Wyniki wstępnej analizy kraniologicznej i odontologicznej ludności grupy masłomęckiej - Biblioteka UMCS

Katedra Archeologii UMCS w Lublinie Instytut Archeologii AN Ukrainy w Kijowie

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K L O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. XLIX, 16 SECTIO C 1994

W a n d a K O Z A K -Z Y C H M A N ‘ , S i e r g i e j P. S I E G I E D A * **

Wyniki wstępnej analizy kraniologicznej i odontologicznej ludności grupy masłomęckiej

The Results of Preliminary Craniological and Odontological Analysis of the Masłomęcz Group Population

WPROWADZENIE

W okresie rzymskim Lubelszczyzna znajdowała się w zasięgu oddziały­

wań różnych kultur. Na początku naszej ery — w starszym okresie rzym­

skim, tj. I-II w. (fazy BI do B2/C1) — zasiedlała ją ludność kultury prze­

worskiej (7, 8, 17). W młodszym okresie rzymskim i wczesnej fazie okresu wędrówek ludów, tzn. od końca II do początku V w.n.e. (w systemie chro­

nologii względnej fazy B2/C1-D), jej południowo-wschodni rejon — Ko­

tlinę Hrubieszowską zamieszkiwała ludność tzw. „grupy masłomęckiej”. Pod względem kulturowym łączy ona elementy kultury wielbarskiej i czernia- chowskiej z wpływami kultur sarmackich, a być może i dackich (16; 18, s. 84;

19; 25).

Celem pracy jest ocena biologicznego zróżnicowania grupy masłomęckiej na podstawie metrycznych cech czaszek i cech opisowych zębów, głównie w odniesieniu do populacji z okresu rzymskiego.

* Autorka analizy kraniologicznej.

** Autor opracowania odontologicznego.

Ryc. 1. Cmentarzyska grupy masłomęckiej uwzględnione w opracowaniu Cemeteries of the Maslomęcz group taken into consideration in the paper

A N A L IZ A K R A N IO L O G IC Z N A MATERIAŁ I METODY

Materiały kraniologiczne uwzględnione w opracowaniu (N = 53) pochodzą z 3 cmen­

tarzysk użytkowanych przez ludność grupy masłomęckiej: Gródka nad Bugiem, stan. 1C (N = 20), Maslomęcza, stan. 15 (A = 31) i Moroczyna, stan. 25 (JV = 2), w wojewódz­

twie zamojskim (2, 20, 21-24, 26-28). Lokalizację wymienionych stanowisk przedsta­

wiono na ryc. 1.

W analizie wykorzystano podstawowe pomiary i wskaźniki ilorazowe 22 czaszek mę­

skich i 31 żeńskich (5, 33, 34). Zróżnicowanie oraz wartości przeciętne 10 cech metrycz­

nych i 5 wskaźników kraniologicznych najczęściej używanych do porównań międzypopu- lacyjnych osobno dla materiałów z Gródka i Maslomęcza, a także zbiorczo, przy czym w przypadku mężczyzn po dołączeniu 2 czaszek z Moroczyna, zestawiono w tab. 1 i 2.

Istotność różnic średnich wartości wskaźników w obrębie płci dla serii gródeckiej i masłomęckiej (dane z tab. 1 i 2) oceniano testem t-Studenta w wersji zaproponowanej przez G ó r a l s k ie g o (9, s. 191).

W następnym etapie średnie wskaźników obliczone dla grupy masłomęckiej porównano z analogicznymi, określającymi morfologię czaszek ludności kultury wielbarskiej z północ­

nej i środkowej Polski (41, 42) oraz kultury czerniachowskiej z Ukrainy i Mołdawii (29, 30, 31, 49, 50). W opracowaniu wykorzystano również nie publikowane dane metryczne i wskaźnikowe materiałów kraniologicznych kultury czerniachowskiej (43 czaszki męskie i 26 żeńskich) ze zbiorów Instytutu Archeologii AN w Kijowie, udostępnione dzięki uprzej­

mości P. M. Pokasa. Wyniki zestawiono w tab. 3. W cytowanym piśmiennictwie nie podaje się wartości odchyleń standardowych, co uniemożliwia weryfikację statystyczną zarejestro­

wanych różnic.

W celu określenia, czy i w jakim stopniu ludność Kotliny Hrubieszowskiej cechowała

odmienna morfologia czaszek w porównaniu do innych grup z okresu rzymskiego, w tym

przypadku reprezentujących kulturę wielbarską i czerniachowską, zastosowano wieloce-

Wyniki wstępnej analizy kraniologicznej i odontologicznej... 215

chową ocenę odległości biologicznej P e n r o se ’a (40) w modyfikacji K n u s s m an n a (15).

Cechy metryczne z tab. 1 i 2 porównano z danymi dla wyróżnionych zespołów terytorial­

nych Polski, Ukrainy i Mołdawii, oddzielnie dla mężczyzn i kobiet. W pierwszym etapie przeliczeń dokonano z podziałem na serie: gródecką i maslomęcką, a następnie zbiorczo dla całości grupy masłomęckiej. Wartości zestawiono w tab. 4 i 5. Na ich podstawie sporządzono dendrogramy przedstawione na ryc. 2 i 3. Przy badanych 10 cechach za nie­

istotne przyjmuje się (z ryzykiem błędu 0,05) różnice określone wartością nie większą niż 0,3 — morfologia podobna, natomiast gdy przekracza 1,5 — czaszki można uznać za różne morfologicznie (ryzyko błędu 0,05).

Opierając się na wskaźnikach ilorazowych obliczono składy ze średnich według me­

tody W a n k e g o (47), a uwzględniając punkty odniesienia ustalone przez K ó ć k ę (35, s. 85-86) różnice podniesiono do trzeciej potęgi. Przy składach połączonych dla obu płci średnie cech czaszek żeńskich transponowano uprzednio na odpowiednie wartości cech czaszek męskich (35, s. 83). Dane dotyczące porównania z ludnością kultury wielbarskiej i czerniachowskiej zestawiono w tab. 6, natomiast uzyskane wyniki dla analizowanych serii grupy masłomęckiej — w tab. 7.

CHARAKTERYSTYKA KRANIOMETRYCZNA

W klasyfikacji według M a r t i n a (36) mężczyźni grupy masłomęckiej charakteryzowali się przeciętnie: średnio długimi mózgoczaszkami i średnio szerokimi twarzami. Posiadali także średnio szerokie nosy i średnio wysokie oczodoły. U kobiet twarze i nosy były szerokie, podczas gdy pozostałe cechy mieściły się w kategoriach podobnych jak u mężczyzn. W porównaniu do ma­

teriałów z Masłomęcza czaszki męskie z Gródka okazały się nieznacznie krót­

sze i nieco niższe, o wyraźnie wyższych oczodołach oraz węższych twarzach i nosach. Podobne różnice zaobserwowano w przypadku czaszek żeńskich, poza wskaźnikiem twarzy górnej, którego większą wartość — wskazującą na węższe twarze — stwierdzono w serii z Masłomęcza (tab. 1 i 2).

Weryfikacja statystyczna testem f-Studenta wykazała istotność różnic między porównywanymi grupami męskimi tylko w przypadku wskaźnika nosa: <° = 2,610>t (0,05; 7) = 2,365 (f i =45,2, s| = 13,76; f 2 = 50,l, s | =

= 4,93), żeńskimi natomiast — wskaźnika wysokości średniej: f° = 2,775>t (0,05; 10) = 2,262 ( f i = 82,4, s? = 4,80; f 2 = 87,l, s | = 17,47).

Przy porównaniu badanego materiału kraniologicznego z danymi dla

ludności kultury wielbarskiej i czerniachowskiej (tab. 3) okazało się, iż

mężczyźni grupy masłomęckiej posiadali nieco wyższe mózgoczaszki i szersze

twarze, kobiety natomiast krótsze i wyższe mózgoczaszki, szersze twarze oraz

nieznacznie niższe oczodoły. Analizując średnie wartości wspomnianych cech

łącznie dla czaszek męskich i żeńskich — po uwzględnieniu dymorfizmu

i przetrasponowaniu — ludność tę wyróżniała: najkrótsza i najwyższa

mózgoczaszka, najszersza twarz i najniższe oczodoły.

