Obyczaje pogrzebowe w Mezopotamii w okresie wczesnodynastycznym

Dorota Ławecka

OBYCZAJE POGRZEBOWE W MEZOPOTAMII W OKRESIE WG ZESNODYHA9TÏCZNYM

Zespoły pochówków z okresu wczesnodynastycznego pochodzą z terenu środkowej i południowej Mezopotamii (Chafadża, Kisz, Abu Salabikh, Para, Ur i el-Obeid) oraz z rejonu Dżebel Hamrin (Tell Ahmad al-Hattu i Kheit Qasim). Te dwie ostatnie nekropole, ze względu na duże różnice w obyczajach grzebalnych w porównaniu ze

zwyczajami zaobserwowanymi na uprzednio wymienionych stanowi-skach, zostaną omówione oddzielnie (por. s.76-79) .

Położenie i orientacja grobów

Świadectwa archeologiczne dowodzą, że w omawianym okresie chowano zmarłych zarówno w obrębie domostw, jak i na cmentarzach

2 usytuowanych na terenie otwartym .

Z pierwszym przypadkiem mamy do czynienia w Chafadży, gdzie groby umieszczano pod podłogami domów (obszar pomiędzy świątynią Bina a świątynią Owalną).

W Abu Salabikh pochówki z okresu wozesnodynastycznego III znaleziono bardzo płytko pod obecną powierzchnią gruntu (rejon A i E, na północny wschód od wzgórza z osadnictwem epoki Uruk).

i

Hazwy stanowisk przytoczono w polskiej wersji zaczerpnię-tej z pracy J^Meuszyńskiego, Qdkiyjyanie Mezopotamii. Warszawa, 1977. W przypadku stanowisk nie uwzględnionych w wyżej omówionej praoy, pozostawiono pisownię użytą w raportaoh wykopaliskowych.

p

Na omawianych stanowiskach znaleziono dość duże zespoły poohówków: sześćdziesiąt pięć grobów z Fara, ponad siedemdzie-siąt z el-Obeid, około stu pięćdziesięciu z Chafadży, blisko dwieśoie z Abu Salabikh, około trzystu pięćdziesięciu z Kisz i kilkaset z Ur. Liczby podano w przybliżeniu, ze względu na trud-ności w datowaniu poszczególnych pochówków.

6 0

-Zarówno warstwa, z Jakiej były wykopywane, jak i górne częśoi szybów uległy zniszczeniu. Zwyczaj chowania zmarłyoh w obrębie domów został zaobserwowany dla wcześniejszych pochówków wczesno-dynastycznych na tym stanowisku - wydaje się więo prawdopodobne, że i w końcowej fazie omawianego okresu były one wkopywane z o -becnie zerodowanych poziomów mieszkalnyoh budynków. Dwa groby znalezione poza miejsoem koncentraoji pochówków,nie mające związ-ku z żadnymi konstrukcjami architektonicznymi sugerują, że obie formy chowania zmarłych były praktykowane jednocześnie w obrębie t e j samej osady.

W przypadku pochówków z Fara i el-Obeid niejasne pozostaje, na jakim terenie zostały usytuowane, ponieważ nie zachował się poziom, z jakiego były wkopywane. W Ur natomiast mamy niewątpli-wie do czynienia z cmentarzem na otwartym terenie. Groby (w po-łudniowej części późniejszego temenosu Nabu-kudurri-usur'a I I ) znajdowały się na terenie użytkowanym uprzednio przez mieszkań-oów miasta jako wysypisko śmieoi.

W Kisz pochówki odkryto na dwóch obszarach: na wzgórzu "A" oraz na Tell Ingharra. Cmentarz "A" powstał na terenie opuszczo-nyoh ruin pałacu. Częśó grobów została znaleziona pod ścianami budynków wzniesionych z cegieł pochodzących z pałacu. Zabudowa-nia te były być może wąpółczesne pochówkom. Większa część grobów pochodziła jednak z obszaru nie zabudowanego. W przypadku pochówków z sondażu X (Tell Ingharra) jest kwestią sporną, na j a -kim terenie zostały usytuowane. Istnieje możliwość, że

przynaj-x mniej część z nich umieszczono w obrębie domów .

iłeasumując, w okresie wozesnodynastycznym chowano zmarłyoh zarówno na terenie otwartym (Ur, Kisz-cmentarz "A"), jak i pod podłogami zamieszkanych domów (Chafadża, Abu Salabikh). Na pozo-stałych stanowiskach usytuowanie grobów względem budowli jest niejasne. Oba zwyczaje mogły funkcjonować równocześnie w obrębie jednego stanowiska (Abu Salabikh). Odkryte zespoły poohówków nie wykluczają istnienia Innych, nie odkopanych omentarzysk, być mo-że poza granicami osiedli. Wskazuje na to między innymi fakt, mo-że na przykład w Ghafadży groby znaleziono pod podłogami domów w

5 Por. L.Ch.Watelin, esSASâUSSâ^^JU^MÏ, Paris 193£,s.17

oraz P.R.S.Moorey, Oxford 19?8» s.

6 1

jednej tylko dzielnicy miasta, nie odkryto ich natomiast w i n -nych częściach osiedla.

Należy podkreślić, że w przypadku Chafadży i Abu Salabikh mamy do czynienia z pochówkami w obrębie zamieszkanych ówcześnie domów, jak to wynika z lioznych drobnych znalezisk pochodzących

z poziomów mieszkalnych. Budynki te nie były więc "domami zmar-łych" czy też kaplicami służącymi kultowi pochowanych osób.

Na żadnym z omawianych stanowisk nie zaobserwowano jednoli-t e j orienjednoli-tacji komór grobowych. W wielu przypadkach dłuższa oś grobu odpowiada głównej osi domów mieszkalnych (NE-SW lub NW-SE, np. Ur, el-Obeid, ChafadżaJ. Nie wydaje się jednak, aby takie rozmieszczenie pochówków miało jakikolwiek związek z wierzeniami religijnymi. W Kisz i Abu Salabikh nie można zaobserwować żad-nych reguł dotyczących orientacji grobów ani kierunku ułożenia

znalezionych w nich szkieletów. Również w Para nie odnotowano żadnych prawidłowości.

/

Obrządek grzebalny

Na wszystkich stanowiskach regułą jest inhumacja. Częściową kremację zwłok zaobserwowano jedynie w pochówkach w Chafadży, Fara i Ur. W Chafadży ślady działania ognia stwierdzono w trzech grobach. W dwóch przypadkach ograniczają się one do górnej częś-c i częś-ciała: częś-czaszki (gr.47), kręgosłupa i żeber (gr.43). W grobie 56 przepalone zostały kośoi dolnych kończyn. Ogieh rozpalano prawdopodobnie już po złożeniu ciała, o czym świadczą ślady prze-palenia znalezione również na ścianach komory grobowej w pobliżu szkieletu (gr.43).

Najwięcej pochówków ze śladami kremacji odkryto w Ur . Pra-wie wszystkie groby tego typu leżą blisko 6iebie, tworząc zwarty

^ Jak wynika z danych przytoczonych przez autora publikacji, w dwudziestu dziewięciu przypadkach stwierdzono obecność zwęglo-nych resztek drewna i popiołów,lecz nie zawsze można jednoznacz-nie stwierdzić, ozy powstały one w wyniku palenia ognia w gro-bach, ozy też są to zwęglone z upływem czasu resztki substancji

organicznych. Por. C.L.Woolley.fi^kjęaajtat^^

mgtery,London 1934, s.412#i nast. Warto nadmienić, ze w

tzw.mau-zoleum Szulgi i Amar-Suen'a w Ur pochodzącym z okresu III Dys t i i z Ur znaleziono rozrzucone w nieładzie Dyszczątki koDystne na-leżące do kilku osób. Cześć z nioh była przepalona. »iąże się to na ogół z najazdem Elamitów,którzy splądrowali budowlę,nie można jednak wykluozyć,że mamy tu również do czynienia z przypadkami kremacji. Por. P.R.S.Moorey, j ^ e & f L ^ i S l ^ e X b u ™ ^

62

z e s p ó ł w o b r ę b i e c m e n t a r z y s k a . Zwęglenie szozątków kostny oh o g r a n i c z a s i ę do g ó r n e j c z ę ś c i c i a ł a . Tak j a k i w Chafadży,ogLal r o z p a l a n o po z ł o ż e n i u zmarłego i wyposażenia do g r o b u , również w i -doczne s ą bowiem ólady p r z e p a l e n i a na n a o z y n i a c h i na ziemi wo-k ó ł s z wo-k i e l e t u . Groby t e b y ł y na ogół dość u b o g i e - j e d n a wo-k ż e a n i u ł o ż e n i e o i a ł a , a n i wyposażenie pochówków n i e odbiega od zwy-czajów zaobserwowanych d l a grobów, w k t ó r y c h n i e s t w i e r d z o n o Sia-dów k r e m a c j i .

N i e j a s n e sformułowanie E . H e i n r i c h ' a n i e pozwala na d o k ł a d n e p r z e a n a l i z o w a n i e przypadków k r e m a o j i w P a r a . Z j e g o s t w i e r d z e n i a wynika j e d n a k , że ś l a d y w p o s t a c i warstw p o p i o ł u i zwęglonych

szozątków drewna świadozą o u ż y o i u ognia w t r a k c i e r y t u a ł u p o -grzebowego^.

