O OWOCACH JV°.

JV°. ^{1 4 .} Warszawa, d. 7 Kwietnia 1889 r. T o m V I I I .

TfGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

O OWOCACH

W Y K A S T A J A C I C I I Z P N I A .

W iadom o powszechnie, że owoce pow sta­

ją z kw iatów , k tó re u naszych drzew i k rze­

wów r o s n ą na gałązkach sta r­

szych i m łod­

szych paro - lub kilkoletnich, na g a ł ą z k a c h też p r z y w y k l i ś m y w idzieć o w o c e rozm aitych ro z ­ m iarów .

W krajach j e ­ dn ak gorących, m ianowicie zaś w południow ój i środkowój A m e­

ryce oraz w In - dyjach w scho­

dnich, r o s n ą drzew a, których nietylko gałązki ale i pnie często bardzo g r u b e , p o k ry te są licz- nem i pączkam i, kw iatam i i owo­

cami, rosnącemi niekied y naw et nisko, przy sa­

mój ziemi, przy

koi’zeniach. C ynom efra cauliflora Lc

Do takich drzew należy, m iędzy innem i, drzew o czekoladow e, T heobrom a cacao, k tó re oprócz owoców rosnących norm alnie na gałązkach, posiada niekiedy owoce na pniu; dalój drzewo chlebow e, A rto carp u s incisa, rów nież dość często oprócz owoców umieszczonych na gałęziach, obok liści, w y ­

daje owoce, zw y­

k le większych rozm iarów o d in nych, osadzo­

ne w p r o s t na pn iu . Ze w szy­

stkich j e d n a k ro ślin tój kate- goryi szczegól- niój w yróżnia się C ynom etra cau­

liflora L , którój w izerunek tutaj podajem y (we­

dłu g „Die N a tu r”

N r 52, 1888 r.).

J e s t to ro ślin a należąca do ro ­ dziny roślin s trą ­ kow ych, Legu- m inosae, do pod- rodziny cesalpi- now ych, C aesal- piniaceae, j e s t zatem sp ok rew ­ niona z drzew em

kam peszowem , z ak acy ją kolcza­

stą (G leditschia),

z tam aryndem

210 W SZEC H ŚW IA T. N r 1 4 .

(T am arindus). O dznacza się bard zo o ry ­ ginalną. postacią (ja k to rysunek w skazuje) m a bowiem pień p o k ry ty różnem i podłuż- nemi zagłębieniam i, oraz w yniosłościam i guzow atem i, na k tó ry c h w prost w y rastają g ru p y kw iatów czerw onych, dość d robnych, każd y k w iat posiada kielich cztero d ziałk o - wy o działkach nabrzm iałych, k o ronę pię- ciopłatkow ą, pręcików dziesięć, o py lni- k ach dw uw oreczkow ych, słu p e k je d e n z za­

w iązkiem górnym jed n o k o m o ro w y m , w k tó ­ ry m mieści się je d e n (rzadko dw a) zalążek.

O w oc strą k szczególnćj postaci, trójścienny lu b nieforem nie p ó lk u listy , bez w yraźnego szwu, o ścianach grubych, p ra w ie m ięsi­

stych, p o k ry ty n a pow ierzchni w yniosło­

ściam i, podobnem i do guzów zaokrąglonych.

O ry gin alność ow ocu podnosi jeszcze jeg o b a rw a czerw ona. W e w n ą trz tego s trą k a zn a jd u je się jed n o tylko ziarno , p rz y p o m i­

nające kształtem sam owoc. N a zalączonćj figurze C oznacza owoc w zm niejszonych nieco rozm iarach.

