JANUSZ M ARIAŃSKI: Młodzież między tradycją i ponowoczesnością. W arto
ści moralne w świadomości młodzieży. Lublin 1995, RW KUL, ss. 410 + aneks (kwestionariusz badawczy)
Nakładem Redakcji Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego ukazała się w 1995 roku rozprawa socjologiczna autorstwa Janusza M ariań
skiego poświęcona postawom młodzieży maturalnej wobec wartości moralnych, a w dalszej kolejności także przemianom w tym nastawieniu respondentów, które wywołuje transformacja ustrojowa, jaka następuje w Polsce w latach dziewięćdziesiątych.
Recenzowana książka jest już kolejną publikacją naukową tego Autora poświęconą istotnym problemom młodzieży polskiej. Problematykę młodzieży podnosił on bowiem wcześniej w wielu innych publikacjach książkowych i rozprawach cząstkowych, jak choćby w książce Wartości religijne i moralne młodych Polaków z 1991 roku. Recenzowana tu jego książka jest niewątpliwie publikacją o znaczących walorach naukowych i poznawczych w tej dziedzinie wiedzy. Kontekst „ponowoczesności” czyni z niej rozprawę ważną i nową od strony merytorycznej i metodologicznej, ukazującą obiektywnie moralną kondyc
ję maturzystów polskich lat dziewięćdziesiątych. Wagi problemu analizowanego w tej książce jest świadom sam Autor, kiedy zaznacza już we „Wstępie”, iż „(...) Od wielu lat trwa ożywiona dyskusja nad problematyką wartości uznawanych przez młodzież w naszym kraju. Mówi się o erozji wartości moralnych w świadomości ludzi młodych, o pluralizmie wartości, o zmierzchu tradycyjnej moralności chrześcijańskiej, o relatywizmie wartości, o kryzysie sensu życia, o przemianie wartości w warunkach przejścia od realnego socjalizmu do demokracji” (s. 7). I dalej dodaje: „Wydaje się, że właśnie maturzyści, jako ci, którzy mają za sobą stosunkowo długi okres formalnego kształcenia i stoją przed koniecznością podejmowania ważnych decyzji dotyczących własnej przyszłości, są właściwym „obiektem” śledzenia tych zmian. M ają oni wmniejszym lub większym stopniu skrystalizowane poglądy i wyobrażenia na temat tego, co moralnie dobre a co złe, szlachetne lub nieszlachetne, godziwe lub niegodziwe” (s. 8).
T a motywacja wyznacza kierunek badań, jak i cel główny niniejszemu studium. Mówi o tym sam Autor, kiedy pisze dalej: „Podejmując temat dotyczący wartości moralnych uznawanych przez młodzież, (...) pragniemy podjąć mniej lub bardziej istotne sprawy związane z sytuacją młodego człowie
ka, żyjącego w warunkach przejścia od społeczeństwa losu (kierowanego totalitarnie), z pewnymi cechami społeczeństwa tradycyjnego, do społeczeństwa wyboru (pluralistycznego), z rodzącymi się cechami społeczeństwa ponowoczes- nego. W kształtującym się społeczeństwie pluralistycznym znaczenia i sensy aksjologiczne w świadomości młodzieży przestają być oczywiste. Religijne, moralne i kulturowe definicje rzeczywistości tracą swoją jakość pewności i stają się kwestią swobodnego wyboru (s. 8). Wartości moralne uznawane przez
maturzystów 94’ ujmujemy w kontekście przemian społeczno-kulturowych, jakie dokonują się we współczesnym społeczeństwie polskim. Zmiany te są często przedstawiane jako przejście od tradycji do nowoczesności, a nawet do ponowoczesności (...). Wzrastanie w „sprzecznościach” staje się jakąś normal
nością dla dorastającej młodzieży ostatniej dekady XX wieku” (s. 8).