I n t e r p r e t a c j a omówionyoh pochówków n a s t r ę c z a t r u d n o ś c i . P. Delougaz s u g e r u j e , że s p o r a d y c z n e u ż y c i e ognia w g r o b a c h z w i ą -zane j e s t z r y t u a ł e m p u r y f i k a c y j n y m po przypadkowym o t w a r c i u w c z e ś n i e j u ż y t e g o g r o b u6. H i p o t e z a t a wydaje s i ę być mało

praw-dopodobna w ś w i e t l e odkryć w U r , g d z i e groby t e g o t y p u tworzą dość duży i zwarty z e s p ó ł . P r z y p u s z c z e n i e C . L . W o o l l e y ' a , że s ą t o pochówki niewolników lub jeńców wojennych n i e s ą o p a r t e na żadnyoh konkretnyoh podstawach^. Możliwe j e s t r ó w n i e ż , że groby t e n a l e ż a ł y do p r z e d s t a w i c i e l i obcego elementu e t n i c z e g o , a l e , j a k d o t ą d , n i e z n a l e z i o n o a n a l o g i i d l a t a k s p e o y f i c z n e g o t y p u oby-c z a j ó w na t e r e n a oby-c h p r z y l e g ł y oby-c h do o b s z a r u Mezopotamii. Co prawda w r ó ż n y c h epokach s t w i e r d z o n o na n i e k t ó r y c h s t a n o w i s k a c h b l i s k o -wschodnich p r z y p a d k i k r e m a o j i c i a ł zmarłych, n i e znane s ą jednak _O b e z p o ś r e d n i e a n a l o g i e do o p i s a n e g o powyżej r y t u a ł u . 5 P o r . E . H e i n r i c h , l . A n d r a e , ™ P o r . P . D e l o u g a z , & i X f i t e J I o j ł S £ s _ a n d J ^ g g f i l o n , Chicago 1952, s . 7 3 . f P o r . C.L.Woolley, op. c i t . , s . 1 4 2 . 8 P r z y k ł a d y i n n e g o t y p u k r e m a c j i na B l i s k i m Wschodzie - p o r . n p . R.Koldewey, A l & ^ ^ i S g f r g Ł - ^ b e ą . i p S u r g h u l , Z e i t s o h r i f t f t t r A s s y r i o l o g i é ûnd Verwandté (Tebiète, 2 , 1887, S.4Q3-430: R. Ghirshmann, I l l u s t r a t e d London News, London, June 1 3t ù 1959

(Jcho-ga Z a n b i l - o k r e s ś r e d n i o e l a m i o k i ) \ ^ f r p f e - D r a , E n c y c l o p a e d i a

o L J U S j î & S O ^ g J ^ a ] ^ ^ ^ v o l . r , S.150; Kinneret, i b i d . , v o l . I l l , a.716 (oba o s t a t n i o

wymie-n i o wymie-n e s t a wymie-n o w i s k a z a w i e r a j ą pochówki ze śladami k r e m a o j i z o k r e s u wczesnego b r ą z u ) .

65

-U ł o ż e n i e o l a ł a . Liczba 1 p ł e ć osobników w grobach

R e g u ł ą , od k t ó r e j i s t n i e j ą t y l k o n i e l i c z n e odstępstwa j e s t u ł o ż e n i e o l a ł a zmarłego na prawym lub lewym boku,w p o z y c j i s k u r -c z o n e j ( p o r . 1 1 . 1 , 2 ) . Rę-ce są z g i ę t e t a k , że d ł o n i e spo-czywają p r z y t w a r z y . P o m i j a j ą c groby " k r ó l e w s k i e " w Ur i k i l k a grobów z sondażu Y w K i s z , będące pochówkami zbiorowymi, p r z e w a ż a j ą p o -ohówki jednoosobowe. Tam, g d z i e grób z a w i e r a ł w i ę c e j n i ż jeden s z k i e l e t , p o z o s t a ł e s z c z ą t k i c z ę s t o n a l e ż a ł y do d z i e c i .

Dla żadnego z omawianych stanowisk n i e posiadamy wyników b a -dań a n t r o p o l o g i c z n y c h dotyczących p ł c i pochowanych osób. Próby rozpoznawania p ł c i b y ł y przeprowadzane j e d y n i e na podstawie wy-p o s a ż e n i a grobu. C.L.Woolley i E.Mackay wy-przyjmowali za wyróżnik poohówków mężczyzn obecność b r o n i i różnego r o d z a j u n a r z ę d z i . Groby kóbieoe miałyby z a w i e r a ć b i ż u t e r i ę ( b r a n s o l e t y , p a c i o r k i ,

ozdoby głowy), przybory t o a l e t o w e , p r z ę ś l i k i t k a c k i e , p o j e m n i k i z Q

barwnikami kosmetycznymi l t d .7.

W Abu S a l a b i k h w pochówkach s k l a s y f i k o w a n y c h j a k o n a l e ż ą c e do mężczyzn ( t j . z a w i e r a j ą c y c h broń i n a r z ę d z i a ) z n a l e z i o n o rów-n i e ż p a c i o r k i , p r z y b o r y t o a l e t o w e , p i e r ś c i e rów-n i e , m u s z e l k i z barw-nikami i s z p i l e . Z d r u g i e j s t r o n y na przykład w Chafadży aż do p i ą t e g o poziomu domów n i e odkryto w grobaoh ż a d n e j b r o n i a n i n a -r z ę d z i . Według k -r y t e -r i ó w C.L.Woolley'a i E . l â a c k a y ' a , około s t u poohówków z w c z e ś n i e j s z y c h poziomów mieszkalnyoh musiałoby więc

zawierać wyłącznie s z k i e l e t y k o b i e c e .

J a k wynika z podanych f a k t ó w , z pewnym prawdopodobieństwem można p r z y j ą ć , że g r o b y , w k t ó r y c h z n a l e z i o n o broń i n a r z ę d z i a n a l e ż a ł y do mężczyzn, n a t o m i a s t r e s z t a wyposażenia n i e d a j e p o d -staw do wnioskowania na temat p ł o i osoby pochowanej. Jedynie w U r , skąd pochodzi b a r d z o duża i l o ś ć b i ż u t e r i i z n a l e z i o n e j w g r o

-b a c h , można -b y ł o w n i e k t ó r y c h przypadkach p r z y p i s a ć p o s z c z e g ó l n e r o d z a j e ozdób o k r e ś l o n e j p ł c i .

9 P o r . E.Mackay, Report op t h e Bxcavati,<m o Ł J ; M

S L a J t t S J ł U J S S S E f i S M ^ ^ H T R . H a i r r S t E x c a v a t i o n s i . A l - U b a i d , Oxford 192?, s . 1 7 3 .

64 -10 9 g r . 7 3 g r . î l 3 27 28 q r . 5 7

1 1 . 1 . Chafadża, groby z okresu wczesnodynastycznego (.P.Delougaz, . H P . ł S B B a Z « ? s . i n . - Ç l a -Re^oP.^GbicaKO 1952, gr.

64 -10 9 gr.73 g r . î l 3 17

JPè®"

12© t o ® ® »

Ę)2

® 3 gr.56

er

11.1. Chafadża, groby z okresu wczesnodynastycznego (P.Delougaz, g ^ y a j e J ł o » ^ 8 ^ g l a ^ e g ^ e , #ggioago 1952, gr.

65

-«

Konstrukoja i wyposażenie grobów

Większość grobów były to prostokątne szyby, na dnie których składano oiało wraz z wyposażeniem. Jedynie w niektórych grobach w Kisz znaleziono posadzki wykonane z cegieł lub z fragmentów ce-ramicznych naczyń. W przypadku bogatszych pochówków komorę grobową poszerzano tak, aby mogła pomieścić więcej przedmiotów z ł o -żonych wraz ze zmarłym.

Ze względu na zniszczenie górnych warstw stanowisk, nie zawsze możliwe jest określenie głębokości szybu.W Abu Salabikh n a j -większa zaohowana głębokość wykopu wynosi 3,10 m»W Chafadży gro-by wkopywano na głębokość 0,75-1,50 m. Na tym stanowisku, po-cząwszy od ósmego poziomu domów, komory znacznej i l o ś c i grobów

10

posiadały ceglane ściany i sklepienia .

Wśród opisywanych pochówków wyróżniają się rozmiarami i sta-rannością wykonania groby "królewskie" w Dr. Budowę rozpoczynano od wykopania prostokątnego szybu o lekko wychylonych na zewnątrz krawędziach (wielkość mogła dochodzić do 13 x 9 m, głębokość -10 m i w i ę c e j ) . Z jednej strony wykonywano pochyłe lub schodkowe zejście prowadzące z powierzchni gruntu na dno szybu, na którym budowano grobowiec. Komory grobowe poprzedzone dromosem składały s i ę z jednego lub kilku sklepionych pomieszczeń wzniesionych z kamienia lub cegły.

Na wszystkich stanowiskach poza el-Obeid zachowały się ślady mat lub l i ś c i palmowych. Używano ich do wyłożenia dna i ścian grobu, owinięcia ciała (czasami również wyposażenia) lub do przy-krycia całego pochówku. Najczęściej ciało zmarłego owijano jedy-nie w maty, natomiast w jedy-niektóryoh przypadkach (część pochówków

z Fara, Ur, el-Obeid i jeden przykład z Chafadży) składano je w glinianych sarkofagach. Znacznie rzadziej mamy do czynienia z pochówkami w trumnach wykonanych z drewna lub wyplatanych z trzciny (Ur, Abu Salabikh). W niektórych przypadkach (Ur) ciało spoozywało na drewnianej konstrukcji w rodzaju mar lub łoża.

Na wszystkich stanowiskach regułą było wkładanie do grobu jako wyposażenia ceramicznych, kamiennych lub metalowych naczyń. Jedno z nich (płytka czarka) było na ogół umieszczane w dłoniach

1 0 Według L.Ch.Watelin'a, sklepienia posiadały także odkryte

przez niego groby na cmentarzu Y w Kisz, L.Ch.Watelin, o p . c i t . , s .18.

