finiowane jest dość często w odniesieniu do

konkret-nych przestępstw, których jest znamieniem, przez

orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów

powszech-nych9.Natomiast artykuł22.1a Codigo Penal definiuje

podstępność jako popełnienie jakiegokolwiek prze -stępstwa przeciwko osobom przy użyciu takich środ

ków, sposobów lub form, które umożliwiają sprawcy

działanie bez ryzyka dla jego osobypochodzącego ze

strony zaatakowanego. Ten artykuł wykorzystywany

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczen--marzec) 2010

jest przy określaniu znamion przestępstwa

morder-stwa.Okoliczność podstępnościstatuuje kwalifikowany

typ przestępstwa, gdyż działanie podstępne - w tym

rozumieniu - zwiększa niebezpieczeństwo dla życia

ofiary10.

Whiszpańskim prawie karnymwyróżnia siętrzy

ro-dzaje podstępności, które występować mogą

samo-dzielnie lub kumulatywnie. Podstepność nagła

(nie-spodziewana) polega na takim zachowaniu sprawcy,

które całkowicie eliminuje możliwość przewidzenia

ataku przez pokrzywdzonego. Jeśli więc sprawca

działa przez zaskoczenie,w sposób nieprzewidziany

i raptowny, znosi swoim zachowaniem możliwość

obrony, gdyż osoba, która ataku nie przewiduje, nie

może się przygotować na jego odparcie. Zgodnie

z orzecznictwem hiszpańskim, nawet w sytuacji kłótni

czy konfliktu między sprawcąa ofiarą nie można

wy-kluczyć działaniasprawcy zpodstępnością nagłą,jeśli

przebiegkonfrontacji nie wskazuje,że zdarzenie

mo-że przybraćtak agresywny obrót, szczególniejeśli

po-krzywdzony nie chce kontynuować kłótni i próbuje

za-łagodzić konflikt". Zamiarem sprawcy musibyć

zada-nie pokrzywdzonemu śmierci bez pozostawienia mu

możliwości obrony12 . Przykładem sposobu działania

sprawcy w ramach podstępności nagłejjestwięc

skry-te podanie pokrzywdzonemu trucizny albo też

stwo-rzenie przez oskarżonego sytuacji, w której ofiara

-wprowadzona wbłądco do intencji sprawcy- czuje do

niego zaufanie.

Podstepność zdradziecka ma miejsce wtedy, gdy modus operandi sprawcy polega na czatowaniu na swoją ofiarę albo też przygotowaniu na nią zasadzki,

przy czymważnejest, aby z obu tych sytuacji ofiara nie

miała szansy ucieczki. Przykładem zachowania speł niającegote kryteria jest- dlaprzykładu- oczekiwanie

przez oskarżonego na pokrzywdzonego w

pomiesz-czeniu znajdującym sięna tak wysokim piętrze

budyn-ku, które uniemożliwia ucieczkę przez okna oraz

za-bezpieczenie się przedmożliwością wybiegnięcia

ofia-ry na klatkę schodową poprzez zamknięcie drzwi na

klucz, do którego pokrzywdzony niemoże uzyskać

do-stępu.

PodstępnoŚĆ przez wykorzystanie bezbronnoŚci

(przez opuszczenie) stwierdza się, gdy sprawca

do-konuje zamachu nażycie ofiary, która ze względu na

swoje szczególne właściwościnie jest w stanie bronić

sięw efektywny sposób.Do grupy takich osób zalicza

się noworodki i małe dzieci,starców, ciężko chorych

iniepełnosprawnych. Jeśli więcsyn przestaje dostar-czać pożywienie swojemu staremu, schorowanemu ojcu z zamiarem spowodowania jego zgonu, odpo-wiada za morderstwo. Podstawowym kryterium oceny prawnej jest zatem dobór pokrzywdzonego. Nie jest to

jednak pogląd jednolity. W opozycji do dość

(3)

kwentnego w tej mierze orzecznictwa stoi doktryna, która wskazuje,że zachowania takiepowinny być de

lege latakwalifikowane jako zabójstwoz nadu życi e m przewagi (art. 138 GPwzw.z art.22.2GP).Zdaniem przedstawicieli tej wykładni jako morderstwo kwali

fi-kowaćnatomiast na leży sytuacje,w których na przy

-kład sprawca odbiera pokrzywdzonemu telefon ko -mórkowy lub uszkadzaprzewódtelefonu stacjonarne

-go w celuuniem ożliwien ia skorzystaniazpomocyin -nych osób13.