O CN 05 to r-t CS m

© T£© 00 © r-J^©

c o

J'co

T oo irT

co © co

© CO 00 COMNCS b-CMb^O

^**©*00*©* S2

Ta b. 1 . Ś re dn ie w a rt o ści p om ia ró w i w sk aźn ikó w kra nio logicznych — d a n e d la mężczyzn g ru p y m asłom ęckiej M ea n values o f m e a su re m e n ts a n d cran iolo gica l indice s — d a ta f o r th e Masło mę cz m ałe g ro u p

&

g s 3 Ł + g .* +

■S' 'O ’ O

*

m CO CS IO Tf to Tj^C^OO ^ © ©

tsT o* © co

H5OM

Ci b- © SHTfOO _{© © i-t} b- § Tb

© b- a

© co co co CO S lO r-1 00 b- CM 00 CO

© r-l © O H © O

© -M* © Tb © © ^ CM © © CO CM ©

© © CM Tb

© i-J^CM^^

© © b^*©*

b- © Tb b- ©

<30

- J b- b- CM

© © © © r-l

© Tb O Tb Tb © © r-1 t— I r— 4

— 1 r— < b— Tb

J,-'

i i c U © © CM © ^.

^.

^.

^{. 7}

»-< © CM © CM ~

© b- Tb CM* CO* CO © ©

© CM © © © © © ©

00 U rH CM O <Ś

CMCM © b^CM**© b^*

oo©©oo©CT© b- © Tb <30 CO Tb ©

N t o

O T-M 'O O

Tf CM OO^ © CM CM ~

©

-T

O © © r-T 00 Tb © Tb CM jg Tb i— 1

-M »— < ł— 1

Tb ©O ł— 4 Tb r-t

© CM © © © © ©* b- Tb © b- © ©

S .s aI a

* _W

3 a a a

IW 1

<e fl 1

bo i*

Tb © © © ©

© Tb O Tb © © CS

rH r-< rH i— 1

— 4 b— " S ^{b- Tb} _{CM ©}

< U r l CM CM Tb

H 8 l i

r-<~© CM~O CM ~ co co ,-T 00 © © 00 - A A i

© t- 00 o

© Tb Tb CM ©

<ł>

fr-

^^oo^^co^oo^

00 00 ©CO ©^ 00 ©

©*© b^O CM'© ©

© Tb © Tb © © Tb

b- © b- © © © b- ©,

s— © Tb ©~ 00 CMCMCM^ © CO CO © ©*cf© ł-T ©

©CM © b- © Tb © ©

© © CM © r-4 CM ~

© TbO Tb Tb © © © © Tb 00 co CM*©* © ł— 4 ł— <r— 4 r— 4 r— 4 b- Tb © CM © b- © © © © u CM 1 1 1 I I © © <30 b- Ó U oo

i ci J,

© © T— 4 ł— 1© © CM © © I-4 i— 4 © CM Tf CM* b-* CM* ©* ls_ .-*4 *44 00

r-t©©b-©©r-tCM i-t Tb Tb © ©

Wyniki wstępnej analizy kraniologicznej i odontologicznej... 217

H b © « c M © o b o i r - i

©©^r-^tO^O^CM^©^©^*-^

co t t' co co rr' b-~ © ©* b^ b-~

© © © co CM © CM~00

© © 00 ©

©

T ab . 2. Śred nie w a rto śc i po m iar ó w i w sk aźn ikó w kraniologicznych — d a n e d la kob iet g ru p y m asłom ęckiej M ea n val ue s of m e a su re m e n ts a n d cranio log ical indices — d a ta f o r th e Masło mę cz female g ro u p N 8>

S s £ S 3 + 2

+ -S: 'O 0

N

8- a O

0r-ł

'S o

l a

’S .2

§ 3

© O O © C M © © r - ł <

( N T f O O O O T P C 5 C N I > ©

>co

© © W ^ ^ H C N H C O

© © © © T } « © © © t * ©

T ł ^ © © c o © c o © b ^ © r - ^ oo © ©^ © - ^ i-T oT t-T tj*' b^

r - c o © c o o a © c o c o < M x r

3 a a a

5,

3 a a a

*

.a (S - S

bo W

CCJ

1

H O CO © CM

© l O © T f C O r H l O © O O i - « r-H T— 1 ł— I ł— I t—4 b- T}* CO CM ©

e U A o lrL u U tL ^ i

© CM © CM rH © CO CM CM

© b b © © © H b O ©

in Tf oo^b

^

b io

in oo © © b-~ i-T © i-T ©

r - C O © C O C M © C O C O C M T T

i i a s

<£a

<u

H O CO © CM

®lOOTffOr-(lO©WH ł— 1 r— 4 r— t ł— 1 i-H b* '

O © CM 4*

b- CM © CO

1-1 b- TT CO CM ©

• I I J I I

00 © © b- r-4 © r-i © CO CM CM Tf

C M O O ^ C O © © ^ ^ © ^ ^ 00 © co cm' r-T © cm' co b^

t - T r © C O C M © C O C O C M T f <

00 © © CM

O O T T t ^ C O C O O O ł - i i O © ©

^ r H © H r - U p ^ M C N l O C M © Ó o Ó b - © b ! - Ó r H r H

© C M © C Mi- I © C O C O C MtJ«

^ 8 1 1

© b- b- ©

CM b-

©

■^T CO ^ ©

^ c m © © CM r-1^T-H^r-^ ©

l-M b - ~ © © © 00 © r H © b- Tf © 00 ©

© b - O © ^ CM 00 © r-Tb^

00 © © 00 Tf

©

©

© b- b- b- 00 TT Tji' ©

© TJ1 Tf © £

© s©'oo''Z7 s

© © O © r—4 oo © c m' © ' b- © © b-

b-~

©

t - ^ © © © CM b ^ © * © ^ © ^ 00 © © 00

1 1 1 1 Tb

©|

oo t* © CO

CM~ T f © © b- Tj Tf © r-H

©

S S £ S

CM^OO 00 © TT

© © © ł— 1 b- Tf © oo

CM*

©

© b ^ © CO CO oo © t- T © 00 © © 00

i i • -L

© 00 b ^ © ^

©

© 00 00 © W ©

© Tt* Tf b- © b-

•£C3 '.n O

«4M O 43+3 W)

’S 43

3*

>, _ O .53 _

r a r » ą §

bO 55 43 43 N 1 t3 2 5* & f3

1 - i o Ó o i b ^ t Ó o Ó i - i c M ^ t ó 1 Tf Tf © © © ©

*1*?