Części łodygi C y nom etra cauliflora przy samój ziem i położone, a n aw et um ieszczone pod ziem ią, rów nież niekiedy b yw ają p o ­ k ry te guzow atem i w yniosłościam i, n a k tó ­ ry c h rosną k w iaty , a n astęp n ie p o w stają owoce, w ystające w p ro st z ziemi, ja k g d y b y w niój b y ły zagrzebane. C y n o m etra cauli- fiora je s t drzewrem dość dużem o liściach złożonych, parzysto -p ierzasty ch , rośnie w In - d y jach w schodnich, owoce, zdaje się, m a jad aln e , choć n iezb y t sm aczne. Z nanych jest jeszcze kilk an aście innych g atu n k ó w C ynom etra, pom iędzy k tórem i są naw et u ży ­ teczne w m edycynie, ja k C. sp ru cean a i C.

racem osa, rosnące w B razy lii. W y ra sta n ie k w iatów , a następnie owoców n a pniu, n a ­ stęp u je zapew ne z t. zw. pączków drzem ią­

cych, z k tó ry ch w naszym klim acie zw ykle p rz y pew nych w a ru n k a c h w y ra stają pędy czyli g ałązk i p o k ry te listkam i.

A . S.

TRZECIE OKO

ZWIERZĄT KRĘGOWYCH

w edług najnow szych b ad ań p r o f e s o r a I T r .

N a górnćj pow ierzchni m iędzym ózgu, otaczającego trzecią jam ę mózgową, zw ie­

rz ęta k ręg ow e p o siad ają w yrostek zw any szyszką m ózgową (epiphysis cerebri s. glan- dula pinealis). U niektó ry ch ry b (A can- thias), u żab i w ielu jaszc zu re k szyszka przedłuża się w w yrostek na w ierzchołku rosszerzony, um ieszczony w zagłębieniu czaszki, albo na zew nątrz nićj pod skórą.

To rosszerzenie w yro stk a szyszki n iektórzy badacze uw ażali za trzecie, n ieparzyste oko, a w szypułce łączącej to m niem ane oko z szyszką w idzieli nerw w zrokow y, o czem obszerne spraw ozdanie podał p. Slósarski w niniejszym tygodniku w r. 1887, N r 26, str. 401— 406. P rz e d niedaw nym czasem bo w L u ty m bież. roku, prof. F . L ey d ig z B onn ogłosił tym czasowe zaw iadom ienie 0 sw ych pracach n ad tym przedm iotem , k tó re rz u cają zupełnie nowe św iatło na zna­

czenie w mowie będącego p rz y rzą d u (Bio- logisches C en tralb latt, tom V III, N r 23, z d. 1 L utego r. b.).

S postrzeżenia prof. L ey d ig a są pokrótce następujące:

S zyszka u gadów (A nguis, L a c c rta , V a- ran u s) i u żab (R ana, B om binator) je s t wy- p u k lin ą m iędzym ózgu i składa się z dwu części: przed nićj czyli t. zw. splotu naczy­

niów kow ego (plexus chorioideus) i tylnćj czyli szyszki w łaściw ćj, w którój znow u m ożna rozróżnić szypułkę, końcow y guzik 1 końcow y cypelek. W szystkie te części są

w ew n ątrz puste, a ich jam istość bespośre­

dnio przechodzi w trzecią kom orę mózgu i zaw iera tenże p łyn mózgowy. W e w n ę­

trzn e w ysłanie tej całej w ypukliny składa się z kom órek m igaw kow ych, nieco o d m ien­

n ych w szypułce i w łaściw ój szyszce. Scia*

ny tej ostatniój sk ład ają się z tkan ki łącz-

nój, na k tó rć j, podobnie ja k w splocie n a ­

czyniów kow ym , rospośoierają się naczynia

N r 14. W SZECHŚW IAT. 2 i i

krwionośne. W kom órkach w yściełających guzik i cypelek końcow y znajdują, się ziarn ­ ka ciem nego barw nika.

G uzik końcow y szyszki je s t u gadów przytw ierdzony do tw ardój opony móz­

gu, a stożkow aty jój cypelek w ydłuża się w sznurek idący do owego w rzekom ego trzeciego oka czyli w ed łu g L ey d ig a do p rzyrządu ciem ieniowego (P arie ta lo rg an ).