Namarginesietych rozważań zauważyć można, że w odniesieniu do tego typu morderstwatrwa w doktry -nie spór,czymożnatoprzestępstwopopełnićw zami a-rze bezpośredn im, czy także w zamiarze ewentua l-nym14 Przeważająca część karnistów hiszpańskich opowiadasięzatezą, że moż liwejest działan ie w za-miarzebezpoś redn im w odniesieniu dopodstępności, natomiast w zamiarze ewentualnym w zakresieskutku wpostaciśmierci człowieka15.

Innymrodzajem morderstwajest pozbawienieczło wiekażyciadlazapłaty,nagrody lubobietnicy. Ustawo-dawca hiszpański uznał, że zachowanie znamienne tak nikczemnymmotywem zasługujenasu rowszą k

a-rę niż zwykłe zabójstwo16. O ile zapłata ma wymiar ewidentnie ekonomiczny,zastanawiać się można, czy nagrodalubobietnicamogą mieć charakterniemająt

kowy,naprzykład- czymog ątobyć korzyściosobiste.

Wię kszość przedstawicieli doktryny i orzecznictwa opowiada się zdecydowanie za stanowiskiem, że wszystkie z wymienionych wyżejznamionmorderstwa mają charakter materialny.W doktrynie pojawiają się jednak niepozbawione racji głosy, że z literalnego punktu widzeniasłowanagroda i obietnicasą desygna-tamikorzyściniekoniecznietylkomajątkowych ,ale tak-żeo innejnaturze,adziałaniesprawcy w celuichosią gnięcia może być równienaganne 17.W praktyce za -temsposóbdziałan ia sprawcy niema wtym p rzypad-kuznaczeniadla kwalifikacji prawnej czynu- p

odsta-wązakwalifikowania przestępstwajako k walifikowane-go zabójstwa jest ocena motywacjioskarżonego. Nie ulegawątpliwości,żewtej grupiemieszcząsiętzw. za-bójstwa na zlecenie,kiedy tozleceniodawca żąda po

-zbawieniażycia określonejosoby w zamian zakorzyść

o charakterze materialnym.

Aby zakwalifikować działanie sprawcy z art. 139.2

GP,usta lić należy,że dokonał on zabójstwa zpowodu owej zapłaty, nagrody lub obietnicy. Nie ma dla bytu przestępstważadnego znaczenia,czy sprawca te k

o-rzyści w rezultacie rzeczywiści e osiąg nął. Jeśli nat o-miast zamiar pozbawienia kogoś życia powstał przed otrzymaniem propozycjizapłaty,nagrodylub obietnicy, zachowania takiego nie kwalifikuje się jako morder -stwa,uznając, żeniezaistniałmotywstatuującybyt te -goprzestępstwa.

Natomiastosoba,któraoferuje lubwypłaca bezpo

-średniemusprawcykorzyści w zamianza pozbawienie pokrzywdzonegożyci a,nieodpowiada zamorderstwo. Osoba taka odpowiada jakosprawca kierowniczy (i n-ductor directo deI delito) zabójstwa, nie morderstwa.

Zdaniem prawników hiszpańskich, nie moż na p

rzypi-sać przecież sprawcy kierowniczemu działani a pod

wpływem motywu dotyczącego uzyskaniazapłaty, n a-grodylub obietnicy.Gzyminnymjestbowiemo ferowa-nielub uiszczenie wynagrodzenia zapopełn ien ie prze-stępstwa,a czym innymdziałaniezchęcijego uzyska-nia. W polskim prawie karnym co do zasady każdy sprawca również ponosi od powi edz ial ność w grani

-cach swegozamiaru,jeśl ijednak sprawcywspółdziała jącemu z inną osobą wiadomajestokolicznośćosobi -stadotycząca współsprawcy,stanowi ąca znamiękw

a-lifi kujące i wpływająca na surowszą karalność, wów -czas ten pierwszy także ponosi surowszą o dpowie-dzialność, conajwyż ej z możliwościąnadzwyczajnego złagodzeniakary,jeśli taokol icznośćjego nie dotyczy (art. 21§2i3 k.k.).