6 6

-g r . 9 -g r . 3 3 -g r . 2 8

11.2. Kisz, przykłady pochówków z cmentarza "A" (E. Maokay. A

ijchi-lub przy twarzy zmarłego. Liczba naczyń jest zmienna - od jedne-go do ponad stu w jednym grobie (il. 1,2). W wielu przypadkach umieszozane były za głową lub przy stopach zmarłego, ale

niejed 67 niejed

-nokrotnie także i w innych miejscach wokół szkieletu. Do szoze-gólnie częstyoh znalezisk należą dzbanki, kubki, kielichy, a zwłaszcza stożkowate ozarki, znajdowane ozasami w dużych iloś-ciach. Dla cmentarzyska w Kisz charakterystyczne jest występowa-nie praktyczwystępowa-nie w każdym grobie dekorowanych dzbanów. Uohwyty tych naozyń są zdobione rytą lub aplikowaną dekoracją przedsta-wiającą nagą kobietę, być może boginię (tzw. mother-goddess han-dled jars). Funkcja tych naozyń jest niejasna - być może miały one związek z kultem bogini Isztar/Inanny w £. hur. sag.kalama). Wyraźne jest natomiast terytorialne ograniozenie występowania o-pisanyoh naozyń w grobaoh, mająoe najprawdopodobniej swoje źród-ło w lokalnym obyczaju, wynikająoym być może z wierzeń

religij-11

nyoh . Poza omówionymi naczyniami, jedynym przedmiotem, który można wiązać bezpośrednio z wierzeniami jest figurka nagiej ko-biety (bogini matka?) znaleziona w dziecięoym grobie (gr.74) w Chafadży.

Wyposażenia dopełniają ozdoby (paciorki-naszyjniki, branso-lety, prawdopodobnie również naszywane pasy; pierścienie, szpi-le, pierwotnie spinające zapewne odzież, kolczyki, ozdoby gło-wy), broń i narzędzia, przybory toaletowe,pieczęcie cylindrycz-₁₂ ne, modele łodzi itd. . Na wszystkioh stanowiskach (z tym, że na półnooy ozęściej niż na południu) znaleziono barwniki kosme-tyczne różnych kolorów, przechowywane w muszlach, kamiennyoh na-czyniach lub w imitujących kształt muszli miedzianych pojemni-kach. Barwniki te były zapewne przygotowywane specjalnie jako wyposażenie dla zmarłego, nie widać bowiem na ich powierzchni śladów użyoia.

Przedmiotami ozęsto występująoymi w grobach z Chafadży, a także w Abu Salabikh i Kisz są nieregularne, różnych rozmiarów fragmenty kamienne (por. rys.1, gr.73 - nr 9, gr.56-nr 20). Nie występują one w pochówkach na południe od Abu aalabikh (Fara,Ur, el-Obeid). Umieszczano je w różnych częśoiaoh grobu, w

niektó-1 niektó-1 Naczynia tego typu znaleziono w jednym z trzech pochówków

odkrytych w Umm-el-Jir, około 30 km na płn.-wsch. od Kisz oraz jedynie w sześoiu poohówkaoh w Chafadży. Jeden uchwyt naczynia z wizerunkiem nagiej kobiety pochodzi z grobu PG/859 w Ur.

1 2 Szczegółowy opis wyposażenia pochówków na poszczególnych

stanowiskach przekraczałby ramy artykułu. Funkoja i przeznacze-nie przeznacze-niektórych przedmiotów znajdowanych w grobach zostaprzeznacze-nie omó-wiona poniżej.

67

-nokrotnie także i w innych miejscach wokół szkieletu. Do szoze-gólnie częstyoh znalezisk należą dzbanki, kubki, kielichy, a zwłaszcza stożkowate czarki, znajdowane czasami w dużych iloś-ciach. Dla cmentarzyska w Kisz charakterystyczne jest występowa-nie praktyczwystępowa-nie w każdym grobie dekorowanych dzbanów. Uohwyty tych naozyń są zdobione rytą lub aplikowaną dekoracją przedsta-wiającą nagą kobietę, być może boginię (tzw. mother-goddess han-dled jars). Funkcja tych naozyń jest niejasna - być może miały one związek z kultem bogini Isztar/lnanny w £. hur. sag.kalama). Wyraźne jest natomiast terytorialne ograniozenie występowania o-pisanyoh naozyń w grobaoh, mająoe najprawdopodobniej swoje źród-ło w lokalnym obyczaju, wynikająoym być może z wierzeń

religij-11

nyoh . Poza omówionymi naczyniami, jedynym przedmiotem, który można wiązać bezpośrednio z wierzeniami jest figurka nagiej ko-biety (bogini matka?) znaleziona w dziecięoym grobie (gr.74) w Chafadży.

Wyposażenia dopełniają ozdoby (paciorki-naszyjniki, branso-lety, prawdopodobnie również naszywane pasy; pierścienie, szpi-le, pierwotnie spinające zapewne odzież, kolczyki, ozdoby gło-wy), broń i narzędzia, przybory toaletowe,pieczęcie cylindrycz-₁₂ ne, modele łodzi itd. . Na wszystkioh stanowiskach (z tym, że na półnooy ozęściej niż na południu) znaleziono barwniki kosme-tyczne różnych kolorów, przechowywane w muszlach, kamiennych na-czyniach lub w imitujących kształt muszli miedzianych pojemni-kach. Barwniki te były zapewne przygotowywane specjalnie jako wyposażenie dla zmarłego, nie widać bowiem na ich powierzchni śladów użyoia.

Przedmiotami ozęsto występująoymi w grobach z Chafadży, a także w Abu Salabikh i Kisz są nieregularne, różnych rozmiarów fragmenty kamienne (por. rys.1, gr.73 - nr 9, gr.56-nr 20). Nie występują one w pochówkach na południe od Abu Halabikh (Fara,Ur, el-Obeid). Umieszczano je w różnych częśoiaoh grobu, w

niektó-1 niektó-1 Naczynia tego typu znaleziono w jednym z trzech pochówków

odkrytych w Umm-el-Jir, około 30 km na płn.-wsch. od Kisz oraz jedynie w sześoiu pochówkaoh w Chafadży. Jeden uchwyt naczynia z wizerunkiem nagiej kobiety pochodzi z grobu PG/859 w Ur.

1 2 Szczegółowy opis wyposażenia pochówków na poszczególnych

stanowiskach przekraczałby ramy artykułu. Funkcja i przeznacze-nie przeznacze-niektórych przedmiotów znajdowanych w grobach zostaprzeznacze-nie omó-wiona poniżej.

68

-rych przypadkach znajdowały się pod szkieletem. Przeznaczenie

tych przedmiotów nie zostało jasno określone1^.

Wśród opisywanych, zazwyozaj dość ubogich poohówków wyróż-niają się zarówno bogactwem,jak i odmiennością rytuału (zawiera-ją bowiem od kilku do ponad siedemdziesięciu osób pochowanych w o zasie "jednej ceremonii pogrzebowej) tzw. groby "królewskie" z Ur. Bogate wyposażenie, jak i ofiary z ludzi świadczą o tym,

że były to groby osób z wyższych warstw społecznych. Pomimo że nazywa się je zwyczajowo "królewskimi", status osób w nich po-chowanych nie został bezspornie określony. Najprawdopodobniej są to poohówki władców lub najwyższych kapłanów i kapłanek, którym w drodze w zaświaty towarzyszymy osoby należące do dworu lub

słu-15 żący zmarłego .

Ciało "głównego" pochowanego wraz z kilkoma innymi składano w jednym z pomieszczeń grobowca. Szkielety pozostałych osób zna-leziono bądź w innych pomieszczeniach, na otwartych dziedziń-cach przy grobowdziedziń-cach lub w wypełnisku grobu powyżej głównej ko-mory. W jednym przypadku (gr. PG/1050, i l . 5 ) ofiary z ludzi zło-żono w wykopanym szybie, wyłożonym matami. Następnie grób częś-ciowo zasypano, a właściwą komorę grobową umieszczono nad ciała-mi ofiar, na wyższym poziociała-mie.

Warto zaznaczyć, że osoby towarzysząoe najczęściej nie po-siadały, oprócz prywatnych ozdób lub przedmiotów związanych z ich funkcją pełnioną za życia (broń, instrumenty muzyczne) wypo-sażenia, które można by uznać za dary przeznaczone dla zmarłego. 0 ile w przypadku grobowca "królowej" Puabi (PG/800).według C . L . Woolley'a, każdy zmarły trzymał w dłoniach małe naczynie, o tyle np. w grobie PG/1332, z którego zachowała się jedynie część

za-Por. J.N.Postgate, Karły Dynastie.,SurjLąl C^ątęiąs _at Abu gąlablkh. Sumer XXXVI, 1 9 8 ( 5 7 ó r a z P.Delóugaź'; op^cit.,s.~59. Pochówki te zawierały wiele różnego rodzaju naczyń,często wykonanych z cennych metali, ozdób, broni, pieczęci cylindrycz-nych. Znaleziono między innymi gry (prawdopodobnie zbliżone do dzisiejszych warcabów), a także wiele słynnych dziś dzieł sztuki - na przykład "sztandar" z Ur czy harfa "królowej" Puabi. Por. C.L.Woolley, op. c i t . , s.43 i nast.

Na temat funkcji spełnianych za życia przez pochowane w grobach "królewskion" osoby - por. H.W.Saggs, Ęj£ę;Lfrqść ąpadęk

"'.E.SVKooreyTï Î ^ O l L T *

Babilonii, Warszawa 1973, s.328-336 oraz P. _ _

69

-wierająca szkielety ofiar (czterdzieści trzy osoby) odkryto je-dynie jedno, kamienne naczynie. Reguła, obowiązująca na innych stanowiskach nie zawsze była więc przestrzegana w Ur.Podobne od-stępstwo ma miejsce w przypadku grobów zbiorowych w Kisz. Odkry-to tam bowiem w sondażu Y kilka pochówków określanych przez L. Ch.Watelin'a jako "książęce". Groby te są dość ubogie - nie

zna-leziono tam cennych przedmiotów, a również liczba naozyn nie jest większa niż w przypadku innych pochówków z tego stanowiska.Ilość szkieletów w porównaniu z Ur jest niewielka i nie przekraoza kil-ku osób w jednym grobie. Według odkrywcy, osoby "towarzyszące"

16 głównemu pochowanemu również nie posiadały żadnego wyposażenia . Groby te zawierały także wozy i szkielety zwierząt pociągowyoh

( i l . 3 ) . ślady wozów oraz szczątki zwierząt do nich zaprzęgnię-tych znaleziono także w trzech grobach "królewskich" w Ur (FG/

/580, 789, 800).