Dalej A utor przyjmuje założenie, że obecną kondycję moralną młodego pokolenia Polaków można opisywać w kategoriach kontynuacji i zmiany, trwałości i zerwania. Stąd przemiany w wartościach moralnych maturzystów rozważa w kontekście społecznych procesów modernizacyjnych, między tradycją i ponowoczesnością. M a zarazem świadomość trudności, na jakie napotyka socjologia podczas próby określenia istoty ponowoczesności. Zaznacza jednak, że mimo to socjologia nie może uchylić się od obowiązku zajęcia się tematem przemian społecznych idących w kierunku ponowoczesności, niezależnie od przedmiotu zainteresowań i badań. Dotyczy to także socjologii moralności i religii oraz socjologii młodzieży i wychowania. Socjologie te nie mogą zignorować wyzwań, jakie stawia im epoka postmodernistyczna. Janusz Mariański, jako socjolog moralności, religii i młodzieży, wyzwanie to podejmuje odważnie, a efektem tego trudu są badania empiryczne i niniejsza książka, która mówi szeroko i głęboko o wartościach moralnych maturzystów polskich w 1994 roku.
Janusz M ariański m a rację mówiąc, że maturzyści są w punkcie zwrotnym swojej biografii życiowej, bowiem zaczynają sami „budować” własne życie osobiste i społeczne, próbują podejmować znaczące decyzje egzystencjalne na
„własny rachunek”. Jednocześnie we własnych wolnych wyborach moralnych znajdują się oni na duchowym rozdrożu, w warunkach dezorientacji aks
jologicznej oraz demontażu tradycyjnych autorytetów (s. 9).
Ważne i znaczące jest pytanie A utora o wartości moralne w sensie ścisłym, jak i o wartości życiowe, które młodzież ta ceni i do osiągnięcia których dąży.
Od wartości stanowiących podstawę ocen, aspiracji i dążeń maturzystów (i całej młodzieży) zależy w dużej mierze przyszłość polskiego społeczeństwa ery ponowoczesności. Obecnie widać już, że w świadomości aksjologicznej młodych Polaków dokonuje się proces przemian od wartości-obowiązku do wartości samorealizacyjnych.
A utor informuje dalej, że książka jest „pogłębionym raportem z badań socjologicznych zrealizowanych w pięć lat po upadku systemu politycznego określanego mianem realnego socjalizmu, w społeczeństwie znajdującym się wciąż w sytuacji przejściowej, mało stabilnej. Dawny system społeczno-politycz
ny odchodzi w przeszłość, nowy wyłania się powoli i niewyraźnie” (s. 10).
R aport ten opiera się więc na badaniach empirycznych zrealizowanych w 1994 roku w sześciu wybranych miastach w Polsce: w Dęblinie (103 badanych), w Gdańsku (234), w Kraśniku (243), w Puławach (242), w Szprotawie (194), w Tarnowie (452). Materiały ankietowe w terenie zebrali uczestnicy Seminarium Socjologii Moralności w Instytucie Socjologii KUL, którym (seminarium)
A utor sam kieruje. Łącznie ankietą objęto więc 1468 maturzystów (92,2%
próby planowanej) w różnego typu szkołach średnich (licealnych i technicz
nych). Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety na temat „M aturzy
ści a wartości moralne”, który opracowano w Katedrze Socjologii Moralności KUL. Kwestionariusz ten zawierał 79 pytań, w tym 12 metryczkowych, wśród których są pytania „zamknięte” (kafeterie) i pytania „otwarte”, dające szansę respondentom do ukazania własnego, swobodnego punktu widzenia na dany temat. Kwestionariusz ten zastosowano we wszystkich miastach objętych badaniami, co jest zaletą ułatwiającą porównywanie wyników badań. Badania wykonano wszędzie techniką audytoryjną w salach szkolnych pod nieobecność nauczycieli młodzieży.
Recenzowana książka, licząca 410 stron, składa się z dwóch części: teoretycz- no-metodologicznej i opisowo-interpretacyjnej (prezentacyjnej). W pierwszej (rozdziały I i II, s. 7-90) A utor analizuje szczegółowo przemiany społecz
no-kulturowe i ich wpływ na życie moralne ludzi młodych. Charakteryzuje tu społeczeństwo będące na etapie przejścia od tradycji do ponowoczesności, a następnie ukazuje specyfikę moralności funkcjonującej między tradycją i ponowoczesnością (s. 11-38). W rozdziale drugim prezentuje problematykę, metodę badań oraz charakterystykę społeczną i religijną badanych maturzystów.