13 43 j

G o

7 £ cx

43 3

■3 I

• 4 ,

I 2 :

y >>

I N

8 | ; N £CO -M i

Tab. 3. Średnie wartości wskaźników kraniologicznych porównywanych grup z okresu wpływów rzymskich

Mean values of craniological indices of the compared groups from the period of Roman influence

Wskaźniki (IV) Indices Grupa

Group

Ludność kultury wielbarskiej Wielbar culture

population

twarzy

szer.-dł. górnej nosa width-length upper nasal

facia!

wysokości oczodołów średni

orbital aver. index of height Mężczyźni

Males

76,9 (57) 52,8 (27) 49,0 (25) 83,7 (33) 84,2 (11) Kobiety

Females

Mężczyźni + Kobiety Males + Females

75,9 (105) 52,9 (57) 49,1 (57)

(42) 84,5 (17)

(75) 84,6 (28)

Grupa masłomęcka Masłomęcz group

75,5 (15)

78,7 (24)

Mężczyźni Males 50,1 (9)

Kobiety Females 49,9 (12)

47,2 (12)

51,5 (15) Mężczyźni + Kobiety

Males + Females

76,9 (39) 50,2 (21) 49,0 (27)

79.4 (14)

80.4 (19)

78,6 (33)

86,0 (14)

84,9 (15)

85,6 (29)

Ludność kultury czerniachowskiej Czerniachów culture

population

74,4 (137)

76,0 (120)

74,7 (257)

Mężczyźni Males 53,4 (111)

Kobiety Females 53,6 (83)

49,0 (117)

49,7 (88)

48,9 (205)

79,9 (104) 84,6 (108)

81,6 (88) 83,5 (83) Mężczyźni + Kobiety

Males + Females

53,7 (194) 79,6 (192) 84,3 (191)

Wyniki wstępnej analizy kraniologicznej i odontologicznej... 219 ZRÓŻNICOWANIE MORFOLOGICZNE I SKŁADY TYPOLOGICZNE

SERII GRUPY MASŁOMĘCKIEJ

Odległości ogólne Penrose’a (C jJ między porównywanymi grupami te­

rytorialnymi a seriami z Gródka i Maslomęcza są dość zróżnicowane, lecz nieistotne statystycznie (tab. 4 i 5). Wartości C2 R dla obu wymienio­

nych zespołów zarówno w przypadku mężczyzn, jak i kobiet wskazują na wyraźne wzajemne podobieństwo morfolologiczne czaszek (mężczyźni — (7^ = 0,1559, kobiety — C'^ = 0,1974). Może to wskazywać na wspólne pochodzenie obu populacji przy nieco innych wpływach w trakcie ich rozwoju.

W przypadku mężczyzn z cmentarzyska w Gródku (seria 4a — tab. 4) wartości odległości ogólnej poniżej 0,3 zarejestrowano w odniesieniu do grupy 5 — ze Środkowego Naddniestrza i Pobuża, 7 — Lewobrzeża Dniepru, 8 — Dolnego Naddnieprza i 9 — Niziny Nadczarnomorskiej. Różnice między męską serią z Gródka a zespołami kultury wielbarskiej, chociaż nieistotne statystycznie, są znacznie większe niż te, jakie uzyskano przy porównaniu z grupami czerniachowskimi.

Nawiązania grupy mężczyzn z Masłomęcza (seria 4b — tab. 4) są po­

dobne. Również i w tym przypadku niską wartość C R stwierdzono w odnie­

sieniu do najbliższego terytorialnie zespołu 5 — ze Środkowego Naddniestrza i Pobuża.

Kobiety z Gródka (seria 4a — tab. 5) bliskie są pod względem morfologii czaszek serii 1 z Dolnego Powiśla, reprezentującej według W o łą g i e w ic z a (49, s. 85) tzw. „starszą populację autochtoniczną”, a także serii 10 z Mołda­

wii (48, s. 36-47). Do ostatniej z wymienionych wyraźnie nawiązują również kobiety z Masłomęcza (seria 4b — tab. 5).

W zestawieniu zbiorczym uzyskano podobne wyniki. Mężczyźni grupy masłomęckiej, po dołączeniu czaszek z Moroczyna (seria 4 — tab. 4), m ają najbardziej zbliżone cechy do wspomnianego już zespołu 5 oraz 8 — z dolnego Naddnieprza, 6 — ze Środkowego Naddnieprza i 7 — z Lewobrzeża Dniepru, podczas gdy kobiety (seria 4 — tab. 5) serii 1 — z Dolnego Powiśla i serii 10 — z Mołdawii.

Dendrogramy (ryc. 2 i 3) ilustrujące podobieństwo morfologiczne anali­

zowanych zbiorów kraniologicznych z okresu wpływów rzymskich uwidocz­

niły „najbliższe sąsiedztwo” między parami zespołów terytorialnych kolejno łączonych według wartości C R.

Do zwartego klanu utworzonego przez czaszki męskie z cmentarzysk

ludności kultury czerniachowskiej przyłączyły serie gródecka i masłomęcka,

a dopiero do nich zespoły reprezentujące ludność kultury wielbarskiej.

220 Wanda Kozak-Zychman, Siergiej P. Siegieda

•a to to

42

TT

<$ CU cu a a o t-t M 0 0

□ O^OfOWOHr-lOTfH

©iotorj«otocotot^ooco CMr-ico^©^©-^©©©

co o c^co

»-*©

-

© o o r-T © © © o © © o © ©

© ©

OCMCM©00©00

-

b- © © 00 © 00 O b- b- 00 I b-~ rH CM ~ CM ~ CM ~ rH O~ © ©

© © © © © © © © © © CM00CM©©©r-»OTf tOlNTfNtoajTfOH

© 00 T-I © CM CM CM © b- i

© © CO CM CM CMr-^© O

© o © ''© © © © © © CO©©CM©OCO© rHCOOOHPW^r-ł

©©©©x}«Tf©O © o

©r-T © © © © © ©

l O H C O i O i O r f O

© b- Tj< b- b— t— t CS b- 00 © © © 00 co I CO © CO CO CM C M H

© o © © © o ©

ł— 1 xr r-t © CO

© * © © © ł-H

CM 00 00 b- © © I

© © © ~ © © O

©

r-ł © 00

CM b- © I I I Tf lO © 1 1 1

© © o b- Tl* b- © CO © © ©

© © to |

CO © © rM 1

© © © ©

TT © o Tf ©Tf

© © to I Tf~©^©^

© © O CM Tf 00 t^© I

°0 CM ~ 1

©

-T

© © 5S 1

<ex

r tN n ^ T f^ in m s ta o i 3 JS

O. o

fl 03

«-.g

® a 3 ■§

.§ <£

8

1 <d- 2 4> o 2

£ 2 S W

•o

"S z i

<n

P

o

J 1 a O i i

M U __ £ T3

« » 1 i f f

o © a i j§

Q 3 8 S

« .8

§■•3

‘ & ”S I * 1 0)

~ o J3 N Q

& I a I O 00

•N V N M

42

O CU

V PU 1 Q

42 W Tł1 V cT

S 2

- -r

O bD O g CQ « ni CM

£ ja V Q

0 .2

•§

Tf Z

Wyniki wstępnej analizy kraniologicznej i odontologicznej 221

bWOrHOOH©M©b©

© o o o o c o© c m c o, - < © © ©

HHfO

© © o © © © © © © © ©

© © © © © © C M O O O O ©

00©Tfco©©t^©C0^

© kO TT

© 00 1-H © 00 00 I Tf CN Tj* LO 00 ©

© © © © © © © © © o COCM©t^CM©©00^

N^DNCNr-llOOinr-l Tf 05 Tf 10 00 CO © r-ł © |

^^COCO ©Tl^©r-^©

©©©©~©©'©o©

©©rHCM^-«©00^H

©t-00©TfTfCM©

co b i.o

h-m

co i

^CO^CO Tf ©^T}< b - '

© ©~ © ©~ © © © © lOOHNOOHin -H GO Tf H H CO

© to © ł— i © © © i co

^

Tł^b* © co 1

© O © © © © ©

o 'O ł-t o

&

‘3 V a V ”3

•S £ I TJ O N'O>

s

O TT co © 00 00

©00r-lr-lb©

© © © © © © I

© © © ©~T-^©~ '

©*© cT© r-T©

b- © ©

© CM b- b- CO 00 I I CM ~ b*rH ' 1

©Or-T

5 A 6 s o o 0 0

© co © ^

© CM 00 b- , CO 00 © I

^ © CM ~

-H

©OrH © 00 00 © O b- ©

©©00 I CM © ł-t

© © i-r

fl <e

•

<y

o .2

k 2 * 5 1 g o 2 « S

£ | i

0) 0) C O

^3 o

1 1 1 2 o c Q>to S 0) I o 2 l "2 .S w I

N „ **

•S.W g o _ c 0-i S '3 - & Z .a a i

•* '

>B Ś 01 1

<z>

a g. s.