1 1 . 3 . K i s z , zrekonstruowany plan grobu 2 , sondaż Y (McGuire Gibson, The _C.it y_ and .Area of _Klsh, Miami, 1972, s.310)

Pochówki zawierające zwierzęta pociągowe (woły lub przedsta-wiciele rodziny equidae) mają swoje analogie na innych terenaoh

Mezopotamii oraz w Suzie w tym samym okresie. W Abu Salabikh w

grobie 162 ( i l . 4 ) odkryto dwa leżące obok siebie szkielety

70

-1 -1 . 4 . Abu Salabikh, grób -162 IJ.N.Postgate,

Sxoa-y ^ t i o n s ^ X A J ^ ^ Iraq X I 2 V / 2 , W ,

rząt z rodziny equidae. Ioh ułożenie pozwala przypuszczać, że

były one zaprzęgnięte do rydwanu lub wozu1''. Nieco późniejsze

tego typu pochówki odkryto także na terenie Dżebel Hamrin - w

17

' Na wschód od opisanych szkieletów odkryto szczątki trze-ciego osobnika, leżącego nieco wyżej i na innej osi.Grób ten jest tylko częściowo odkopany i zawiera, być może, szkielet czwartego zwierzęcia. Por. J.N.Postgate, Excavations at Abu Salabikh,1981,

71

-Tell ŁSadhhur, -Tell Razuk, Abu i^aslm oraz w Usiyah, na zachodnim 18

brzegu Eufratu powyżej Haditha .

Przeznaczenie darów grobowych i ślady rytuału związanego z pogrzebem

Zmarłego wkładano do grobu wraz z wyposażeniem. Część przed-miotów stanowiła niewątpliwie prywatną własność osoby pochowanej - na przykład różnego rodzaju ozdoby,które znajdowały się w bez-pośredniej bliskości szkieletu (między innymi naszyjniki z pa-oiorków znalezione na szyi, wokół talii czy na przegubach rąk, kolczyki przy czaszce lub pierścienie na rękach, szpile, spina-jące niegdyś odzież i t d . ) , pieczęcie cylindryczne noszone praw-dopodobnie - jak to wynika z ich położenia - na szyi, przy pasku lub na przegubie ręki, przyrządy kosmetyczne czy broń umieszczo-na w pobliżu szkieletu.

Przeznaczona dla zmarłego była też z pewnością mała czarka wkładana mu w dłonie, przypuszczalnie zawierająca w chwili po-grzebu wodę lub inny napój. wielu pochówkach znaleziono ślady złożonej tam żywności, zarówno pochodzenia zwierzęoego (szczątki zwierząt hodowlanyoh, ptactwa, szkielety ryb), jak i roślinnego (ziarna pszenioy i jęczmienia, pestki daktyli). Często była ona umieszczana w naczyniach i koszykach lub w ziemi na dnie i w wy-pełnisku grobu. W niektóryoh naczyniaoh w Ur znaleziono osad o charakterze organicznym, prawdopodobnie pozostałość po piwie

wy-19 tworzonym z jęczmienia .

Obecność żywności i napojów w grobach można interpretować dwojako: najprawdopodobniej jest to pożywienie przeznaozone dla zmarłego na drogę w zaświaty. Biorąo jednak pod uwagę przekazy pisane (utwory mówiące o śmierci Gilgamesza i pobycie króla Ur--nammu w świeoie podziemnym, por. s.80-82) możliwa jest inter-pretacja przynajmniej części zachowanych śladów jako ofiar dla bóstw świata podziemnego.

1 8 Por. J.N.Postgate, i b i d . , s.135 oraz R. de

Mecquenem,Fou-sa iŁ5s ffiflg; i ^ f i M ^ m ^

72

-Podobne wątpliwości nasuwają się w przypadku bogatych po-chówków, przede wszystkim z Ur. Czasami część wyposażenia znaj-dowana była w znacznym oddaleniu od szkieletu. Niektóre

przed-mioty występują w dużej i l o ś c i2 0. W grobaoh PG/337, 755 i 1312

odkryto kobiecą biżuterię w pochówkach najprawdopodobniej (ze

względu na wyposażenie) należąoyoh do mężczyzn2 1. W przypadku

tych pochówków również możliwe są różne interpretacje przeznacze-nia zgromadzonych tam przedmiotów. Mogły one być własnością po-chowanej osoby i zostać umieszczone w grobie jako wyposażenie dla zmarłego podczas pobytu w zaświatach.Niektóre znich (zwłasz-cza kobieca biżuteria w grobaoh należących do mężczyzn) mogły być ofiarami dla pochowanego, złożonymi w trakcie ceremonii po-grzebowej przez bliskie mu osoby. Być może również - tak jak w przypadku pożywienia - część z nich przeznaczona była dla bóstw świata podziemnego.

Niejasne także jest przeznaczenie części naczyń w niektórych pochówkach. Na wielu stanowiskach (Chafadża, Abu Salabikh, U r , el-Obeid) znaleziono duże depozyty glinianych naczyń, przede wszystkim płytkich czarek. Niekiedy znajdowano je in situ leżą-ce do góry dnem lub po kilka włożonych jedna w drugą - były więc najprawdopodobniej puste w momencie złożenia. Ponieważ naczynia nie przedstawiały same w sobie żadnej wartości i nie zawierały niczego - hipoteza, że były one darami od uczestników ceremonii pogrzebowej wydaj e się nie do przyjęcia. Dużo bardziej prawdopo-dobne jest przypuszczenie, że były one przeznaczone do wyposaże-nia podziemnej siedziby zmarłego. Z przekazów pisanych wiadomo, że nie tylko bogowie, ale także zasłużeni bohaterowie (na przy-k ł a d Gilgamesz) rezydowali we własnych pałacach, gdzie mogli

przyjmować wizyty innyoh. Być może więc i opisane naczynia słu-żyć mogły bankietom w zaświatach.

W niektórych przypadkach różne przedmioty odkryto również w ziemi powyżej pochówków. W el-Obeid w trakcie zasypywania szy-bu wrzucano do niego między innymi naczynia, znajdowane ozasami

Odnosi się to do przedmiotów tego samego rodzaju - np. w grobie PG/755 znaleziono między innymi sześć sztyletów, cztery siekiery, liczne groty strzał oraz ponad sto n a o z y ń . I b i d . , s . 1 5 5

--160, 436-437.

1 Por. i b i d . , s . 4 3 , 1 5 8 , 173.

»

73 -22

znacznie powyżej właściwego pochówku . Wyraźne ślady depozytów składanych w czasie wypełniania grobu ziemią pochodzą z Abu Sa-labikh. W górnej części szybu nad grobem 80 znajdowała się plat-forma zbudowana z desek. Na jednej z nich znaleziono grot strza-ły. Około 0 , 3 0 m wyżej znajdowały się miedziane kolczyki i kilka grotów strzał. Naczynie ustawione na macie, miedziane narzędzia i kości zwierzęce umieszczone na tym samym co platforma z desek poziomie należą prawdopodobnie do grobu 89 i są depozytem

umiesz-czonym w szybie powyżej tego pochówku2^. W grobie 81 ciało i

wy-posażenie zostało przykryte ziemią, a następnie warstwą trzciny, na której znaleziono fragmenty dużego dzbana. Nieco wyżej znaj-dowały się części dwóch następnych naczyń, które zostały celowo stłuczone lub rozpadły się przy wrzucaniu do grobu" . Kilka na-czyń, muszelki z pigmentami i miedziane pierścienie znaleziono

także nad pochówkiem 1 , około 1 , 5 0 m nad dnem g r o b u2 5.

Przedmio-ty te zostały prawdopodobnie umieszczone w grobie w trakcie trwa-nia b l i ż e j nam nieznanego rytuału.

Wyraźne ślady ceremonii związanej z pogrzebem pochodzą z gro-bów "królewskich" w U r , jednakże ze względu na ich wyjątkowość d8ne uzyskane z Ur są nieporównywalne z pozostałymi poohówkami z terenu Mezopotamii. Najwięcej informacji dostarczyły groby PG/ / 1 0 5 0 ( i l . 5 ) oraz PG/1054 ( i l . 6 ) .

Na dnie grobu PG/1050 znaleziono ciała czterdziestu osób.Wy-posażenie było bardzo skromne i składało się z niewielkiej iloś-c i biżuterii, broni i jedynie kilku nailoś-czyń. Poniżej znajdował się obszar przepalonej ziemi, zawierający wiele fragmentów cera-miki, zaś powyżej szkieletów odkryto warstwę niewypalanyoh ce-g i e ł , ce-grubości około 0 , 5 0 m. Na jej ce-górnym poziomie, w drewnia-nej trumnie, umieszczony był główny pochówek wraz z bogatym de-pozytem ceramicznym. Grób został splądrowany już w starożytnoś-c i ; kośstarożytnoś-ci znaleziono w nieładzie, ale odkryte dwie starożytnoś-czaszki

świad-2 świad-2 Por. H . B . H a l l , op. c i t . , s. 173-174-.