Część drugą (opisowo-interpretacyjną) tworzą rozdziały od trzeciego do siódme
go. W tej części A utor podnosi i analizuje na podstawie rezultatów badań empirycznych następujące zagadnienia i kwestie: w rozdziale trzecim - podstawo
we orientacje moralne maturzystów, a w tym ich stosunek do norm moralnych, postawy wobec Dekalogu, stosunek do norm moralnych dotyczących codzienno
ści, ich nastawienie do autorytetów moralnych (s. 98-160). W czwartym rozdziale (s. 161-201) prezentuje cele i dążenia badanej młodzieży, w tym wartości znaczące w jej życiu codziennym, zarówno ogólne, jak i konkretne. Zastanawia się także nad tym, które wartości codzienne są traktowane przez młodzież jako cele życiowe i które nadają sens jej życiu osobistemu. W piątym rozdziale (s. 203-246) A utor analizuje wartości prospołeczne i egoistyczne, znaczące w życiu młodzieży.
Najpierw wyjaśnia istotę obu typów wartości, a następnie ukazuje ocenę badanych dotyczącą natury ludzkiej i stosunków międzyludzkich, ich postawy wobec wartości prospołecznych, rozumienie miłości bliźniego jako ideału etycznego. W szóstym rozdziale (s. 247-276) analizuje stosunek respondentów do wartości godnościowych. A utor ukazuje tu godność jako wartość społeczną, aby dalej zapytać, czy podobnie postrzegają badana młodzież maturalna? Godność ludzką analizuje w kontekście wartości codziennych i uroczystych, konfrontując to ujęcie z oczekiwaniami i racjami maturzystów. Nie pomija również sytuacji, które kwestionują i naruszają godność człowieka, wskazując na opinie, uwagi i postulaty respondentów dotyczące tej kwestii. W siódmym rozdziale (s. 277-334) analizuje stosunek młodzieży badanej do wartości ze sfery życia małżeńskiego i rodzinnego. Pyta tu więc, czy i na ile rodzina jest podstawowym nośnikiem
przekazu wartości moralnych i relacji międzygeneracyjnych (rodzice-dzieci)?
Jakie treści moralne są ważne w wychowaniu rodzinnym i jak odnosi się do nich sama młodzież? Jakie zmiany nastąpiły w przekazie wartości moralnych w środowisku rodzinnym pod wpływem transformacji systemowych w kraju w obecnym okresie i co młodzież sądzi o tych zmianach? Analizuje także wartości związane z moralnością (etosem) małżeńską i rodzinną, ukazuje opinie i sądy respondentów z nimi wprost związane. Wreszcie prezentuje interesujące zagadnienie stylów wychowania moralnego w rodzinie wraz z ich krytyką pochodzącą od młodzieży. W arto zaznaczyć, iż każdy rozdział A utor kończy uwagami syntetycznymi, co ułatwia bardzo Czytelnikowi wyrobienie sobie w miarę pełnego obrazu i jasnego spojrzenia ogólnego na omawiany temat.
Źle się stało, zdaniem recenzenta, że w typologii wartości omawianych w książce zabrakło, choćby skrótowej, prezentacji wybranych wartości religij
nych jako oddzielnego ich typu. Przecież i te wartości mają ścisły związek z wartościami moralnymi (i odwrotnie), jak i z celami i dążeniami ludzi młodych. Niestety, A utor nie uwzględnił ich w taki sposób we własnej rozprawie. Nie rozwiązuje tego problemu potraktowanie wybranych wartości religijnych jako zmiennych niezależnych warunkujących postawy młodzieży wobec wartości moralnych, jak i jej działania moralne. Nie wyjaśnia tego braku także informacja Autora, że wartościom religijnym badanych maturzystów poświęca odrębną publikację. Choćby jeden rozdział powinien znaleźć się i w tej książce, poświęcony wprost stosunkowi badanych osób do wartości religijnych.