O. <p

co © © 00 00 I rH ©

O © b- I

© ©

ce jo

,— (CMCOT}<-’tfT}<©©b-00©

•£ feb-g J I l (S

1

.3 I &

CM a Q O I

MW 3

1

•g

00

CL,O

1 p V jo .2

CL

0

Q

Q₁₁

’So N 3 V •N O

p—, CQ

J2 O -o £ ct V

0

o 5;5» y v

cf

Ryc. 2. Dendrogramy obrazujące związki biologiczne między badanymi zespołami terytorialnymi z okresu wpływów rzym­

skich a grupą masłomęcką — serie męskie:

Dendrograms depicting biological rela- tions between the investigated territorial groups form the period of Roman influ­

ence, and the Masłomęcz group — małe series:

1 — Dolne Powiśle, 2 — Pobrzeże Sło­

wińskie i Pojezierze Drawskie, 3 - Pojezie­

rze Kaszubskie i Krajeńskie, pin. Wielko­

polska, 4a — Gródek nad Bugiem, 4b — Masłomęcz, 4 — grupa masłomęcka E, 5

— Środkowe Naddniestrze i Pobuże, 6 — Środkowe Naddnieprze, 7 — Lewobrzeże Dniepru, 8 — Dolne Naddnieprze, 9 — Ni­

zina Nadczarnomorska, 10 — Mołdawia

Ryc. 3. Dendrogramy obrazujące związki biologiczne między badanymi zespołami terytorialnymi z okresu wpływów rzym­

skich a grupą masłomęcką — serie żeń­

skie:

Dendrograms depicting biological rela- tions between the investigated territorial groups from the period of Roman influ­

ence, and the Masłomęcz group — female series:

1 — Dolne Powiśle, 2 — Pobrzeże Słowiń­

skie i Pojezierze Drawskie, 3 — Prawo­

brzeżne Mazowsze i Podlasie, 4a — Gró­

dek nad Bugiem, 4b — Masłomęcz, 4 — grupa masłomęcka E, 5 — Środkowe Nad­

dniestrze i Pobuże, 6 — Środkowe Nad­

dnieprze, 7 — Lewobrzeże Dniepru, 8 — Dolne Naddnieprze, 9 — Nizina Nadczar­

nomorska, 10 — Mołdawia Przy czym najbliżej mężczyzn z Kotliny Hrubieszowskiej znalazła się wspo­

mniana już seria z Dolnego Powiśla (ryc. 2).

Wyniki uzyskane dla kobiet grupy masłomęckiej były zbliżone (ryc. 3).

Także w tym przypadku największe podobieństwo wykazała seria 1, podczas

Wyniki wstępnej analizy kraniologicznej i odontologicznej... 223 gdy pozostałe grupy wielbarskie bezpośrednio nawiązywały do serii czaszek ludności kultury czerniachowskiej.

W otrzymanym składzie typologicznym (tab. 6) u mężczyzn grupy masłomęckiej największy odsetek miały elementy następujące: śródziem­

nomorski (e) — 46%, dominujący w seriach z Ukrainy i Mołdawii, oraz armenoidalny (h) — 17%; podczas gdy u kobiet obok pierw­

szoplanowego składnika laponoidalnego (1) — 35%, dopiero na dru­

gim miejscu znalazł się śródziemnomorski (e) — 20%. Dla całości grupy masłomęckiej, tj. mężczyzn i kobiet łącznie, w składzie antro­

pologicznym najliczniejszy okazał się element śródziemnomorski (e) — 30%, a w następnej kolejności laponoidalny (1) — 24% i armenoidalny (h) — 20%.

Przy dużym podobieństwie mężczyzn grupy masłomęckiej przede wszyst­

kim do ludności kultury czerniachowskiej, skład typologiczny kobiet wyróż­

niał znaczny odsetek elementu laponoidalnego z wysokim udziałem arme- noidalnego (dość licznych w obu ugrupowaniach kulturowych okresu wpły­

wów rzymskich) i paleoeuropeidalnego (być może związanego z dawnym podłożem antropologicznym).

Warto podkreślić fakt, iż na ustalone składy antropologiczne grupy masłomęckiej złożyły się nieco odmienne wyniki, jakie uzyskano przy odrębnym rozpatrywaniu materiałów z Gródka i Masłomęcza (tab. 7).

Podczas gdy w serii kraniologicznej pierwszego z wymienionych stano­

wisk dominujący u mężczyzn był element śródziemnomorski (e = 44%) z wysokim udziałem armenoidalnego (h = 22%), a u kobiet element laponoidalny (1 = 35%), to w Masłomęczu poza wysokim odsetkiem składnika śródziemnomorskiego (e = 33%) stwierdzono w grupie męż­

czyzn znaczną przymieszkę elementu paleoeuropeidalnego (p = 27%) i la­

ponoidalnego (1 = 21%), podobnie jak u kobiet, lecz w nieco od­

miennych proporcjach (1 = 29%, p = 25%, e = 23%). Różnice pomię­

dzy grupami męskimi i żeńskimi zaobserwowane i w tym przy­

padku bywają niekiedy uwarunkowane niewielkimi liczebnościami zbio­

rów. Taką ewentualność należy brać pod uwagę, interpretując uzyskane wyniki.

Porównanie składów ustalonych dla mężczyzn i kobiet łącznie pozwo­

liło na uchwycenie — poza podobieństwem grupy masłomęckiej do popula­

cji reprezentujących kulturę wielbarską (6, s. 179; 41, s. 189; 42, s. 244) i czerniachowską (42, s. 248; 33, 34) — także nawiązania typologicz­

nego ludności z Gródka do Scytosarmatów nadczarnomorskich, z Masło­

męcza — do Scytosarmatów znad Środkowego Naddnieprza i mieszkańców

Litwy z IITTV w. n.e. (35, s. 214).

Tab. 6. Składy antropologiczne porównywanych grup z okresu wpływów rzymskich Anthropological composition of the compared groups from the period of Roman influence

Grupa Group

Elementy antropologiczne

Anthropological elements Zespół Association

a e h 1 P

Mężczyźni Males

29 25 26 14 6 a h e 1

Ludność kultury Kobiety

Females wielbarskiej

Wielbar culture 12 54 11 13 10 E 1 a

population

Mężczyźni + Kobiety Males + Females

19 41 17 15 8 E a h l

Mężczyźni Males

13 46 17 14 10 E h 1

Kobiety Females Grupa masłomęcka

Masłomęcz group 11 20 17 35 17 L e h = p

Mężczyźni + Kobiety Males + Females

13 30 20 24 14 E l h

Mężczyźni Males

15 57 10 10 8 E a h = l

Ludność kultury

czerniachowskiej Kobiety

Czerniachów culture Females population

16 53 12 11 8 E a h l

Mężczyźni + Kobiety Males + Females

16 55 11 11 7 E a h = l

Wyniki wstępnej analizy kraniologicznej i odontologicznej... 225 Tab. 7. Składy antropologiczne grupy masłomęckiej

Anthropological composition of the Masłomęcz group Elementy antropologiczne

Grupa Anthropological elements , Zespól

Group . , Association

a e h 1 p

Mężczyźni Males

Gródek 1C

16 44 22 11 7 E h a

Kobiety Females

18 16 20 35 11 L h a e

Mężczyźni + Kobiety Males + Females

18 27 26 20 9 e h 1 a

Mężczyźni Males

E p l h

8 33 11 21 27

Masłomęcz 15 Kobiety

Females

8 23 16 29 25 1 p e h

Mężczyźni 4- Kobiety Males + Females

8 26 14 27 25 1 e p h

Uzyskane wyniki nie potwierdziły tezy o przynależności badanych ma­

teriałów kraniologicznych do ludności gockiej (19). Żadna z analizowanych serii nie ujawniała też ewidentnych infiltratów germańskich w postaci ocze­

kiwanych wyższych odsetków rasy nordycznej (por. 35, s. 144 — tab. 72), choć nie można ich wykluczyć w przypadku materiałów z Gródka, gdzie udział elementu nordycznego (a) wynosił 18%. Wniosek ten jednak należy traktować z dużą ostrożnością, mając na względzie inne „północne” nawią­

zania.