Podobnie jak w przypadku morderstwa z podstęp ności,dopuszczasię popełnieniemorderstwaw zamia-rzebezpośred n imcodozapłaty, nagrodylub obietnicy,

zaś w zamiarze ewentualnymco do pozbawienia p o-krzywdzonegożycia18.

Kolejnym rodzajem morderstwa jest stypizowane w art. 139.3 GP zabicie człowi e ka z okrucień stwem, które rozumie si ę jako zamierzone działanie sprawcy polegającenanieludzkimzwiększaniubóluu zaatak o-wanego 19. Mimożeustawodawcahiszpański nieuży wa znamienia szczególnego okrucieństwa, a jedynie okrucieństwa, w praktyce pojęcieto- tak jak w syste-mie polskim- rozumiane jest podobnie:jako takiez a-chowanie sprawcy, które wykracza poza ch ęć osi ą gnięcia skutku w postaci śmi erci ofiary i zmierza do

świadom ego zadawania cierpienia nieprzyczyniające gosięwwiększymstopniu do jej zgonu20.Aby znami o-na tegoprzestępstwazostały wypełnione,pokrzywdzo

-ny musi miećzachowa ną świadomość, awięc odc zu-waĆ rz eczywiści e zadawany przez sprawcę ból. W praktyce jednak dopuszcza się możliwośćzakwalifi -kowania zachowania sprawcy z tego artykułu, jeśli świadomość ofiary była tylko części owo zachowana. Nie jest oczywiście morderstwem zadawanie dolegl

i-wości fizycznych osobie, którajuż nieżyje . Ustalenie,

że bólbyłniepotrzebny,opierasię wkażdymprz ypad-ku na kryterium abstrakcyjno-obiektywnym. Nie ma więcznaczeniasubiektywneprzeświadczeniesprawcy,

żejegodziałania zmierzały jedynie do spowodowania zgonu bez intencji zbędnego potęgowania bólu po-krzywdzonego. O przypisaniu sprawcy morderstwa zokrucieństwem nie decyduje też plan,jaki ułożył on wceluosi ąg n i ęc i a zamierzonego przez siebieskutku.

(4)

Istotna jest jedynie faktyczna realizacjaznamion prze

-stępstwa.Ichociaż Cod/goPenal nie mówio szczegó l-nym okrucieństwie, o czym już autorka wspomniała, w doktrynie utrzymuje się, żedo przyjęcia kwalifikacji z art. 139.3CP cierpienia ofiary powinny przewyższać w istotny sposób bólwłaściwydla odpowiedniego

prze-stepstwa-"

.

W jednym z orzeczeń hiszpańskiego Trybunału Najwyższego wskazuje się, że na pojęcie okrucień stwa składają się dwa elementy:obiektywny,tj. przy-sporzen ieofierze cierpień niepotrzebnych dla spowo-dowania śmierci , co zazwyczaj oceniane jest na pod

-stawieanalizymodus operandi, oraz subiektywny, któ-ry wymaga istnienia u sprawcy intencji wywolania bó-lu. Dla przykładu w sytuacji, w której nastąpiła kon-frontacja sześciu oskarżonych oraz pokrzywdzonej i broniących jej dwóch synów, zaś narzędziami wyko-rzystanymiprzez sprawcówbyłyscyzoryki,kije i

meta-lowe kolce ,mimoznacznejprzewagiatakującychi wy-stąpienialicznych obrażeń u pokrzywdzonej,Trybunał Najwyższy nie dopatrzył się znamion przestępstwa z art. 139.3 CP. Pokrzywdzona zmarła kilka minut po zdarzeniu z powodu krwotoku wewnętrznego. Dwie śmierte lne rany umiejscowione byłyna plecach po le-wej i prawejstronie ipenetrowałyzarównojamęklatki