Por. J.N.Postgate, Excavations at Abu Salabikh,1976, Iraq XXXIX/2, 1977, s.286-288. ' '

J.N.Postgate, ^ a r l j ^ n a s t i c Burial Customs at

Abu^Sala-b i k h . Sumer XXXVI, 19S0; s . 7 8 " "

5 por. J.N.Postgate, Excavations at Abu Sa3^bikh,1975, Iraq

73 -22

znacznie powyżej właściwego pochówku . Wyraźne ślady depozytów składanych w czasie wypełniania grobu ziemią pochodzą z Abu Sa-labikh. W górnej części szybu nad grobem 80 znajdowała się plat-forma zbudowana z desek. Na jednej z nich znaleziono grot strza-ły. Około 0 , 3 0 m wyżej znajdowały się miedziane kolczyki i kilka grotów strzał. Naczynie ustawione na macie, miedziane narzędzia i kości zwierzęce umieszczone na tym samym oo platforma z desek poziomie należą prawdopodobnie do grobu 89 i są depozytem umiesz-czonym w szybie powyżej tego pochówku . W grobie 81 ciało i wy-posażenie zostało przykryte ziemią, a następnie warstwą trzciny, na której znaleziono fragmenty dużego dzbana. Nieco wyżej znaj-dowały się części dwóch następnych naczyń, które zostały celowo

24

stłuczone lub rozpadły się przy wrzucaniu do grobu . Kilka na-czyń, muszelki z pigmentami i miedziane pierścienie znaleziono

także nad pochówkiem 1 , około 1 , 5 0 m nad dnem grobu2''.

Przedmio-ty te zostały prawdopodobnie umieszczone w grobie w trakcie trwa-nia b l i ż e j nam nieznanego rytuału.

Wyraźne ślady ceremonii związanej z pogrzebem pochodzą z gro-bów "królewskich" w U r , jednakże ze względu na ich wyjątkowość d8ne uzyskane z Ur są nieporównywalne z pozostałymi poohówkami z terenu Mezopotamii. Najwięcej informacji dostarczyły groby PG/ / 1 0 5 0 ( i l . 5 ) oraz PG/1054 ( i l . 6 ) .

Na dnie grobu PG/1050 znaleziono ciała ozterdziestu osób.Wy-posażenie było bardzo skromne i składało się z niewielkiej iloś-oi b i ż u t e r i i , broni i jedynie kilku naczyń. Poniżej znajdował się obszar przepalonej ziemi, zawierający wiele fragmentów cera-miki, zaś powyżej szkieletów odkryto warstwę niewypalanyoh ce-g i e ł , ce-grubości około 0 , 5 0 m. Na jej ce-górnym poziomie, w drewnia-nej trumnie, umieszczony był główny pochówek wraz z bogatym de-pozytem ceramicznym. Grób został splądrowany już w starożytnoś-c i ; kośstarożytnoś-ci znaleziono w n i e ł a d z i e , ale odkryte dwie starożytnoś-czaszki

świad-2 świad-2 Por. H . R . H a l l , op. c i t . , s.173-174.

2-! Por. J.N.Postgate, Excavations at Abu Salabikh,1976, Iraq

X X X I X / 2 , 1977, s.286-288.

24

^ J.N.Postgate, .Early Dynastie Burial Customs at Abu

Sala-b i k h . Sumer XXXVI, 1 9 S o T s T 7 8 T ^ ' *

^ Por. J.N.Postgate, Excavations at Abu Salabikh,1975f Iraq

- 74 - _/

BASE OF NEBUCHADNEZZAR'S TEMENOS WALL

11.5. Ur, przekrój SW-ME przez grób PG/1050 tC.L.Woolley. U r J ^ oavations IIt.The R_oyal Cemete.ry, London 1954, s . 9 5 ; ' '

czą o tym, że był t o pochówek zbiorowy. Powyżej znajdowały s i ę dwie warstwy przepalonej ziemi i pojedyńczy pochówek w t r z c i n o -wej trumnie. W górnej ozęści szybu odkryto prostokątną ceglaną konstrukcję, składająoą s i ę z czterech pomieszczeń. Ponad dwoma południowo-zachodnimi pomieszczeniami pas przepalonej ziemi gru-b o ś c i 20-50 om zawierał popioły i zwęglone resztki drewna. Poni-ż e j , pod warstwą trzciny znaleziono liczne fragmenty ceramiki przemieszane z ziemią oraz kilka oałych naczyń. Jeszcze n i ż e j

od 75 od

-MODERN GROUND LEVEL

RED KURNT EARTH L ASHES mixe» soil * BURIAL • LEVEL Or BURIALA BURIAL D _{founds or Nw} WALL S «0 ®URNT "TASHES j FALLEN BRICK Ł " " " JROKEN'MUD BRICKS HARD "*CLAY » • •.« MIXED SOIL ANIMAL BONES BEATEN MUD FLOOR

>2AtÏN HUD FT ' L E A N yaiow CLAY FAIRLY C L E A N SOIL A S H E S C O N T A I N I N G POTTERY F A I R L Y C L E A N SOIL IHES

11.6. Ur, przekrój SVMÏE przez grób PG/1054 (C.L.Woolley, cavatlons II.,_The_ R<ya emetery, London 1934, s.105) kryto kilka poziomów przepalonej ziemi i popiołu,a następnie k o -lejny depozyt oeramiczny, brązowe dłuto oraz szkielet nie posia-dający żadnego wyposażenia. W południowo-wschodnim pomieszcze-niu natrafiono na dużą i l o ś ć fragmentów ceramiki wraz z całymi naozyniami, kilkoma małymi modelami łodzi oraz kośćmi zwierzęcy-mi. Przedmioty te rozmieszczono na trzech poziomach. Na wszyst-kich z nich znajdowały s i ę także szczątki ludzkie, należące do

75

-MODERN GROUND LEVEL

RED BURNT TARTV 1 A S M S nixc» SOIL • BURIAL • Lev*i or auKtALA BURIAL O FOUNDS OF NW WALL

11.6. Ur, przekrój SW-NE przez grób PG/1054 (C.L.Woolley, cą.vatjjjna I It_ T h e Royal Cemetery, London 1934, s.103)

kryto kilka poziomów przepalonej ziemi i popiołu,a następnie ko-l e j n y depozyt oeramiczny, brązowe dłuto oraz szkieko-let n i e posia-dający żadnego wyposażenia. % południowo-wschodnim pomieszcze-n i u pomieszcze-natrafiopomieszcze-no pomieszcze-na dużą i l o ś ć fragmepomieszcze-ntów ceramiki wraz z całymi naozyniami, kilkoma małymi modelami ł o d z i oraz kośćmi zwierzęcy-mi. Przedmioty te rozmieszczono na trzech poziomach. Na wszyst-kich z nich znajdowały s i ę także szczątki ludzkie, należące do

76

-co najmniej jedenastu osobników, z któryoh żaden nie posiadał wyposażenia26.

Podobne dane pochodzą z grobu PG/105427.W górnej części

szy-bu również znaleziono konstrukcję podobną do wyżej opisanej, składającą się tym razem z dwóch pomieszozeń. Na różnyoh pozio-mach odkryto tam cztery bogate pochówki, a także ślady popiołu i kości zwierząt. Poniżej komór grobowych stwierdzono występowa-nie licznyoh warstw przemieszanej ziemi zawierającej naczynia i ich fragmenty, popioły, resztki drewna i szczątki zwierząt .

W sklepionej komorze (rys.6) znaleziono pięć szkieletów i wiele złożonyoh tam przedmiotów. Na dnie szybu, przed pomiesz-czeniem, odkryto kości co najmniej trzech osób (bez wyposaże-nia), zespół naczyń przy ścianie grobu, całe szkielety zwierząt

(kozy i owcy) oraz inne kości zwierzęce, umieszczone w naczy-niach lub wprost na ziemi. Na poziomie sklepienia, na zewnątrz budowli biegła warstwa suszonych cegieł. Na jej wygładzonej gli-ną górnej powierzchni znajdowały się ślady czterech ognisk, w pobliżu których umieszczono na matach potłuczone naczynia i koś-oi zwierzęce. Znaleziony obok dren z wypalanej gliny służył być może do spełniania libacji nad grobem zmarłego. Miejsca przezna-czone prawdopodobnie na libacje odkryto również i w innych gro-bach: w PG/789 i PG/800 służyły temu celowi zagłębienia w ziemi dromosu2^. W grobie PG/1237, 3,60 m powyżej dna szybu znajdowała

się konstrukcja wykonana z cegieł i bitumu.Prostokątnego kształ-p

tu posadzka pokryta bitumem (1,50 m ) była otoczona wypalanymi ce-głami i nachylona w stronę południowo-zachodnią, gdzie zakończo-na była prostokątną "wypustką" nie posiadającą ścianki od strony nachylenia. Konstrukcja ta mogła również służyć do spełniania płynnych ofiar w czasie ceremonii pogrzebowej30.

2 6 Por. C.L.Woolley, op. cit., s.91-97. 2 7 Ibid., s.97-107.

OQ

Dwa zespoły pochówków widoczne na rys.6 (część opisana powyżej oraz sklepiona komora w dolnej części rysunku) zostały potraktowane przez C.L.Woolley'a jako jeden grób. Ponieważ ścia-ny szybów nie pokrywają się, a ponadto między nimi umieszczono depozyt fundacyjny, jaki często spotyka się pod fundamentami do-mów wydaje się prawdopodobne, że w istocie mamy do czynienia z dwoma oddzielnymi zespołami grobowymi.

2 9 Por. ibid., s.63, 73. 3 0 Por. ibid., s.114.