A N A L IZ A O D O N T O L O G IC Z N A *

MATERIAŁ I METODY

W badaniach uwzględniono czaszki (dzieci, osobników młodocianych i osobników doro­

słych) z 2 cmentarzysk grupy masłomęckiej — Gródka, stan. 1C, (N = 34) i z Masłomęcza, stan. 15, (N = 36). Na program badań składał się tradycyjny zestaw pomiarów i opisów, uzupełniony wybranymi charakterystykami odontoglificznymi, a mianowicie: wariantami zagłębienia drugiej bruzdy metakonidu na Mi i typami pierwszej bruzdy parakonusa na M1. Określeń cech dokonano zgodnie z metodologią ogólnie przyjętą w antropologii ra­

dzieckiej (51).

Do porównań międzygrupowych wykorzystano dane własne dotyczące budowy zębów serii czerniachowskich z cmentarzysk Ukrainy i Mołdawii, a także niektóre dane z piśmien­

nictwa (11).

Analiza statystyczna materiału przewidywała zestawienie serii parami według poszcze­

gólnych charakterystyk oraz według ich zespołów. Przy ocenie istotności różnic doty­

czących poszczególnych właściwości zastosowano kryterium Fischera (39), wykorzystu­

jąc tablicę różnic znormalizowanych przy określonej liczebności serii opracowanej przez Z u b o w a (51). Zestawienia sumarycznego dokonano poprzez porównanie wielkości prze­

ciętnych odległości taksonomicznych (STR) między grupami, będących sumą różnic mię­

dzy poszczególnymi cechami podzieloną przez ich liczbę. Przy STR<0,33 różnice uważa się za niewielkie, przy 0,34-0,66 za średnie, przy STR>0,66 za duże (1).

W celu określenia przeciętnej odległości taksonomicznej między opisanymi seriami wykorzystano następujące cechy: lopatowatość górnych siekaczy przyśrodkowych, guzek Carabellego na Ml , 4- i 6-guzkowe formy Mi, 4-guzkową formę M2, kolankową fałdkę metakonidu, dystalny grzebień trygonidu, II i III wariant zagłębienia drugiej bruzdy metakonidu na Mi, stopnie 5-6 zacieku szkliwa na M2. Te właśnie niezwykle ważne cechy rasowo-diagnostyczne stały się podstawą wyróżnienia typów odontologicznych w obrębie rasy europeidalnej (52).

Przeciętne wartości cech budowy zębów w seriach gródeckiej i masłomęckiej zesta­

wiono w tab. 8.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ODONTOLOGICZNA BADANYCH SERII

Analiza danych (tab. 8) wykazuje, iż kraniologiczna grupa gródecka od­

znacza się wysoką częstością występowania diastemy (25,0%) i guzka Cara­

bellego (47,0%), średnią częstością molarów 4-guzkowych (9,5%) oraz bar­

dzo wysoką — 6-guzkowych pierwszych molarów dolnych (14,3%), brakiem znacznie zredukowanych form górnych siekaczy bocznych, dystalnego grze­

bienia trigonidu i wewnętrznego, dodatkowego, środkowego guzka na Mj, średnim poziomem redukcji drugiego dolnego molara (formy 4-guzkowe — 76,9%) i średnio wysokim — hypokonusa na M2 — 38,5%, umiarkowaną

Z rosyjskiego tłumaczyli: R. L e w ic k i i W. K o z a k - Z y c h m a n .

Wyniki wstępnej analizy kraniologicznej i odontologicznej... 227 częstością łopatowatości górnych siekaczy przyśrodkowych — 11,1%, bar­

dzo wysoką częstością występowania kolankowej fałdki metakonidu na Mi

— 26,3% oraz średnią wielkością wariantu II zagłębienia drugiej bruzdy metakonidu — 37,5%. Rozmiary górnych i dolnych molarów są przeważnie niewielkie.

Tab. 8. Cechy odontologiczne serii kraniologicznych z cmentarzysk grupy masłomęckiej Odontological characteristics of craniological series from the Masłomęcz group cemetries

Cecha Trait

Cmentarzysko — Cemetery Gródek

1C

Maslo-

męcz 15 Ogółem — Total

N % N % N %

1 2 3 4 5 6 7

Przemieszczenie I2

Crowding I2 4 2 6

0 4 100,0 2 100,0 6 100,0

+ - 0,0 - 0,0 - 0,0

Diastema I1 4 1 5

0 3 75,0 1 100,0 4 80,0

+ 1 25,0 - 0,0 1 20,0

Redukcja I2

Reduction I2 6 5 11

stopień

degree 0 6 100,0 2 40,0 8 72,7

stopień 1 - 0,0 2 40,0 2 18,2

stopień 2 - 0,0 1 20,0 1 9,1

stopień

stopnie 3 0,0 — 0,0 — 0,0

degrees 2+3 - 0,0 1 20,0 1 9,1

Łopatowatość I1

Shovel shape I 1 9 16 25

stopień

degree 0 2 22,2 3 18,8 5 20,0

stopień 1 6 66,7 11 68,7 17 68,0

stopień 2 1 11,1 2 12,5 3 12,0

stopień

stopnie 3 — 0,0 0,0 - 0,0

degrees 2+3 1 11,1 2 12,5 3 12,0

Łopatowatość I2

Shovel shape I2 5 6 11

stopień

degree 0 1 20,0 1 16,7 2 18,2

stopień 1 4 80,0 5 83,3 9 81,8

stopień 2 - 0,0 - 0,0 - 0,0

stopień

stopnie 3 - 0,0 0,0 0,0

degrees 2+3 - 0,0 - 0,0 - 0,0

Forma M1

Form M1 26 23 49

Ciąg dalszy tab. 8 — Table 8 continued

1 2 3 4 5 6 7

stopień

degree 4 26 100,0 23 100,0 49 100,0

stopień 4- - 0,0 - 0,0 - 0,0

stopień 3+ - 0,0 - 0,0 - 0,0

stopień 3 - 0,0 - 0,0 - 0,0

stopnie

degrees 3+ i 3 - 0,0 - 0,0 - 0,0

Forma M2

form M 13 18 31

stopień

degree 4 - 0,0 - 0,0 - 0,0

stopień 4- 8 61,5 15 83,3 23 74,2

stopień 3+ - 0,0 - 0,0 - 0,0

stopień 3 5 38,5 3 16,7 8 25,8

stopnie

degrees 3+ i 3 5 38,5 3 16,7 8 25,8

form a M

Form M3 4 5 9

stopień

degree 4 - 0,0 - 0,0 - 0,0

stopień 4- 1 25,0 1 20,0 2 22,2

stopień 3 3 75,0 3 60,0 6 66,7

stopień 3+ - 0,0 1 20,0 1 11,1

stopnie

degrees 3 i 3+ 3 75,0 4 80,0 7 77,8

Guzek Carabellego (M1)

Carabelli’s cups (M1) 17 21 38

stopień

degree 0 8 47,1 9 42,8 17 44,7

stopień 1 1 5,9 2 9,5 3 7,9

stopień 2 3 17,6 6 28,6 9 23,7

stopień 3 4 23,5 3 14,3 7 18,4

stopień 4 1 5,9 1 4,8 2 5,3

stopień 5 - 0,0 - 0,0 - 0,0

stopnie

degrees 2-5 8 47,0 10 47,7 18 47,4

Forma Mi Form Mi

y 6

21

3 14,3 29

0,0 50

3 6,0

+ 6 - 0,0 1 3,4 1 2,0

x 6 - 0,0 - 0,0 - 0,0

£ 6 3 14,3 1 3,4 4 8,0

y 5 12 57,1 18 62,1 30 60,0

+ 5 4 19,1 4 13,8 8 16,0

x 5 - 0,0 1 3,4 1 2,0

? 5 - 0,0 - 0,0 - 0,0

£ 5 16 76,2 23 79,3 39 78,0

y 4 - 0,0 3 10,3 3 6,0

+ 4 2 9,5 1 3,4 3 6,0

x 4 - 0,0 1 3,4 1 2,0

£ 4 2 9,5 5 17,1 7 14,0

Forma M2 Form M2

y 6

13

0,0 18

0,0 31

0,0

+ 6 - 0,0 - 0,0 - 0,0

Wyniki wstępnej analizy kraniologicznej i odontologicznej... 229 Ciąg dalszy tab. 8 — Table 8 continued