piersiowej,jak też brzucha. Nie były to jednakjedyne obraż e n i a stwierdzone na ciele ofiary. Zaobserwowa-notakże ranytłuczone głowyoraz górnejczęści klatki piersiowej oraz obrażenia umiejscowione w okolicy prawej bocznej oraz na lewym uchu. Choć obrażeń było więc wiele,a znaczna przewaga liczebna napast-ników wskazywała na możliwość spowodowania cier-pień niepotrzebnych dla uzyskania efektu w postaci śmierci ,Trybunał Najwyższy uznał, żeniemożna kwa-lifikować jako zbędnie zadane obrażeń obronnych. Świadcząone bowiem jedynie o tym,żeofiara próbo-wala dać odpór atakowi, niezaś ochęci spowodowa-nia iicznych obrażeń u pokrzywdzonego ze strony sprawcy.Morderczy szałpowoduje, że sprawca chce zadać jak najszybciej śmierć ofierze,jednak z uwagi

nazasłanianiesię pokrzywdzonego rękomaczy uchy -lanie się przed ciosami powoduje,żezdawane są też obrażenia inne niż śmiercionośne , z pewnością bole-sne, ale niezamierzone przez sprawcę jako te, które

spowodować mogąu pokrzywdzonego dodatkowe do-iegliwości. W takich więc przypadkach właściwajest kwalifikacja prawna z art. 138 GP (zabójstwo w typie podstawowym)22.

Wartozauważyć,że Cod/go Penal penalizuje także zachowania polegające na torturowaniuczłowieka(art.

174--176GP).Relacja obuprzestępstwpolega na zb

ie-gu idealnym.

Przyjmujesię, że możliwejestpopełnienietego typu morderstwa w zamiarze bezpośrednimco do samego

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267(styczen-marzec)2010

okrucieństwa, zaś w zamiarze ewentualnym co do

śmierci pokrzywdzoneg023.

Szczególne okrucieństwo

w polskim kodeksie karnym

Znamięszczególnego okrucieństwa statuowało je-den z kwalifikowanych typów zabójstwa po wejśc i u w życie obecnie obowiązującego kodeksu karnego (art. 148

§

2 pkt 1 k.k.). Zgodnie jednak z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 16 kwietnia 2009 roku,

sygn. P 11/0824,za niezgodny zKonstytucją (wskutek rażących błędówustawodawcy) uznanyzostałart.lp. 15ustawy z27lipca2005 roku,nowelizującej art.148 § 2 k.k.25 poprzez ograniczenie sędziowskiego wy-miaru kary jedynie do dwóch opcji: dwudziestu pięciu lat albo dożywotniegopozbawieniawolności26. Obec-niezatem zabójstwa kwalifikowanezostały wyelimino-wane z polskiegoporządkuprawnego.Oznacza to,że jeśli zabójca zachowuje się wobec ofiary w sposób szczególnie okrutny, wówczas jego czyn zakwalifiko-wany zostanie z art. 148

§

1 k.k. (zabójstwo),a owo szczególneokrucieństwo oskarżonego wpłyniena wy-miar kary jako okoliczność obciążająca. Nie oznacza to bynajmniej,że znamię szczególnego okrucieństwa niewystępujeobecniewkodeksie karnym. Pojawia się ono w innych przepisach ustawy karnej, funkcjonują cych od wielu lat (np. wart. 197

§

3 k.k.- zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem, art. 207

§

2 k.k. -znęcanie połączone ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa,art.247 § 2k.k.- znęcanie sięnad oso-bą pozbawioną wolności ze szczególnym okrucień stwem,art. 352 § 2k.k. - znęcanie się żołnierzanad podwładnym połączone ze stosowaniem szczególne-go okrucieństwa). Pojęcie to nie stanowi więc novum w polskim prawie,obrosło bogatym orzeczructwem-? ibyło przedmiotemrozważań w doktrynie.