77

-Z nieco innym założeniem mamy do czynienia w przypadku grobu PG/80031. Pochówek składał się z komory grobowej i

umieszczone-go 1,70 m powyżej dziedzińca, do któreumieszczone-go prowadziła poohyła ram-pa. Komora zawierała ciało "królowej" i pochówki dwóoh osób to-warzyszących. Pozostałe ofiary (71 osób) oraz niezwykle bogate wyposażenie umieszczono w dromosie. Ceremonia pogrzebowa miała miejsoe w tych pomieszczeniach. Nie znaleziono żadnych konstruk-cji, przedmiotów ani innych pochówków powyżej głównego założe-nia3 2. W przypadku niektórych przynajmniej pochówków

"królew-skich" z Ur mamy więc do ozynienia z bogatym i długotrwałym ry-tuałem, w trakcie którego składano liczne ofiary z żywności, od-bywały się libaoje i być może uczty rytualne. Wyraźne są ślady użyoia ognia. Obrzędy te powtarzano wielokrotnie, w miarę zasy-pywania szybu grobu. Również na różnyoh poziomach rozmieszczono ciała osób towarzyszących głównemu zmarłemu. Rzeczywiste zre-konstruowanie przebiegu i zrozumienie znaczenia ceremonii po-grzebowej możliwe byłoby jednak jedynie na podstawie przekazów pisanyoh, któryoh - jak dotąd - nie posiadamy.

Ślady kultu pośmiertnego

Istnienie kultu przodków jest dla okresu wczesnodynastyozne-go bardzo słabo poświadczone archeologicznie. Zwyczaj spełniania

ofiar nad grobami zmarłych jest dobrze znany dla okresu III dy-nastii z Ur. Obejmowały one zarówno żywność, jak i ofiary płyn-ne; w niektórych przypadkaoh znaleziono gliniane dreny przezna-czone do libacji33. Także w jednym z tekstów gospodarczych z

te-go okresu mowa jest o przydzieleniu pewnych ilości tłuszczu na ofiarę dla Gudei, Pirigme, Urbau, Urningirsu i innych zmarłych członków rodziny królewskiej z Lagasz34.

3 1 Por. ibid., s.73-91.

3 2 Podobnie zaplanowano grób PG/789. Por. ibid.,s.62 i nast. 3 3 J.N.Postgate, Eygavatlons,at Abu S a l a b i k hL_ ^ 7 5 , Iraq

XXXVIII/2, 1976, s.15î

77

-Z nieco innym założeniem mamy do ozynienia w przypadku grobu

P G / 8 0 03 1. Pochówek składał się z komory grobowej i

umieszczone-go 1 , 7 0 m powyżej dziedzińca, do któreumieszczone-go prowadziła poohyła ram-pa. Komora zawierała ciało "królowej" i pochówki dwóoh osób to-warzyszących. Pozostałe ofiary (71 osób) oraz niezwykle bogate wyposażenie umieszczono w dromosie. Ceremonia pogrzebowa miała miejsoe w tych pomieszczeniach. Nie znaleziono żadnych konstruk-c j ą przedmiotów ani innykonstruk-ch pokonstruk-chówków powyżej głównego założe-nia-" . W przypadku niektórych przynajmniej pochówków "królew-skich" z Ur mamy więc do ozynienia z bogatym i długotrwałym ry-tuałem, w trakcie którego składano liczne ofiary z żywności, od-bywały się libacje i być może uczty rytualne. Wyraźne są ślady użyoia ognia. Obrzędy te powtarzano wielokrotnie, w miarę zasy-pywania szybu grobu. Również na różnych poziomach rozmieszczono ciała osób towarzyszących głównemu zmarłemu. Rzeczywiste zre-konstruowanie przebiegu i zrozumienie znaczenia ceremonii po-grzebowej możliwe byłoby jednak jedynie na podstawie przekazów pisanyoh, któryoh - jak dotąd - nie posiadamy.

Ślady kultu pośmiertnego

Istnienie kultu przodków jest dla okresu wczesnodynastyozne-go bardzo słabo poświadczone archeologicznie. Zwyczaj spełniania

ofiar nad grobami zmarłych jest dobrze znany dla okresu I I I dy-nastii z Ur. Obejmowały one zarówno żywność, jak i ofiary płyn-ne; w niektórych przypadkaoh znaleziono gliniane dreny

przezna-czone do l i b a c j i3 3. Także w jednym z tekstów gospodarozych z

te-go okresu mowa jest o przydzieleniu pewnych ilości tłuszczu na ofiarę dla Gudei, Pirigme, Drbau, Urningirsu i innyoh zmarłych

ozłonków rodziny królewskiej z L a g a s z3 4.

3 1 Por. i b i d . , s.73-91.

3 2 Podobnie zaplanowano grób PG/789. Por. i b i d . , s . 6 2 i nast.

5 5 J.M.Postgate, S t a t i o n s _ a t Abu SaIabikhŁ _1j7_5, Iraq

X X X V I I I / 2 , 1976, S . 1 5 5 T .

3 4 Por. B.Perlov, . f ^ G u d e a

a ^ J s ^ i j ^ ' i i L S ^ S j ^ & i L » Mesopotamia 8 , Death in Mesopotamia ,ed. SVAlster," CopenhagenM980, s . 77-78.

78

-W Abu Salabikh w przypadku kilku pochówków stwierdzono ślady na powierzchni grobu, świadczące o odbywaniu się b l i ż e j nam

nie-znanych rytuałów związanych z osobą zmarłego.

Nad grobem 1 , w pomieszczeniu 59 znaleziono duże, gliniane naczynie ustawione na podłodze domu. Wewnątrz zachowała się gru-ba warstwa czarnego popiołu, a naokoło widoczne były okrągłe pla-my przepalonej z i e m i ^ . Ponieważ szyb grobu stopniowo zapadał s i ę , posadzka wymagała wyrównywania. W profilu zauważono kilka poziomów przepalonej ziemi, co dowodzi, że ceremonia odbywająca się nad grobem, związana z paleniem ognia była wielokrotnie po-wtarzana. Wokół naczynia zaohowały się także ślady przedmiotów (być może sztandarów kultowych) wbijanych w posadzkę pomieszcze-n i a . Wszystkie otwory (.2-5 om średpomieszcze-nicy, 2-15 cm głębokości) zwę-żały się ku dołowi, a większość z nich była wypełniona ziemią zmieszaną z popiołem. Ponieważ n i e tworzą żadnyah regularnych za-rysów - n i e są więc śladami po ustawieniu mebli.

Na innych stanowiskach nie odnotowano śladów świadczących o i s t n i e n i u kultu pośmiertnego zmarłych osób. Nie oznacza to jed-n a k , że tylko w Abu Salabikh kult tejed-n był sprawowajed-ny. Być może

ślady tego typu n i e zostały odnotowane w trakcie prowadzenia woześniejszych wykopalisk. Należy również pamiętać, że w wielu wypadkach poziom, z którego były wkopywane groby n i e zachował s i ę , a w konsekwencji ulec mogły również zniszczeniu ewentualne ślady kultu pośmiertnego.

Pochówki z rejonu Dżebel Hamrin

W rejonie Dżebel Hamrin, leżącym u stóp gór Zagros odkryto dwa usytuowane na niezabudowanym terenie cmentarzyska pochodzą-ce z okresu wozesnodynastycznego I , wykazująpochodzą-ce - tak jak i cała kultura materialna tego obszaru - znaczne odrębności w stosunku do zwyczajów panujących w Mezopotamii. Osadnictwo tego okresu wiąże się z przebiegiem szlaków handlowych ( m . i n . import

mie-Podobne ślady stwierdzono nad grobem 2 , usytuowanym w tym samym pomieszczeniu. Siady niewielkich ognisk koncentrują się także nad pochówkiem znalezionym na dziedzińcu ( g r . 8 l ) . P o r . J . N . Postgate, Early J}ypjastic Burial Customs at Abu Salabikh, Sumer XXXVI, i 9 8 5 T>s v & 5 r ^

79

-d z i ) , łączących połu-dniowy Irak z Iranem (Kermanszah, Hama-dan) oraz Chuzestan wzdłuż wzgórz Luristanu z północnym Irakiem.Wpły-wy różnyoh kultur widoczne są również w pochówkach z tego rejo-n u .

Kheit Qasim

Na tym stanowisku odkopano sto pięćdziesiąt grobów zawiera-jących około dwustu szkieletów. Pomimo że cały zespół powstał w okresie kilku d z i e s i ę c i o l e c i , można wydzielić dwie fazy istnie-nia c m e n t a r z y s k a ^ .

Komory grobowe, częściowo zagłębione w ziemi, budowane z su-szonej cegły na planie prostokąta są orientowane na osi wschód--zachód. Wielkość ich jest zróżnioowana ( 1 - 6 0 m2) . W kilku

przy-padkach zachowały się ślady pozwalające na rekonstrukcję skle-pienia jako schodkowej piramidy. I n n e , mniejsze groby były

praw-VJ

dopodobnie przykryte płaskim dachem .

Na zewnątrz, u podnóża ścian biegły niskie łamy ( " b a n q u e t t e " , i l . 7 ) , które w dużych grobaoh rozszerzały się od strony zachod-n i e j w platformę. Z tej samej strozachod-ny często wzzachod-noszozachod-no dwa do czterech niskich (kilkanaście centymetrów wysokości) równoleg-łych murów, które mogły łączyć się z grobowcem za pośrednictwem wspomnianej platformy.

Ciała zmarłych składano na prawym boku, z rękami umieszczo-₃₈ nymi przy twarzy i głową zwróconą w kierunku zachodninr . Wyróż-n i ć możWyróż-na kilka typów pochówków:

- groby pojedyńcze,

- pochówki równoczesne dwóoh osób,

' Cmentarz młodszy wykazuje pewne odrębności w stosunku do starszej fazy. Groby są przeciętnie mniejsze. Pojawiają się kon-strukcje dwu- lub trzykomorowe. Pomieszczenia są płyoej wkopy-wane, a czasami groby są wyłącznie naziemne. Wyposażenie składa s i ę z większej i l o ś c i ceramiki, pojawiają się także naczynia

ka-_ . . . . - le

W niektórych przypadkach, w późniejszej f a z i e istnienia cmentarzyska zmarłych składano także na lewym boku^ J . D . F o r e s t ,

de 8 0 de

-11.7. Kheit Qasim, grób N19 l o c , 1 ( J.D.Forest.Kheit kasim Jj,. ae. Hamr i n . . 1 raq, Faleorient 6,^1980, s.216, f i g . 4 ) groby zbiorowe, w których co pewien czas składano k o l e j -nych zmarłych,

- ossuaria, do których być może przenoszono kości z innych, przepełnionych grobów^.