1 2 3 4 5 6 7

x 6 0,0 0,0 0,0

E 0,0 0,0 0,0

y 5 2 15,4 - 0,0 2 6,45

+ 5 - 0,0 - 0,0 - 0,0

x 5 1 7,7 1 5,6 2 6,45

E 5 3 23,1 1 5,6 4 12,9

y 4 2 15,4 2 11,1 4 12,9

+ 4 3 23,1 5 27,8 8 25,8

x 4 5 38,5 10 55,5 15 48,4

E 4 10 76,9 17 94,4 27 87,1

Forma M3

Form M3 77 11 18

y 6 - 0,0 - 0,0 - 0,0

+ 6 - 0,0 - 0,0 - 0,0

x 6 - 0,0 - 0,0 - 0,0

E 6 - 0,0 - 0,0 - 0,0

y 5 - 0,0 1 9,1 1 5,5

+ 5 - 0,0 - 0,0 - 0,0

x 5 3 42,8 3 27,3 6 33,3

E 5 3 42,8 4 36,4 7 38,9

y 4 1 14,3 - 0,0 1 5,6

+ 4 1 14,3 2 18,2 3 16,7

x 4 2 28,6 5 45,4 7 38,8

E 4 4 57,2 7 63,6 11 61,1

Dystalny grzebień trygo- nidu na Mi

Distal trigonid crest

on Mi 22 27 49

0 22 100,0 25 92,6 47 95,9

+ - 0,0 2 7,4 2 4,1

Fałdka kolankowa meta- konidu na Mi

Deflecting wrinkle of me-

taconid on Mi 19 25 44

0 14 73,7 23 92,0 37 84,1

+ 5 26,3 2 8,0 7 15,9

Tuberculum accessorium

mediale intemum na Mi 24 28 52

0 24 100,0 27 96,4 51 98,0

+ - 0,0 1 3,6 1 2,0

Międzykorzeniowy za- ciek szkliwa na M2 Interroot extension

of enamel on M2 14 17 41

typ 1 1 7,1 - 0,0 1 3,2

typ 2 3 21,4 2 11,7 5 16,1

typ 3 3 21,4 6 35,3 9 29,0

typ 4 7 50,0 7 41,2 14 45,2

typ 5 - 0,0 1 5,9 1 3,2

typ 6 - 0,0 1 5,9 1 3,2

typ 4-6 7 50,0 9 53,0 16 51,6

typ 5-6 - 0,0 2 11,8 2 6,4

Forma 1 pa na M1

Form 1 pa on M1 8 10 18

Ciąg dalszy tab. 8 — Table 8 continued

1 2 3 4 5 6 7

typ 1 5 62,5 2 20,0 7 38,9

typ 2 1 12,5 1 10,0 2 11,1

50,0 Forma 2 med. na Mi

Form 2 med. on Mi

typ 3 2

16

25,0 7

24

70,0 9

40

typ n 6 37,5 7 29,2 13 32,5

typ III 6 37,5 15 62,5 21 52,5

typ fc 4 25,0 2 8,3 6 15,0

(M1) 17 9,95 23 10,27 40 10,19

(M1) 17 11,12 23 10,56 40 10,79

(M2) 14 9,56 14 9,4 28 9,48

(M2) 14 10,74 14 10,22 28 10,48

(M3) 5 8,86 3 9,2 8 8,99

(M3) 5 10,44 3 9,9 8 10,24

(Mi) 19 10,69 26 10,87 45 10,80

(Mi) 19 10,08 26 10,22 45 10,16

(Ma) 12 10,54 16 10,06 28 10,27

(Ma) 12 10,06 16 9,66

10,2

28 9,84

(Ms) 6 10,06 8 14 10,14

(Mj) 6 9,75 8 9,47 14 9,59

Czaszki z cmentarzyska w Masłomęczu charakteryzuje mikrodoncja gór­

nych i dolnych trzonowców, wysoki stopień redukcji górnych siekaczy bocz­

nych — 20,0%, średni stopień występowania łopatowatych form górnych sie­

kaczy medialnych — 12,5%, 6-guzkowych pierwszych molarów dolnych — 3,4%, kolankowej fałdki metakonidu — 8,0% i wewnętrznego, środkowego guzka dodatkowego na Mj — 3,6%, obniżony stopień redukcji hopykonusa na drugim górnym trzonowcu — 16,7%, częste występowanie guzka Carabel- lego — 47,7%, nieco podwyższona w skali europeidalnej częstość występowa­

nia dystalnego grzebienia trygonidu — 7,4%, średni stopień występowania wariantu II zagłębienia drugiej bruzdy metakonidu — 29,2% oraz wysoka redukcja dolnych zębów trzonowych (4-guzkowe formy Mi i M2 stanowią odpowiednio 17,1 i 94,4%).

Porównanie analizowanych serii według podstawowych cech rasowo-dia- gnostycznych uzębienia wskazuje na ich wyraźne podobieństwo pod wzglę­

dem częstości występowania łopatowatych form górnych siekaczy przyśrod­

kowych, guzka Carabellego oraz w mniejszym stopniu poziomu redukcji Mi i wariantu 2 (II) med. Jednocześnie serie te różnią się zasadniczo od siebie pod względem liczebności 6-guzkowych Mi, 4-guzkowych M2, kolankowej fałdki metakonidu, dalszego grzebienia trygonidu oraz redukcji hypokonusa na M2, co znajduje potwierdzenie przy zastosowaniu kryteriów statystycz­

nych (tab. 9).

Wyniki wstępnej analizy kraniologicznej i odontologicznej... 231 Tab. 9. Ocena istotności różnic w głównych cechach odontologicznych i STR między

gródecką i masłomęcką serią kraniologiczną

Evaluation of the significance of differences in main odontological characteristics and STR between the Gródek and Masłomęcz craniological series

Cechy Traits Łopatowatość I1

Shovel shape I1 0,08

Guzek Carabellego na M1

Carabelli’s cups on M1 0,11

4-guzkowe Mi

4-cusped Mi 0,39

6-guzkowe Mi

6-cusped Mi 0,72*

4-guzkowe M2

4-cusped M2 0,75*

Fałdka kolankowa metakonidu na Mi

Deflecting wrinkle of metaconid on Mi 0,91**

Dystalny grzebień trygonidu na Mi

Distal trigonid crest on Mi 0,96"

Wariant 2 (II) med. na Mi

Variant 2 (II) med. on Mi 0,24 Wariant 2 (III) med. na Mi

Variant 2 (III) med. on Mi 0,66 Stopnie 5-6 zacieku szkliwa na M2

5-6 enamel extension degrees on M2 0,82 Redukcja hypokonusa na M2

Reduction of hypoconus on M2 0,71’

STR 0,57

* Poziom ufności 0,95 — Confidence level 0.95.

** Poziom ufności 0,99 — Confidence level 0.99.

Uogólniając uzyskane wyniki można stwierdzić, iż populacje gródecka i masłomęcka uformowały się na wspólnej podstawie. W tym samym czasie włączyły w swój skład komponenty morfologiczne o różnym pochodzeniu.

MIEJSCE ANALIZOWANYCH SERII

W SYSTEMIE ODONTOLOGICZNYCH TYPÓW EUROPY

Badania wykazały (11, 31, 32), że w pierwszym tysiącleciu naszej ery na północy, północnym wschodzie i południowym wschodzie kontynentu euro­

pejskiego rozpowszechnione były trzy typy antropologiczno-odontologiczne:

północny gracylny, środkowoeuropejski oraz południowy gracylny, które róż­

niły się między sobą poziomem redukcji pierwszego molara i stopniem kon­

centracji cech pochodzenia „wschodniego” (6-guzkowych Mi, grzebienia dy-

stalnego, fałdki kolankowej, łopatowatości siekaczy i innych).