Jam istość szyszki przechodzi w podstaw ow ą część sznurka, lecz dalój k u górze zanika, a tem samem sznurek staje się pełnym . Zresztą, ja k u padalca i w ierzchołek szyszki i cały sznurek mogą być pełne, bez w y d rą­

żenia. K om órki w yściełające jam ę szyszki przechodzą do jam y sznurka, n atu ra ln ie o ile ona istnieje. S zn u rek składa się z tk a n ­ ki łącznój, k tó ra przechodzi w osłonę p rzy­

rządu ciemieniowego i często, podobnie ja k ta ostatnia zaw iera inniój lub więcój bar­

w nika.

U ziem now odnych (R ana, B om binator) nitkow aty sznurek złożony z tk an k i łącznój ciągnie się pom iędzy szyszką i przyrządem czołowym, położonym pod skórą n a skle­

pieniu czaszki. N erw y skórne w zmiennój liczbie, od dw u do czterech dochodzą do b rzegu p rz y rząd u , ale żaden nie przenika do jego w nętrza.

U gadów dorosłych przyrząd ciem ienio­

wy j e s t p o k ry ty skórą i mieści się w ko­

ściach ciem ieniowych, k tó re w tem m iejscu tw o rzą otw ór (foram en parietale), lecz u za­

rodków padalca p rz y rz ą d leży nad kośćmi czaszki w otw artym do łk u skóry, k tó ry n a­

stępnie zam yka się, a p rz y rzą d zstępuje w głąb. W m iejscu, gdzie się otw orek zam knął, n ask ó rek jaśniój je s t zabarw iony.

N iekiedy przez pew ien czas po urodzeniu zachow uje się w n a sk ó rk u otw orek p ro w a­

dzący do k a n a łu ukośnie w głąb skierow a­

nego, któ ry je d n a k nigdy skóry właściwój nie przebija.

U ziem now odnych p rz y rzą d czołowy za­

wsze leży pod skórą, k tó ra je s t nad nim j a ­ śniój zabarw iona.

T a k przyrząd ciem ieniow y, jak o też czo­

łow y, składa się z w oreczka i'ozmaitego k ształtu , zaw ierającego ja m ę w ew nętrzną.

Jeg o ściana składa się z tk an k i łącznój wy- słanój nabłonkiem , k tó ry na dnie i n a sk le­

p ien iu w oreczka znacznie je s t wyższy ani­

żeli po bokach. U gadów kom órki dna i sklepienia są w yraźnie w poprzek prążko­

wane i znacznie stw ardniałe.

Pom iędzy kom órkam i nab ło nk a znajduje się u kład przestw orów , ro spo starty na dnie i na bokach woreczka; w tem ostatniem m iejscu szp ara zn ajdu jąca się w nabłon ku przyczynia się do tem w yraźniejszego od­

graniczenia sklepienia w oreczka od jeg o boków. P rze stw o ry śródnabłonkow e otw ie­

r a ją się do środkowój jam istości w oreczka, z drugiój zaś stro ny obrączkow y przestw ór oddzielający sklepieniow ą i boczną w arstw ę nabłonka, otw iera się do obszernój, pod- skórnój p rzestrzen i lim fatycznój, k tó ra ze swój strony łączy się z drobnem i przestw o­

ram i lim fatycżnem i tk an k i łącznój podskór- nój. C ały więc u k ła d przestw orów p rzy ­ rząd u ciem ieniowego można jed y n ie uw a­

żać za przestrzenie lim fatyczne.

U padalca i u jaszc zu re k (A nguis, L a- certa) b arw n ik bardzo wcześnie osiada w przedniój części kom órek w alcow atych, skutkiem czego pow staje ciem ny pierścień przedstaw iający się ja k b y tęczówka. U zw ie- rz ą t dorosłych ilość b arw n ik a pow iększa się i oprócz barw nikow ego pierścienia po w sta­

ją in ne nagrom adzenia, zw łaszcza pośrodku kom órek dna, czasami także w odpow iada- jącem mu m iejscu sklepienia. Y a ran u s nie posiada b arw niko w eg o pierścienia, lecz w jeg o przyrządzie ciem ieniowym znajduje się tylko k ilk a kupkow atysh sm ug b ru n a- tno-czerw onaw ój substancyi.