Wyposażenie grobów składało s i ę z ceramicznych i kamiennych naczyń, koszyków pokrytych warstwą bitumu, ozdób, broni i

narzę-dzi. W dwóoh przypadkach znaleziono także pieczęcie cylindrycz-ne

Fakt przenoszenia kości j e s t potwierdzony przez spostrze-żenie, że niektóre szkielety są niekompletne. Na powierzchni gruntu odkryto zgromadzone w stos kości bez żadnego wyposażenia - por. i b i d . , s.136.

O 10 50 cm

8 2

-ne. Większość pochówków zawierała ceramikę, składaną przy głowie lub przy stopaoh zmarłego (por. i l . 8 ) . Niekiedy jeden kubek u-mieszczano przy głowie, zaś reszta naczyń jest zgromadzona w dru-gim końcu grobu. Niekiedy depozyty ceramiczne składające się z dzbanów, czarek i kubków (do czterdziestu sztuk, ułożonych cza-sami w dużyoh misaoh) odkryto również na zewnątrz grobów, na ła-wach lub na niskich murach od strony zaohodniej. Zazwyczaj

towa-rzyszą im kości zwierzęce4 0. Mogą to być pozostałości uczty

ry-tualnej, będąoej częścią obrzędu pogrzebowego lub też dary prze-znaczone dla zmarłego.

W kilku pochówkach pomiędzy cegłami w ścianach komór grobo-wyoh znaleziono broń i miedziane narzędzia. Z tym samym zwycza-jem mamy do czynienia w grobach kamiennych z terenu Luristanu, gdzie przedmioty tego typu były umieszczane pomiędzy płytami, z których budowano komorę grobową. Także kształty i dekoracja na-czyń, przedmioty metalowe, paoiorki i zawieszki mają swoje ana-logie w zabytkach z obszaru iAiristanu, świadczące o wpływach

i-41 rańskich na terenie Dżebel Hamrin . Tell Ahmad al-Hatt&

Na omentarzysku założonym na niewielkim wzniesieniu znalezio-no ozterdzieści osiem grobów zbudowanych z suszonej oegły. Więk-szość grobów składała się z jednej, wkopanej częśoiowo w ziemię koaory.Tworzyły one równoległe rzędy przebiegające z półnooy na południe i wydaje się, że były dostawiane jedne do drugich (por. i l . 9 ) . Inny typ założenia prezentują dwa groby z czterema i je-den z dwoma pomieszczeniami oraz budowla w kształaie litery T w południowo-wschodnim rejonie cmentarzyska. Części naziemne gro-bów nie zachowały się, ale znalezione fragmenty gliny z

odciska-42 mi mat sugerują zastosowanie płaskiego sklepienia .

4 0 Por. i b i d . , s . 1 3 8 .

4 1 Por. J.D.Forest,

Por ^ » TM TP-mih^-łmoe-hH onh N — m T

gro 83 gro

-Liozba olał złożonych w jednej komorze wynosi od jednego do dwunastu. Ogółem znaleziono sto dwadzieéoia szkieletów lub ich fragmentów. Podobnie jak w Kbeit Qasim, oprócz indywidualnyoh, występują też poohówki zbiorowe. Odkryto również groby z nie-kompletnymi szkieletami.

84

-Podstawowym wyposażeniem pocnówków jest oeramika. Znaleziono także małe alabastrowe naczynia, naszyjniki z muszli i paoior-ków, pierścienie z muszli i nieliczne przedmioty z metalu.

Zagadkowe pozostaje przeznaczenie budowli w kształcie litery T. Do dwóoh wydłużonych, połączonych szerokim przejśoiem pomiesz-czeń przytyka niemal kwadratowe pomieszczenie na zachodzie. Le-żąoa najbardziej na wschód część budowli zawierała co najmniej jeden szkielet ludzki wraz z ceramiką i kośćmi zwierząt. Podłogę środkowej komory pokrywał popiół przemieszany z fragmentami na-czyń i szczątkami zwierząt. W kwadratowej komorze również znaj-dowały się kości zwierzęce i rozbite naczynia.Być może, pomiesz-czenia te pełniły jakąś funkcję w czasie ceremonii pogrzebowej lub były rodzajem kaplicy cmentarnej .

Nekropola w Tell Ahmad alJdattîi jest współczesna drugiej f a -zie grobów z Kheit (iasim. Oba cmentarzyska, oddalone od siebie zaledwie o kilka kilometrów wykazują duże podobieństwa. Podobne są założenia architektoniczne (konstrukcje częściowo naziemne, jedno- lub - rzadziej - wielokomorowe, tworzące jeden zwarty

ze-44

spół), występuje taka sama orientacja grobów . W obu przypad-kach część pochówków jest wielofazowa; odnotowano obecność gro-bów z niepełnymi szkieletami. Wszystkie te cechy, charakterysty-czne dla pochówków z rejonu Dżebel Hamrin nie mają analogii na innych cmentarzyskach w tym okresie na terenie Mezopotamii. Pew-ne cechy przywodzą na myśl pochówki z okresu Obeid w Tell Arpa-c z i j a , również nietypowe dla MiędzyrzeArpa-cza w t e j epoArpa-ce. Podobna jest orientacja grobów, występują także pochówki niekompletnych szkieletów. Dwa groby były sklepione4-5. Zbieżności te mogą być

przypadkowe, oba stanowiska d z i e l i bowiem dość długi okres czasu. Być może jednak należałoby szukać wspólnych analogii na t e -renach na wsohód od Mezopotamii. Wpływy wschodnie są sugerowane przez autorów publikacji w przypadku obu stanowisk.

4 5 Por. i b i d . , s.230 i nast.

^ Orientacja na osi wschód-zachód występuje w rejonie Dże-bel Hamrin także i później (Tell Madhhur, okres wczesnodynastycz-ny I I I lub także akadyjski) - por. tó.Roaf, gfte^flaigig..Sttegt£Ur

A éd. J.Gurtis, London 1982,8.

mud brick over them... "może oznaczać rodzaj sklepienia w kształ-cie piramidy - por. M.E.L.Mallowan, J.Cruikshank Rose, Excava-tions at Tall Arpaohiyaoh, 1933. Iraq I1/1, 1935» s.3$.

85

-Przekazy pisane dotyczące rytuału pogrzebowego i świata podziemnego

Teksty dotyczące obrzędów i wierzeń związanych z pogrzebem oraz losu zmarłego po śmierci są nieliczne i stwarzają trudności interpretacyjne. Informacje uzyskane z przekazów pisanych jedy-nie w jedy-niewielkim stopniu pomagają nam w interpretacji znalezisk archeologicznych i rekonstrukcji obyozajow pogrzebowych w oma-wianym okresie.

Jednym z tekstów, który daje nam możliwość porównania da-nych z obu źródeł jest sumeryjski dokument dotyczący sprzedaży ziemi, pochodzący prawdopodobnie z wczesnodynastycznego Adab.Mo-wa jest w nim m.in. o różnych przedmiotaoh przeznaczonych na wy-posażenie pochówków zmarłego zarządcy świątyni w Kesz, Billali i jego żony Lalli^6. W tekście tym, budzącym zresztą pewne

wątpli-wości co do tłumaczenia, wymienia się m.in. uprzęże dla osłów, wóz, drewniane skrzynie (przeznaozone prawdopodobnie na łoża lub mary), odzież, broń (nóż, włócznie, siekierę), oraz różnego r o -dzaju ozdoby (.np. srebrną koronę, ozdoby głowy, kolczyki). Opis ten zgadza się w szczegółach z danymi archeologicznymi. Warto nadmienić, że wśród darów przeznaczonych dla Lalli znalazła się również włócznia ze srebrnym ostrzem, co świadczyłoby o tym - o i l e tekst został dobrze zrozumiany - że broń mogła się znajdować również w grobie kobiecym.

Los człowieka po śmierci zależał przede wszystkim od tego, czy został on pochowany, oraz od liczby pozostawionych potomków. Mówi o tym fragment eposu o Gilgameszu, w którym Enkidu opowiada bohaterowi o swoich wrażeniach z pobytu w świecie podziemnym. Człowiek mający tylko jednego syńa "płacze gorzko", ojciec dwóch

ji n

potomków "siedzi na dwóch cegłaoh i je chleb" . Następnie En-kidu opisuje położenie ludzi, którzy zostawili większą ilość dzieci:

..."Człowieka, który miał trzeoh synów, widziałeś? - Widziałem. - Jakiż los go spotkał?

4 6 Por. D.A.Foxvog, F

Text from Adab, Mesopotam: SîerVCopeńhagen 1980, s.67-75.

Por. S.N.Kramer, Dęglfo and Netfrer World According to the Sumerian Literary Texts, Iraq XXII, 1960, sTb416.

8 6

-• -• -• wody pije pod dostatkiem...

- Człowieka, który miał pięciu synom, widziałeś?

- Widziałem. . . . J a k znamienity pisarz z odsłoniętym ramie-niem zaprowadza sprawiedliwość w pałacu.

- Człowieka, który miał sześciu synów, widziałeś?

- Widziałem. . . . J e g o serce weseli się, jak oraczowi prowa-dzącemu pług.

- Człowieka, który miał siedmiu synów, widziałeś? - Widziałem. . . . J a k ktoś bliski bogom, o n . . .

- Człowieka, ktorego zwłoki zostały (nie pogrzebane) na ste-pie, widziałeś?

- Widziałem. . . . J e g o duch nie znajduje spoczynku w k u r " . .4 8.