Inną wadę tej książki zauważamy w drugiej jej części, która jest dokładnym ukazaniem i opisem wyników badań empirycznych na analizowany temat.
Problem tkwi w tym, iż opis dominuje wyraźnie nad próbą interpretacji zauważonych tendencji zmian w postawach i zachowaniach moralnych badanych maturzystów, które następują pod naporem ponowoczesności. Dominacja ta czyni określony niedosyt u Czytelnika tej książki. Interpretacja rezultatów badań, jeśli byłaby szersza i bardziej pogłębiona, wniosłaby o wiele więcej cennych poznawczo informacji na temat zmian świadomościowych maturzystów, aniżeli, zastosowany tu, szeroki ich opis. Nie przekonuje więc do końca motywacj a Autora dotycząca takiego właśnie stanowiska, w której zaznacza sam, że „Bardziej zwracamy uwagę na odtworzenie świadomości moralnej badanych osób niż na modyfikację postrzegania wartości pod wpływem zmian społeczno-politycznych i gospodarczych” (s. 10). Kontekst ponowoczesności jako kryterium zmian w moralności i systemie wartości maturzystów polskich, domaga się szerokiego ukazania właśnie tych modyfikacji w postawach i zachowaniach badanych osób.
Książka jest zaopatrzona w wykaz skrótów używanych w treści, w kwes
tionariusz badawczy oraz w dość obszerną literaturę przedmiotu - polską i obcojęzyczną. Zauważa się jednak luki w tej bibliografii, brak choćby wielu ważnych pozycji na ten temat znanych recenzentowi. Niemniej i ta bibliografia jest dodatnią cechą książki.
W „Zakończeniu” A utor dokonuje gruntownego podsumowania wyników badań, generalizuje wnioski szczegółowe i syntetycznie ukazuje główne cechy moralności własnych respondentów. Nie zapomina również o sugestiach m ają
cych na celu konieczność kontynuacji badań na ten temat w różnych środowis
kach młodzieżowych w kraju.
Lektura tej książki nasuwa recenzentowi wiele innych jeszcze spostrzeżeń i uwag. Należy podkreślić, iż rozprawa ta pobudza do refleksji nad wieloma problemami związanymi z miejscem i rolą młodzieży w „rzeczywistości ponowo- czesnej” w Polsce, jak i z wpływem ponowoczesności na moralną i inne sfery świadomości ludzi młodych oraz ich zachowań i działań. Zastanawia Czytelnika już sam tytuł tej książki, jeśli zestawimy go z obecnymi warunkami życia młodzieży w Polsce, tak złożonymi, słabo jej znanymi i mało zrozumiałymi. Zastanawia również podejście A utora do badanego zjawiska zależności między ponowocze- snością a moralnością młodzieży maturalnej, która znajduje się w okresie pełnego autonomizowania swoich wyborów, wartości sensów i celów egzystencjalnych.
Spojrzenie A utora na to zjawisko jest nowe w literaturze przedmiotu i wmetodolo- gii badań nad młodzieżą. Stąd jako spójna koncepcja myślowa i empiryczna zainteresuje ono zarówno ludzi nauki, jak i wychowawców młodzieży.
Wysiłek Autora, aby bezstronnie, rzetelnie i wieloaspektowo unaocznić etos młodzieży maturalnej w Polsce, żyjącej w warunkach przełomu politycznego, moralnego i religijnego, zasługuje na szczególne podkreślenie. Specyfika tej postawy badawczej i poznawczej wiąże się ściśle z dążeniem A utora do uchwycenia tego, co istotne w przemianach moralności młodzieży licealnej w Polsce lat dziewięćdziesiątych. Wielopłaszczyznowość rozprawy Janusza Mariańskiego zarysowuje ramy odpowiedzi na pytania ważne dla maturzystów (czy licealistów w ogóle), a mianowicie: Jakie skutki wywoła w ich życiu (także w moralności) laickim i religijnym wkraczająca coraz szybciej do Polski ponowoczesność, uważana dotąd za cechę szczególną dla Zachodu? Jakie skutki ujemne wywoła ona również w życiu wszystkich Polaków w zbliżającym się nowym stuleciu? N a te i podobne pytania odpowiada częściowo Janusz M ariański (sam i ustami maturzystów) w tej książce.