Leydig, k tó ry d ostrzegł podobieństwo, ściślój mówiąc, hoinologiją gruczołu czoło­

wego ziem now odnych i p rz y rząd u ciem ie­

niowego gadów (padalca i jaszczu rek ), u p a ­ try w a ł w gruczole p rz y rzą d zm ysłow y skó­

ry i w ten sam sposób zap atry w ał się na or­

gan ciemieniowy. Późniój, n iek tó rzy ba*

dacze przyszli do wniosku, że p rzy rząd cie­

mieniowy je s t trzeciem okiem, przyczem jaśniejsze m iejsce skóry nad tym organem uw ażali za rogówkę; zg ru b ia łą część skle­

pieniow ą organu poczytyw ali za soczewkę;

p ły n w ew nątrz organu b ra li za ku lę szkli­

stą; nabłonkow e dno było dla nich siatków ­ ką, a w alcow ate kom órki otoczone b a rw n i­

kiem były pręcikam i siatków ki. Nadto

upatryw ano nerw u dający się z szyszki do

przyrządu.

N r 1 4 .

W e d łu g przedstaw ionych tu najnow szych spostrzeżeń p rofesora L eydiga oba te p o g lą ­ dy okazują się błędnem i, a sam e w m owie będące p rz y rz ą d y tra c ą znaczenie p rz y rz ą ­ dów zm ysłow ych. L e y d ig m niem a, że je st- to część odw ężająca się od szyszki i u le g a ­ ją c a zanikow i oraz zniszczeniu, co u ró ż ­ nych zw ierząt do różnego dochodzi stopnia.

P rz y rz ą d , k tó ry jeszcze istn ieje i jeszcze je st czynny, stanow i część u k ła d u lim fa- tycznego. W e d łu g L ey d ig a , n asuw a się m yśl, że p rz y rzą d y pod w zględem m orfolo­

gicznym d ają się poró w n ać z m iejscem , gdzie najpóźniej n astąp iło zam knięcie r u r ­ ki nerw ow ej, czyli z ta k zw any m n e u ro - porus.

A ugust W rześniowski.

ZJAW ISKA 0PTYC2IIE

A T M O S F E R Y .

O dd aw n a ju ż lubim y o d tw arzać na m ałą skalę w pracow ni naukow ej zjaw iska, k tó re nas ogrom em swoim i w spaniałością u d e rz a ­ j ą w przyrodzie, a w o statn ich czasach usi­

ło w an ia n a tej dro d ze zysk ały n a w e t w ażne znaczenie, dając w skazów ki do ro z w ik ła n ia niejasny ch lub sp o rn y c h dotąd zagadnień.

D la p rz y k ła d u p rzytoczyć tu możemy liczne prace n a d sztucznem w y tw arzan iem sk ał i m inerałów , albo istotne dośw iadczenia m eteorologiczne n ad w a ru n k am i pow staw a­

n ia p rą d ó w atm osferycznych.

Z jaw isk a optyczne atm osfery są ju ż w p ra ­ wdzie o d daw na dostatecznie w yjaśnione, niem niej je d n a k odnalezienie w arunków , w ja k ic h dałyby się one dośw iadczalnie w y ­ w ołać, nietylko u łatw ić może rozum ienie zaw iłych często szczegółów, ale nad to po­

zw ala u jąć bliżej i okoliczności, ja k ie s p rz y ­ ja ją ro z w ija n iu się ich w przyrodzie.

Na zadanie to zw ró cił uw agę p. C ornu, je d e n z n ajznakom itszych fizyków fran cu ­ skich. W otlczycie, ja k i niedaw no w ygło­

sił w stow arzyszeniu naukow em francu - skiem (A saociation fran ęaise) o zjaw isk ach op tycznych, m ających siedlisko w atm osfe­

rze ziem skiej, p rzedstaw ił też słuchaczom cały szereg tych zjaw isk, sztucznie w ywo­

łanych, a opis m etod, k tó re m u do tego celu po służyły, złoży ł akadem ii nau k. K o rz y ­ stając nadto z ry cin , podanych przez „L a N a tu rę ” , możemy zapoznać czytelników z treścią tego ciekaw ego odczytu.

B łę k it niebieski i inne ubarw ienia nieba.