Pierwszym warunkiem znalezienia spokoju w kur było więc po-grzebanie ciała zmarłego. Z tekstu tego wynika, że los zmarłego zależał od liczby potomstwa płci męskiej pozostawionego na zie-mi. Być może ma to związek z kultem zmarłych i ofiarami, składa-nymi przez żyjących dla przodków, dla zapewnienia im pomyślności i lepszego położenia w "obcej krainie".

Inny fragment tego samego eposu, mówiący o śmierci Gilgeme-sza jest często cytowany jako argument na poparcie tezy C.L. Woolley'a, że pochówki zbiorowe w Ur były grobami władców, któ-rym w drodze w zaświaty towarzyszył cały dwór królewski. W utwo-rze mówi się między innymi:

. . . " P a n Kulab leży, nie wstaje

on, o mądrym obliczu, leży, nie wstaje...

Obok stojąoy nie milozą, obok siedzący nie milczą, wznoszą lament

spożywający jadło nie milczą, pijący wodę nie milczą, wzno-szą lament.

. . . j e g o umiłowana małżonka, jego umiłowane dzieoko, ...małżonka, jego umiłowana nałożnica,

jego śpiewak, jego ukochany aktor ( ? ) jego ukochany kamerdyner...

jego dworzanin, jego ukochana służba pałaoowa, jego ukochany zarządoa...

48

K.Łyczkowska, K.Szarzyûska, MitologiaMezopotamii, War-szawa 1981, s.145 i nast.

87

-(cały) pałac ofiarowany, (samo) serce Uruk leży tutaj wraz z n i m " . . /9.

Fragment ten rzeczywiście daje takie możliwości interpreta-c j i , zaznainterpreta-czyć jednak należy, że w grobaoh "królewskiinterpreta-ch" w Ur nie znaleziono szkieletów dzieci ani osób, które można byłoby

zaliozyć do rodziny królewskiej. Wszystkie osoby "towarzyszące"

należały raczej do służby pałacowej lub dworu zmarłego^0.

Tekst ten zawiera również informacje o tym, że Gilgamesz zło-żył ofiary (podarunki, chleby ofiarne) różnym bóstwom oraz waż-nym osobistościom świata podziemnego - m.in. Breszkigal, Nam-tarowi, Hingiszzidzie, Dumuziemu, strażnikowi bram Neti oraz pi-sarzowi Dimpimekugowi.

Innym, późniejszym utworem, na który można powołać się w kontekście grobów "królewskioh" jest tekst opisujący śmierć i pobyt w świecie podziemnym Ur-nammu, jednego z władoów I I I

Dy-nastii z Ur-'1. Interesujący nas fragment mówi o podarunkaoh i

ofiarach (między innymi z wołu i owcy) złożonych przez króla bo-gom świata podziemnego - Nergalowi, Gilgameszowi.Ereszkigal, Du-muziemu, Namtarowi, Hubiszagowi i Ningiszzidzie, rezydująoym we własnych pałacach. Wśród darów znajdowały się broń,skórzane

tor-by, naczynia, odzież, ozdoby i biżuteria^2. Być może więc część

przedmiotów znajdowanych w grobach była przeznaczona dla bogów świata podziemi.

Przekazy pisane dotyczące pogrzebu i odbywającyoh się w związku z nim oeremonii są, niestety, nieliczne i

niejednoznacz-4 9 I b i d . , s.146 i nast.

śladów rytuału związanego z pochówkami zbiorowymi dopa-trują się niektórzy uczeni we fràgmenoie modlitwy do Inanny, stworzonej przez Enheduannę, córkę Sargona akadyjskiego. Por.

C.L.Woolley, U r J ^ t f a g ^ g ^ a ^ ^ ,. • ' is ąt.Ur,. revised.aM,jijdgJtSdJa J£A£5ag£g3r » London 1982,

•

51 W utworze tym nie ma mowy o ofiarach z ludzi.Wyraźnie po-wiedziane jest, że rodzina króla pozostała na ziemi.Jednocześnie dane archeologiczne wskazują, że ofiary z ludzi mogły być też składane i w tym okresie. W tzw. mauzoleum Szulgi i Amar-Suen a , splądrowanym niestety w ozasie najazdu elamickiego, znaleziono ślady pochówków zbiorowych. W trzech pomieszczeniach odkryto roz-rzucone kośoi szkieletów, należącyoh prawdopodobnie odpowiednio do dwóch, trzeoh i pięciu osób. Por. C.L.Woolley,op. o i t . , s.40.

8 7

-(oały) pałac ofiarowany, (samo) seroe Uruk leży tutaj wraz z n i m " . . .4 9.

Fragment ten rzeczywiście daje takie możliwości interpreta-c j i , zaznainterpreta-czyć jednak należy, że w grobaoh "królewskiinterpreta-ch" w Ur nie znaleziono szkieletów dzieci ani osób, które można byłoby zaliozyć do rodziny królewskiej. Wszystkie osoby "towarzyszące"

•50 należały raczej do służby pałaoowej lub dworu zmarłego^ .

Tekst ten zawiera również informaoje o tym, że Gilgamesz zło-żył ofiary (podarunki, chleby ofiarne) różnym bóstwom oraz waż-nym osobistościom świata podziemnego - m.in. Sreszkigal, Namtarowi, Ningiszzidzie, Dumuziemu, strażnikowi bram Neti oraz p i -sarzowi Dimpimekugowi.

Innym, późniejszym utworem, na który można powołać się w kontekście grobów "królewskioh" jest tekst opisująoy śmierć i pobyt w świecie podziemnym Ur-nammu, jednego z władoów III Dy-nastii z Ur^1. Interesujący nas fragment mówi o podarunkach i

ofiarach (między innymi z wołu i owcy) złożonych przez króla bo-gom świata podziemnego - Nergalowi, Gilgameszowi,£reszkigal, Du-muziemu, Namtarowi, Hubiszagowi i Ningiszzidzie, rezydującym we własnych pałaoach. Wśród darów znajdowały się broń,skórzane t o r -by, naczynia, odzież, ozdoby i biżuteria^2. Być może więo część

przedmiotów znajdowanych w grobach była przeznaczona dla bogów świata podziemi.

Przekazy pisane dotyczące pogrzebu i odbywającyoh się w związku z nim oeremonii są, niestety, nieliczne i

niejednoznacz-4 9 I b i d . , s.146 i nast.

śladów rytuału związanego z pochówkami zbiorowymi dopa-trują się niektórzy uczeni we fràgmenoie modlitwy do Inanny, stworzonej przez Enheduannę, córkę Sargona akadyjskiego. Por. C.L.Woolley, Pr"££th£jaaa^ags,,.'.>. .ThąJlŁnąl, .Ągoount,

U ^ Ł - S Ł i ^ . - , Lond on T982, 51 w utworze tym nie ma mowy o ofiarach z ludzi.Wyraźnie po-wiedziane jest, że rodzina króla pozostała na ziemi.Jednocześnie dane archeologiczne wskazują, że ofiary z ludzi mogły być też składane i w tym okresie. W tzw. mauzoleum Szulgi i Amar-Suen a, splądrowanym niestety w ozasie najazdu elamickiego, znaleziono ślady pochówków zbiorowych. W trzech pomieszczeniach odkryto roz-rzucone kośoi szkieletów, należących prawdopodobnie odpowiednio do dwóch, trzeoh i pięciu osób. Por. C.L.Woolley,op. c i t . , s.40.

8 8

-n e , pozostawiając e róż-ne możliwośoi i-nterpretacji. Jedy-nie od-krycie nowych tekstów przyniosłoby więcej informacji, nie-zbędnych do właściwego zrozumienia uzyskanyoh danyoh archeo-logicznych związanych ze zwyczajami grzebalnymi w Mezopota-mii.

Wiktor Andrzej Daszewski, Zofia Sztetyłło RZEŹBA Z NEA PAPHOS

Na zespół kilkudziesięciu rzeźb z Nea Paphos składają się zabytki dwojakiej proweniencji:

1 . Zabytki z wykopalisk polskich w Nea Paphos, prowadzonych od 1965 roku przez Polską Misję Archeologiczną kierowaną począt-kowo przez prof. dr. Kazimierza Michałowskiego, a następnie przez doc. dr. hab. Wiktora Andrzeja Daszewskiego.

2 . Zabytki odkryte poza obszarem wykopalisk polskich w róż-norodnych okolicznościach, m.in. w trakcie prac budowlano-inwe-stycyjnych, w wyniku przypadkowych odkryć, wyłowione z morza i t p . , a także z wcześniejszych sondaży angielskich przeprowadzo-nych w różnyoh punktach Paphos przez T.Mitforda. Wszystkie rzeź-by znajdują się w Muzeum Archeologicznym w Paphos w salach

eks-pozycyjnych lub pomieszczeniach magazynowych. Ich opracowanie i publikaoję powierzono W.A.Daszewskiemu i Z.Sztetyłło.

Zabytki pochodzące z wykopalisk polskich w Nea Paphos sygna-lizowane były w kolejnych raportach z poszczególnych kampanii wy-'l kopaliskowyoh w Polskiej Misji Archeologicznej w Nea Paphos , niektóre zaś były przedmiotem szczegółowszej analizy K.

Micha-1 K.Michałowski, ( w : ) V.Karageorghis, ÇhronigueJ&__£g]

y

hvpreêïLdSÊS., BCH 1 9 6 6 , s. 355-358; W . A ^ j m S w s H T j g g ; Liii§s Loris a t K a t ( DAC 196E

ftWtmm

_

'EOaS"

1 9 7 £ v " s Ï T Ï T E â s z e w s k i , Fouilles i a g S C X S a i s û i a ^ ^ RDAC i W T p s T 5 6 - W j w i  » Ûâ S z e w s H T T g l s e a ^ , (wt) Archaeology in Cyprus 1 9 6 0 - 1 9 8 5 ( 1 9 8 5 ) , s.277-291.