Północny typ gracylny, wyodrębniony przez Zubowa w wyniku przeba­

dania współczesnych grup etnicznych Finlandii, północno-zachodniej części Rosji i południa państw nadbałtyckich (52), charakteryzuje nader specy­

ficzny zespół cech budowy zębów, zawierający zarówno elementy „ultraeu- ropeidalne” (bardzo znaczne nawet w skali rasy europeidalnej udziały 4-guz- kowych pierwszych dolnych molarów i guzka Carabellego), jak i zawyżoną częstość występowania niektórych cech „wschodnich” i przede wszystkim ko­

lankowej fałdki metakonidu oraz 6-guzkowych Mi. Najstarszy wariant opi­

sywanego typu odkrył G r a w i e r i e (4) podczas badania czaszek z cmenta­

rzyska Kiwutkalnskiego, położonego w dolnym biegu Dźwiny, a datowanego na epokę brązu. Niektóre ślady tego typu można zaobserwować u ludno­

ści kultury pomorskiej, o czym świadczy praca poświęcona morfologii zę­

bów z cmentarzysk ciałopalnych, opublikowana przez Marię K a c z m a r e k (13) . Charakterystycznymi przedstawicielami północnego typu gracylnego w okresie późnego średniowiecza są Liwowie (11). Interesujące, iż zespół cech tego typu stwierdzono wśród Niemców z Kazachstanu (12).

Następny typ odontologiczny, tj. środkowoeuropejski, charakteryzuje niewielki stopień redukcji dolnych molarów i mały udział cech „wschodnich”.

Najstarszą jego formą jest zespół cech występujący wśród plemion kultury dniepro-donieckiej z okresu neolitu (nie opublikowane materiały Siegiedy).

W epoce brązu reprezentują go plemiona fatianowskie (10). W pierwszym tysiącleciu środkowoeuropejski typ odontologiczny jest bardzo rozpowszech­

niony wśród przodków współczesnych grup etnicznych — ludów bałtyckich i słowiańskich, np. Zemajtów (38).

I wreszcie południowy typ gracylny, którego cechy powszechnie wystę­

pują wśród dawnych i współczesnych populacji na Bałkanach (37), Kaukazie (14) , stepowej strefie południowej części Europy Wschodniej (45) oraz in­

nych rejonach, charakteryzuje: wysoki poziom redukcji dolnych zębów trzo­

nowych i zwiększona koncentracja wielu spośród cech „wschodnich”. Pod względem poziomu redukcji zębów, a w szczególności pierwszego molara dol­

nego, ten typ antropologiczno-odontologiczny zbliżony jest do północnego gracylnego, różni się jednak od niego wyższą częstością występowania dal­

szego grzebienia trygonidu, stopni 5-6 międzykorzeniowego zacieku szkliwa, wariantu 2 (III) med. i niższą koncentracją znacznie zredukowanych form hypokonusa na M2 oraz wariantu 2 (II) med. W pierwszym tysiącleciu ce­

chy tego typu reprezentowane są wśród plemion sarmackich i wśród ludności kultury sałtowo-majackiej (44).

W celu określenia miejsca badanych serii w systemie wyżej opisa­

nych europeidalnych typów odontologicznych przeprowadzono analizę sta­

tystyczną na materiale trzech serii wzorcowych: widzemskich Liwów

Wyniki wstępnej analizy kraniologicznej i odontologicznej... 233 Tab. 10. Ocena istotności różnic w głównych cechach odontologicznych i STR między serią

gródecką a grupami reprezentującymi europeidalne typy odontologiczne

Evaluation of the significance of differences in main odontological characteristics and STR between the Gródek series and the groups representing Europeidal odontological types

Cechy Traits

Seria gródecka w odniesieniu do:

liwskiej żemajtskiej sarmackiej Łopatowatość I1

Shovel shape I1

Guzek Carabellego na M1

0,28 0,99” 0,24

Carabelli’s cups on M1

Czteroguzkowe Mi 0,19 0,0 0,49

4-cusped Mi Sześcioguzkowe Mi

0,15 0,76” 0,71

6-cusped Mi

Czteroguzkowe M2 0,48 1,11” ‘ 1,62” *

4-cusped M2

Fałdka kolankowa metakonidu na Mi 0,53 1,33" 0,13 Deflecting wrinkle of metaconid on Mi

Dystalny grzebień trygonidu na Mi 0,34 1,10” 0,24 Distal trigonid crest on Mi

Wariant 2 (II) med. na Mi 0,0 0,0 1,04**

Variant 2 (II) med. on Mi Wariant 2 (III) med. na Mi

0,11 0,69* 0,49

Variant 2 (III) med. on Mi Stopnie 5-6 zacieku szkliwa na M2

0,29 0,47 0,66

5-6 enamel extension degrees on M2 Redukcja hypokonusa na M2

— — 1,09*

Reduction of hypoconus on M2 0,14 0,67* 0,71

STR 0,25 0,71 0,68

* Poziom ufności 0,95 — Confidence level 0.95.

** Poziom ufności 0,99 — Confidence level 0.99.

*** Poziom ufności 0,999 — Confidence level 0.999.

(X-XII w. n.e.), Żemajtów (V-VII w. n.e.) i Sarmatów z cmentarzyska Ust-Kamienka (III w. p.n.e.) ze stepowej strefy Ukrainy (tab. 10 i 11).

Analiza tabel wykazuje, iż seria z Gródka jest wyraźnie podobna do liw­

skiej (STR 0,25), a z Masłomęcza — do sarmackiej (STR 0,33). Jednocze­

śnie są one w równym stopniu oddalone od serii żemajtskiej, reprezentującej typ środkowoeuropejski. Ogólne wyniki analizy statystycznej pozwalają na wyciągnięcie wniosku o istnieniu związku między badanymi seriami a zróż­

nicowaniem populacji europeidalnych „północ-południe”.

Ilustracją tych różnic jest wykres (ryc. 4), na którym na osi odciętych

zaznaczono sumę wyrażonych w radianach częstości analizowanych cech,

ich wzrastający udział wskazuje na wzmocnienie północnoeuropeidalnej

komponenty odontologicznej (kolankowa fałdka metakonidu, 6-guzkowe Mi,

Tab. 11. Ocena istotności różnic w głównych cechach odontologicznych i STR między serią masłomęcką a grupami reprezentującymi europeidalne typy odontologiczne Evaluation of the significance of differences in main odontological characteristics and STR between the Masłomęcz series and the groups representing Europeidal odontological types

Cechy Traits

Seria masłomęcka w odniesieniu do:

liwskiej żemajtskiej sarmackiej Łopatowatość I1

Shovel shape I1

Guzek Carabellego na M1 Carabelli’s cups on Ml Czteroguzkowe Mi 4-cusped Mi Sześcioguzkowe Mi 6-cusped Mi Czteroguzkowe M2 4- cusped M2

Fałdka kolankowa metakonidu na Mi Deflecting wrinkle of metaconid on Mi Dystalny grzebień trygonidu na Mi Distal trigonid crest on Mi Wariant 2 (II) med. na Mi Variant 2 (II) med. on Mi Wariant 2 (III) med. na Mi Variant 2 (III) med. on Mi Stopnie 5-6 zacieku szkliwa na M2 5- 6 enamel extension degrees on M2 Redukcja hypokonusa na M2 Reduction of hypoconus on M2 STR

0,14 1,32’’* 0,17

0,27 0,13 0,46

0,37 1,10*** 0,23

0,44 0,10 0,45

0,48 0,70’ 0,61

0,32 0,28 0,29

1,28*“ 1,15*** 0,26

0,13 0,50 0,41

1,33**’ 1,35*** 0,22

-■ - 0,51

0,83 0,11 0,00

0,56 0,67 0,33

* Poziom ufności 0,95 — Confidence level 0.95.