W praktyce ustalenie, żeczyn sprawcy charaktery-zował się szczególnymokrucieństwem,nie było wca-lełatwe. Zasadniepodniesiono w doktrynie,że każde zabójstwo ze swej istoty cechuje się pewnym okru-cieństwem28_. _{W powszechnym odbiorze jest nim} bo-wiem już sam takt umyślnegospowodowania śmierci innej istoty ludzkiej.Dla każdego wrażliwego człowie ka okrutne będzie bowiem np. wbicie noża w serce ofiary. Dla sądu czyn taki zabójstwem szczególnie okrutnymjużjednak oczywiścienie jest29. W jednym zorzeczeń sądowych stwierdzono,że sposób działa niasprawcypolegającyna przeciągan iuostrzem noża po szyi ofiary (pozorowana egzekucja) nosi znamiona szczególnegookrucieństwa,dlategożecechuje je wy-jątkowowysoka intensywnośćprzemocy icierpień wy-nikającazdręczeniapokrzywdzonego nie tylko "ponad potrzeby osiągnięcia celu", ale też "ponad wszelkie

(5)

dające się zrozumiećodruchy"30, co stanowiwyrażne odwołanie do strictepozaprawnychocen zachowania sprawcy.Nie można przy tym tracić z pola widzenia, że ustawodawca sięgnął po formułę okrucieństwa opat rzon ą kwantyfikatorem szczególności - chodziło tuwi ęco przypadkidrastyczne iod rażającew stopniu wyjątkowym3 1_, _{a przez to - jak} _{należy rozum}_ieć -oczywistym.

Sąd Najwyższy nie dał w żadnym ze swych orze-czeń jednoznacznej podpowiedzi co do sposobów ustalania,czy zabójstwo cechowało się szczególnym okru cień stwem, nakazuj ąc jedynie, by przy ocenie działania sprawcy jako szczególnie okrutnego brać pod uwagę "cało kształt postępowania sprawcy, który wyrządzaofierze świadomiedodatkoweznacznecier -pieniafizyczne lubmoralne"32,cooczywiściestanowi -ło zalecenie słuszne, jednak niczegonierozstrzygają ce.Sądtenzasygnalizowałjedynie,bynieprz ecen iać jako kryterium ustalaniaokrucieństwasprawcy kwestii użytego przez niego narzędzia, zasadnie wskaz ując naprzy kład, że niejest warunkiem koniecznymp rzy-pisania sprawcy szczególnego okruc ieństwa us tale-nie,iż posługiwał sięonnarzędzie m niebezpiecznym dla życia lub zdrowia 33; z koleiw jednym z wyroków Sąd Apelacyjny w Lublinieuściślił, żeo szczególnym okrucieństwie nie decyduje wyłącznie rodzaj użytego narzędzia, ale także sposób jego użycia34. Jedyna więc konkluzja, do jakiej można dojść w efekcie wszystkich tych rozważań na temat działania ze szczególny m okrucieństwem , sprowadza się do stwierdzenia,żezapojęciemtymkryło sięzachowanie wykraczające pozaniezbędne minimum35.Jakopr zy-kład podać możn a znęcanie si ę fizyczne nad ofiarą przed zadaniem śm ie rtelnego ciosu, uprzednie p ozo-rowanie jejegzekucjidlawzmożenia uczucia strachu, zabijanie na raty, czy wreszcie zabójstwo na oczach osoby najbliższej. Bezspornie też szczególne okru-cień stwo nie mu s iało wyrażać się wyłącznie w fizycz -nymoddziaływaniu naofiarę, alerównieżw psychicz -nym36. Wszystkie cytowane orzeczenia nakazywały jednak- choćzazwyczajnie wprost- do ko n ywaća na-lizysposobu dzi ała niasprawcy.

Jednym z akademickic h przypadków zabójstwa

szczególnie okrutnego byłoprzywoływan e przez wie-lu autorów zabójstwo matki na oczach jej dzieci, a więcsytuacja,wktórej - primavista - osobami najdo-tkliwiejzranionym ipsychicznie zachowaniami spraw -cybyły właśnie owe dzieci,jednak i w tym przypadku rozstrzygające znaczenie miał wpływtakiego zacho-wanianaofiarę samego zabójstwa,kiedy- jak słusz nie zau ważyła Krystyna Daszkiewicz - "drastyczne, brutalnepost ępowan iewobec matkina oczach dzieci nie tylkoją pon iża i upokarza,aletakż ewyzwal a roz

-pacz zw i ąz an ą z możliwością osierocenia tych dzie-ci"37.