Książka Janusza Mariańskiego jest rzetelną pracą naukową o charakterze socjologicznym. Z tej racji zasługuje na uwagę uczonych socjologów i pedago
gów oraz filozofów, którzy interesują się szerzej zjawiskiem ponowoczesności i zastanawiają się nad jej związkami z życiem ludzi. Praca ta nie będzie także obojętną dla nauczycieli i wychowawców młodzieży licealnej (i szerzej), od
powiedzialnych za całościową formację jej osobowości, jak i za przystosowanie jej do nowych warunków życia w kraju. Zasługuje ona więc na uwagę tych wszystkich ludzi, którym nie jest obojętna i obca kwestia zmian w etosie młodych Polaków doby obecnej, wchodzących w warunki ponowoczesności. Im wszystkim ta książka dostarcza rzetelnej wiedzy naukowej na ten temat i uczula ich na wagę problemów nękających młodzież.
Książkę tę cechuje nadto zwarty i logiczny charakter, duża komunikatyw
ność i bogata baza danych empirycznych. Postawy i wartości moralne maturzy
stów A utor rozpatruje na tle podstawowych cech demograficzno-społecznych (płci, wieku, typu szkoły, pochodzenia społecznego i środowiskowego) i pozio
m u zaangażowania religijnego. Ważne jest i to, że A utor dokonuje ciągle porównań wyników własnych badań z wynikami badań innych socjologów polskich i obcych, którzy zajmowali się tym zagadnieniem. Komunikatywny język, jakim posługuje się Autor, spowoduje, iż być może przeczytają ją chętnie fachowcy i laicy, lecz interesujący się życiem i problemami młodzieży. Sięgną zapewne po nią sami maturzyści, jak i studenci socjologii, pedagogiki i filozofii.
Otrzymaliśmy w ten sposób od A utora rozprawę socjologiczną, która jest rezultatem stosownie przygotowanych i sumiennie wykonanych badań em
pirycznych. Książka ta stwarza grunt i pole do dalszych badań związanych z tym tematem, będąc zarazem wzorem postępowania metodologicznego dla młodych socjologów i humanistów.
Zachodzący ciągle proces przemian w Polsce i w świadomości Polaków będzie wpływał na kształt etosu i innych sfer życia młodzieży. Trudno jednak teraz prognozować, w jakim kierunku przemiany te zepchną postawy i działania młodych Polaków końca lat dziewięćdziesiątych? Bez wątpienia będzie to ważny problem poznawczy i badawczy dla socjologów i pedagogów, jak i filozofów.
Janusz M ariański uwrażliwił w tej książce na jego istotę i dał poprawny wzór naukowego podejścia do jego istoty i ewolucji. Książka ta uświadamia bada
czom ogrom problemów i potrzeb młodych Polaków, którzy wchodzą nieco po omacku w erę ponowoczesności, a zarazem narażonych na różne niespodzianki i na złe doświadczenia życiowe. Z tego powodu w arta jest ona uważnej lektury, ponieważ daje wielorakie korzyści, a zwłaszcza poznawcze.
Jó zef Baniak
Wybory prezydenckie a socjologia zawodu
Polityka i politycy w okresie wyborów. Praca zbiorowa pod redakcją Grzegorza M a t u s z a k a . Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Instytut Socjologii.
Łódź 1996, 179 s.
Dwa stulecia temu Wacław Potocki wieścił, że nieśmiertelne, co na papier wlezie. Przejęci tym łodzianie z K atedry Socjologii Zawodu UŁ postanowili uwiecznić swe nazwiska w formie najtrwalszej - książce. Pretekstu dostarczyła kampania prezydencka ’95, a hojność KBN załatwiła całą resztę. W konsekwen
cji wyszła praca Polityka i politycy w okresie wyborów. Jej lektura sprawia zawód. Tym głębszy, im większe zainteresowanie u Czytelnika budzi sam temat.