** Poziom ufności 0,99 — Confidence level 0.99.

*** Poziom ufności 0,999 — Confidence level 0.999.

o

1 2

Ryc. 4. Porównanie serii gródeckiej i masłomęckiej z seriami europeidalnego typu odontologicznego przy uwzględnieniu ważniejszych cech; serie: 1 — gró­

decka, 2 — masłomęcka, 3 — liwska, 4 — żemajtska, 5 — sarmacka

A comparison of the Gródek and Masłomęcz series with Europeidal series of odontological type with con- sideration of morę important features; series: of Gró­

dek, 2 — of Masłomęcz, 3 — Livian, 4 — of Żemajty

tribe, 5 — of the Sarmatian tribe

Wyniki wstępnej analizy kraniologicznej i odontologicznej... 235 forma 3 i 3+ hypokonusa na M2), natomiast na osi rzędnych — analogiczną sumę cech odnosząca się do komponenty południowoeuropeidalnej (dystalny grzebień trygonidu oraz wariant 2 (II) med.).

Zgodnie z wynikami analizy statystycznej w lewym górnym rogu wy­

kresu, to jest na jego „biegunie północnym” , znalazły się serie gródecka i liwska, a w prawym dolnym rogu, „biegunie południowym” — masło- męcka i sarmacka. Co się zaś tyczy serii żemajtskiej, to zajmuje ona położenie neutralne z punktu widzenia zróżnicowania odontologicznego wspomnianych wariantów.

PORÓWNANIE ANALIZOWANYCH GRUP

Z SERIAMI KULTURY CZERNIACHOWSKIEJ Z CMENTARZYSK UKRAINY I MOŁDAWII

Badania wykazały (46), iż u ludności kultury czerniachowskiej dadzą się wyodrębnić trzy regionalne zespoły odontologiczne: dnieprzański prawo­

brzeżny, dnieprzański lewobrzeżny i dunajsko-dniestrzański.

Zespół dnieprzański prawobrzeżny wyodrębniono na bazie materiałów z cmentarzyska Żurawka w liczbie 47 czaszek. Charakteryzuje się on umiar­

kowaną gracylizacją dolnych zębów trzonowych i niewysokim poziomem kon­

centracji cech orientacji „wschodniej”, średnim udziałem guzka Carabellego oraz średnio niskim odsetkiem wariantu II drugiej bruzdy metakonidu. To połączenie cech, ogólnie rzecz biorąc, jest swoiste dla reprezentantów środ­

kowoeuropejskiego typu odontologicznego.

Następny zespół — dnieprzański lewobrzeżny — wyodrębniono w wy­

niku badań zbliżonych do siebie serii z cmentarzyska Boromla i Uspienka, charakteryzujących się zwiększonym poziomem redukcji pierwszego dol­

nego molara, bardzo wysokim guzkiem Carabellego, zwiększoną w skali europeidalnej koncentracją niektórych cech wschodnich i bardzo niską częstością wariantu 2 (II) med. Opisana kombinacja cech jest swo­

ista dla przedstawicieli zachodniego wariantu południowego typu gracyl- nego.

Trzeci zespół odontologiczny — dunajsko-dniestrzański — reprezentują materiały z cmentarzysk: Chołmskoje, Budieszty i Malajeszty (ok. 50 cza­

szek). Jego główne cechy to zwiększony poziom redukcji pierwszego dolnego

molara, brak cech „wschodnich” , mała wielkość guzka Carabellego — nie

znajdująca analogii wśród typów europeidalnych. Według wielu cech rasowo-

-diagnostycznych uzębienia do zespołu dunajsko-dniestrzańskiego zbliżona

jest seria z cmentarzyska Koblewo.

a

'Sb

<2

«5 1 2 o S

o 1 N

A

y d 1 o o s 5 _M _ O O TJ Cl flJ

© Z

Si > 2

« -g Ł o 5 .Si

03 O

•N Q) Q) 3 N £ £ £ d«

ja 8 » j 2 Q 2

►JMZ)

•S O 2 “ =>

2 fc B,

•-d O gj g s -a rt OQ S-. 5

CVtt>

0) s O 03

5

03 a o a

1 1 N s 3^3

_O i W O

Z ja O O 3S

g

O tS

a o o t-»

CQ JS

§ a

3 g

■N

3

j3’.'S OH S2

«!

O-~°°

• fess p -g 2

o S o a

&

'§

'S o 43 o

d

o o CM CM co ©

©~ ©

CO 00 CO CM

o co o co co

CM

©~ ©~ o

© I-

©

© O

© ©

©~ © CM

© ©

©

© ©

•9 cO 03 ,2oo cno cn

O b-

© © © ©

© O ©~ o

© ©

© ©~

© ©

© o b^

r-T °~ O

© © co

© © 1— ł co 00 CM CM z CO CM co

°° °~ © CO ©

©~ © © oo

CO T-i CM

i

bp «5

* a

"Z d co o

« y**3 03 4*5 CJ d d -d 'd

C S x«3 03 s 'O p«

o d co d d o o o cu

► >

i f

g g .2 s s

£ o o t ó t ó

- e-Js ° «5 d

£ 43 «3 o

£ co -r?.s I ? d d

m i

Wyniki wstępnej analizy kraniologicznej i odontologicznej. 237

© KO

04 o 04 ©

© o <□

o 04 O b-

ko

05 04 04 r-

KO

© © o_

o~ o 05

o o ©

Ó' o o o o KO KO

i—

co co co

o © o

© ©~ o o o o o o

o

©_ ©~ O KO

OTfTf H

co O4~ © o © © © © © o~ © ©

oó' oo T— 1 © o T— 1 o © rH © 04 o o KO KO o 04 04 © KO © KO

z-^s z>z~\z-\z-\

04 b~ r— 1 b- 00 T— ( 00 r— 1 rH O KO 00 O O KO r— t r-t

— (

— ( ' 04 T— 1 04 '-— ' v— z s— -' "'— z '•— z z •>_Z'% _ZX_Z

co 00 KO^ © o~ O © © o

od r-l KO- KO od © o © o' o~ ©~ O? CO~

KO ł— t 00 04 04 b- Tf T— (

z— S x—x Z— S z->z^,z>z—S z^«s z_s

CO O o o KO CO 05 O b- b- 04 00 oo

'-_Z T— ''— Z 1 r-( z T— I z

b^ © © o © o r— 1 ©~C0 Tl<~ o © KO

cd' o ©~ O o o r— t Ó- -d H ó - KO bd

co r-t T— 1 00 v— t r-t N KO b- CO

X 04 co — X od 00 04 X~X 04 od G' 04 co ćo r— 1 04 .z— CO Kfdddd? b- - CO r— t J~l ^— " co 04 G 04

r-t r-l © O4~ b^ I> b^c^o co 00 °°

oo ©~ CO bd td bd

© T — 1

04 r-H 05 04 KO H © 04

<e Pi S3 ' TJ

Pi^

■ e*

"C3

44 V

cś O ce £ 2N C O r^ _O PS o a

ŁO o

O a | g -S a

§ S 3) O U 4

s o s u, T3 & T3 + o o o C s.44 p, 2 /2 N C /5 C

3 S>3 g -4 «■> <ó fc

S & g § H u

-S o

« 'fl £ 3 « 44.2 o g 2

OU i, '

■— • ?3 e3 ł— < t u "3 —i £ ^ -d -d c§ « *>-S ~

5 d

2 g,g~

fc, -4 -4 tu Q Q Q a a 04 04

■a?

S g.2

—.42 o CO >> O, N O g , ^

z— ".

I ?

k ’ *

1) to o £ 2 &

£ ,2 O T3

>>

• h

<U ló N J Ę?§* S

3 o

‘ćo 3 fT) .2 I K w O co

ij

°

O H

o Bo

fc.g

5 "O

S £ s