Podsumowanie

Jak wynika z powyższych rozważań, w przypadku przestępstwprzeciwkożyciusposóbdziałaniasprawcy decyduje w wielu przypadkach o kwalifikacji prawnej czynu. Oznacza to, że dokonywanie wnioskowań na podstawieanalizymodusoperandi nie dotyczywyłącz niepracy wykrywczej,ale ma odniesienie dokażdego etapu postępowan ia karnego.Jego rolajest szczeg ól-nie istotnaw procesiedokonywania prawidłowej sub -sumpcji.Opracowanie to dotyczyłoco prawdawgłów nej mierzeprawahiszpańskiego,jednaknie ulegawąt pliwości , że podobnie jest w polskim prawie karnym. Międzyhiszpańskimia polskimirozwiązaniamiprawny -mi dotyczącymi zabójstwa zachodzą różnice, jednak niektóre uregulowania są bardzo podobne. Dla przy

-kładuwskazać można znamię okrucieństwa wCodigo Penalczy szczególnego okrucieństwa w kodeksie kar -nym,które uznano za wyznacznikikwalifikowanego ty -puzabójstwa.Pojęci atew podobnysposób interp reto-wanesą w orzecznictwie obupaństw. W Polscenieja -snesąlosy art. 148§2k.k.,bowiemchoćobecnie nie jest możliweskazanie kogokolwiek na podstawietego przepisuz uwagi natreśćwyrokuTrybunałuKonstytu -cyjnego, oczymbyła jużmowa,niewykluczonejest,że punitywnie nastawiony ustawodawcazechceprzywró -cić obowiązywanie kwalifikowanych typów zabójstwa. Jednak nawet obecnie analiza sposobu dzi ała n ia sprawcypowinna być dokonywana przez organy pro -cesowe szczególniewnikliwie, modus operandista no-wić może bowiem chociażby okoliczność wpływającą na zaostrzenie lubzłagodzeniekary.

PRZYPISY

1 T.Hanausek:Modusoperand!ialibi - ewolucjaznacze -nia pojęć, "Studia Kryminologiczne. Kryminalistyczne i

Penitencjarne"1978.t.8,s.226-227.

2J.Wnorowski:Sposóbdziałaniajakośrodekid entyfika-cji sprawcy przestę pstwa, Wydawnictwo Prawnicze,

Warszawa 1978,s.18-29.

3Być możewięczewzględunatakt,żekwalifikacja praw-na czynu zart.138 CodigoPenal jest tak rzadko st

oso-wana,wliteraturzehiszpańskiejpojawiasiędośćczęsto pogląd,żejest tojedna z tychregulacji,którenie wyma-gają(iniewymagałypodrządamipoprzedniegokode k-su)gruntownejreformy.

4Fernando Miró LIinar es:Eldelictode homicidio:

apro-ximación a su aplicaciónjurisprudencial en la actua li-dad,"La LeyPenaf" 2008,nr 50, s. 30.

(6)

5HiszpańskiSąd Najwyższy, składającysięz izb,w tym II IzbyKamej.

6Fernando MiróLIInares,op.cit.,s.30-31.

7 Ibide m,s.31.

8 Ibidem. Autor powołuje się na orzeczenie Trybunału Sp rawied liwościnr1697 z19.10.2002r.

9Por.np.wyrok SNz27.05 .1985r.,il KR86/85,OSNPG 1985,nr12,poz.152,wyrokSN z26.09.1974 r.,III KR 105/74, OSNKW 1974, nr 12, poz. 229, wyrok SN z 08.07.1983r.•IV KR124/83,OSNKW1984,nr1- 2 ,poz. 13.

10VictorGórnez Martin:Apuntessobre el asesinato, "La Ley Penal"2008,nr50,s,47.

11TS2aS z26.11.2007- rec.10329/2007.

12 Monografiado Jurisprudencia,Homicidioi asesinato,La LeyPenal2008,nr50.s.60.

13Victor Górnez Martin,op.cit.,s.51.

14Juan Bustos Ramirez:Homicidio con dolo eventualo imprudente,.Pod erJudicial"1988,nr 1O,s.125inast.

15Victor Garnez Martin, op.cit.,s. 52. 16Ibidem .

17Ibidem ,s.52-53. 18Ibidem,s.54.

1gPodkreś li ć warto,że okolicznościąobciążającą wpr zy-padku każdego przestępstwa przeciw ko osobiejest

-zgodnie z art. 22.5 CP- zwiększenie umyś ln i einie

ludz-ko cierpienia ofiary,powodująceu niej bólniepotrzebny

do dokonaniaprzestępstwa.

20Tak np.B. Michalski,Iw:]Kodeks kamy.Częśćszcze

-gólna.TomI.Komentarz doartykułów117-221pod red.

A.Wąska,wyd.2,C.H.Beck,Warszawa2004,s.173. 21Vlctor Gómez Martin , op.cit.,s.55.

22TS2a S z14.09.2006r.- rec.1018/2004. 23Victor Gomez Martin,op.cit.,s.55. 24Opubl.OzU nr63poz.533.

25Patrzart. 1 ustawy ozmianie ustawy - Kodeks karn y, ustawy- Kodekspostępowaniakarnego i ustawy- Ko-dekskarny wykonawczy(OzU nr163poz.1363). 26 W pierwotnym brzmieniu przepisu za przestępstwo z

art.148§ 2 k.k.wymi erzyć można było karę od 12 lat pozbawieniawolności ,karę25 lat pozbawieniawolności lubdożywotn iegopozbawieniawolności.

27Vide np. wytyczne Sądu Najwyższego z 21 grudnia 1972roku,sygn.VI KZP64/72, opubl. OSNKW nr2-3z 1972roku,poz.18.

28B. Michalski, [w:] Kodeks karny. Część szczegól na,

op.cit.,s.173.

29Vide np.wyrokSąduApelacyjnegowKrakowie z28lu -tego 199 1 ro ku, syg n, II AKr 12/91 , opubl. KZS 1991/3/10:"Niemożnaw czynieoskarżonego dopatrzeć sięcec h»znaczn e]brutaln ości idrastyczności" , skoro czyn ten polegał na zadaniu jednego ciosu nożem w klatkę piersiową denatki, a skwalifikowano go jako

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267(styczen-marzec)2010

zbrodnięz art.148 § 1k.k.Zaostrzeniez tejprzyczyny kary wymierzonejoskarżonemu byłowięc niesłuszne". 30Wyrok SąduApelacy jnego w Łodzi z 13grudnia2001

roku, sygn. II AKa 168/00, opubl. "Prok. i Pr." - wkl. 2002/7-8/24. Do podob nych przesłanek odwołał się

także Sąd Apelacyjnyw Krakowie wwyroku z 13 l isto-pada 1997 roku, sygn. II AKa 210/97, opubl. KZS 1997/11-12/48 (wyrok ten dotyczył jednak nie z

abój-stwa, ale zgwałcenia kwalifikowaneg o szcz ególnym okrucieństwem).

31Por.np.wyrok Sądu Najwyższegoz30maja1995roku,

sygn. III KRN 31/95 (opubl. .Prok. i Pr." - wkl. 1995/10/7), dotyczący dystynkcji między zgwałceniem w typie podstawowym i kwalifikowanym: nZ materiału dowodowego wynika, że działaniu oskarżonego nie można przypisać cech zachowan ia się -szczeqólnie

okrutneqo«, Dążąc do przełamaniaoporu pokrzywdzo

-nejdziałałonniewątpliwiezdużągwałtownością,która

zadawała jej wielką bolesność fizyczną i powodowała

poczucie przerażenia . Skala tychodcz uć pokrz ywdzo-nej mogła jednak nie być przez os ka rżon ego w pełn i

uświadomiona, w jego zamiarze byłatylko elementem przełamywaniaoporu ofia ry.anie okrutnegojejdręcze nia.Jeśli nawet z punktu widze nia pokrz ywdz onej oraz zobiektywizowanej oceny społecznej zachow anie to możnauznaćza-okrutns-,to jednakw tym konkretnym przypadkunieosiągnęłoonojeszcze stopnia-okrucie ń

stwaszczeqólneęo-".

32Wyrok z 5 marca 1974 roku, sygn. III KR 399/73,

OSNKW1974/6/133.

33Wyrok Sądu Najwyższego z5marca 1974 roku,sygn.

III KR399/73,OSNKW1974/6/113.

34Wyrok z 27 cze rwca 2006 roku, sygn. II AKa 162/06 , opubl."Prok. iPr."2007/2/22.

35 Por. np.wyrokiSądu Najwyższegoz 9 kwietni a1971 r

o-ku,sygn.IV KR33171 (opubl.OSNPG 1971/7/12 5),Są

du Apelacyjnegow Krakowie z 12września2002 roku ,

sygn. II AKa 220/02 (opubl. KZS 2002/10/53) , Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 19 kwietnia 2001 roku,

sygn.II AKa80/01(opubl. "Wo kan da"2002/7-8/84),Są duApelacyjneg o w Lublinie z 19 września 2002 roku. sygn.II AKa182/02(opu bl."Prok.iPr."200 3/3/27) . 36Wyrok Sądu Najwyższego z 13 kwietnia 1978 roku,

sygn. IIKR52/78.opubl. OSNKW1978/12/145. 37K. Daszkiewicz: Przestępstwa przeciwko życiui zdro

-wiu. Rozdział XIX Kodeksu karnego. Komentarz, Wy -dawnictwo C.H.Beck,Warszawa2000.s.40 .

Streszczenie

Znaczenieanalizymodus operandiwpracywykrywczej nie może budzićżadnych wątpliwości . Dziękiniejmożliwejestnie

tylko typowaniesprawcyprzestępstwa

i

określan iejego

sylwet-ki psychofizycznej,ale także łączen ie ze sobą różnych prze

(7)

stępstwjakopopełnionychprzeztęsa mą osobęczyteżp

lanowa-niedziałańwykrywczych. Niezawszejednakpamięta sięotym,

że sposóbdziałaniasprawcystanowić może o istnieniu bądź

nieistnieniuprzestępstwa (jeśli modus operandi jestz

namie-niem czy nuzabronionego)orazo kwalifikacji prawnejczynu.

Doskonałym przykładem konieczności analizowania sposobu

dzia łania sprawcyjestsytuacja,w którejorganprocesowyde

-cydujeotym,czy zachowanieoskarżonego wypełniaznamiona podstawowego czy teżkwalifikowanegotypuzabójstwa.Celem

opracowaniajestukazanie tej problematyki llagruncieprawa karnego Hiszpanii,w odniesieniu douregulowańpolskiegoko -deksukarnego.

Sło wa kłuczowe:modusopemndi.znbójstwo,hiszpa ńskie

prawokarne.

Summary

Thesigniftctl1lceojmodus operondianalysis indetectionoj

crimedoes notevokedoubt.Suehanalysis enab/esnotonly na

-ming suspectsandelaboratinghisfherpsychophysicalportrait

but alsołinkingojcrimesasperpetratedby thesame person or

planningthe processojdetection.However,it isnotalwaysre

-memberedthuttheway hlwhich theperpetretoracts cand

eter-minewhethera givenincidentdoes ar doesnot constitutea

cri-me(ifmodusoperand!isanattributeojmioffence) aswellasoj

legalouegorisationojan aet. Avery good example ojthe needto analyse modusoperan di isthesitumio n wherethecourtdecidee

whetherthedeJendant'sbehaviourhas the atiributesoj abasic ar

qualified manslaughler.Theaimoj Ihe herebysludy

i

s

loprezent theseissueson thebackgroundoj Spanishcriminatlaw andto comparethem withtheregulalionsojPolishcriminalcode.

Modus operandi sprawcy przestępstwa przeciwko życiu a kwalifikacja prawna czynu w hiszpańskim prawie karnym