P om iędzy b łękitem nieba a żywemi b a rw a ­ mi, ja k ie je zdobią o zm ierzchu, zachodzi bespośredni związek, k tó ry łatw o wykazać m ożna.

M ów im y pospolicie, że pow ietrze posiada barw ę b łęk itn ą, pam iętać je d n a k należy, że w ydaje się nam ono błęk itn em tylko w tedy, gdy je s t ośw ietlone z boku i przedstaw ia się nam n a tle czarnem ; dlatego to odległe cienie u k az u ją się nam zawsze ubarw ione błękitem , m niej lub więcej czystym . P o d tym w zględem p ow ietrze atm osferyczne za­

chow uje się zgoła odm iennie, aniżeli p rze­

zroczyste i niebieskie wody n iek tó ry ch j e ­ zior. G dyby bowiem pow ietrze w tenże sposób było błękitnem , ja k te w ody p rz e j­

rzyste, słońce pow innoby nam się ukazyw ać tem silniej zaniebieszczonem , im dłuższą drogę przez atm osferę p rzeb ieg ają jeg o prom ienie, ta k samo ja k kam yk biały n a dnie je z io ra w ydaje się tem bardziej n ie­

bieski, im je z io ro je s t głębsze. T a k w szak­

że się nie dzieje, w m iarę, ja k słońce zbli­

ża się do poziom u, w m iarę zatem , ja k co­

ra z rozleglejszą w arstw ę pow ietrza prom ie­

nie jeg o przechodzą, pok ry w a się ono od­

cieniem pom arańczow ym , k tó ry przechodzi naw et w czerw ień ja s k ra w ą w chw ili, gdy słońce zan u rza się pod poziom. P ow ietrze zatem , j a k w iele innych ciał, posiada w ła­

sność ro sk ład a n ia św iatła białego, — odbija prom ienie niebieskie a przepuszcza pom a­

rańczow e, które się naw zajem dop ełn ia­

ją , czyli razem złączone stanow ią św iatło białe.

Z abarw ienie wód błękitn y ch naśladujem y

ro stw orem siarczanu m iedzi am onijakalne-

go, je s t on bowiem niebieski w św ietle p rze-

chodzącem ; aby zaś odtw orzyć wszystkie

własności optyczne pow ietrza użyć m ożna

em ulsyi utw orzonej z k ilk u kro p el rostwo-

r u żyw icy w alkoholu, m astyksu w terp e n ­

tynie i t. p., k tó re w lew am y do w ody dy-

stylow anej. E m u lsy ja tak a je s t niebieską

Nr 14.

przez ośw ietlenie boczne a jasnożółtą w świe­

tle przeehodzącem ; p rzy dostatecznej g ru ­ bości byłaby pom arańczow ą, a n aw et czer­

woną,. E m u lsy ja tak a zatem , podobnie ja k i pow ietrze, ro sk ład a padające na nią p ro ­ m ienie św iatła zw ykłego na b arw y dopeł­

niające.

Zjaw iska optyczne, spow odow ane przez w ybuch w ulkanu K ra k ato a, o czem n ied a­

wno pismo nasze m iało sposobność p rz y p o ­ m nieć (N r 6 i 7 z r. b.), stanow ią p o tw ier­

dzenie powyższych wywodów.

P y ł rzucony w górę i rosproszony w n a j­

wyższych w arstw ach atm osfery rozlał się zw olna ponad całym globem ziem skim i utw o rzy ł ja k b y chm urę niew idzialną, któ-

ległćj względem słońca, gdy promienie jego n apo ty kają obłoki, z k tó ry ch w ylew ają się ciemne sm ugi deszczu. D okładna teoryja tęczy d atu je od K artezyjusza; w jego „trak ­ tacie o m eteorach ” zn a jd u je się ry cin a, ob­

jaśn iając a przebieg prom ieni w kroplach dżdżu, k tó ra odtąd znalazła m iejsce we wszystkich podręcznikach fizyki i m eteoro­

logii. P rom ienie słoneczne, p rzen ik ając do kulistej k ro p li wody, załamują, się p rzy wejściu, odbijają się na jej pow ierzchni we­

w nętrznej i w ydobyw ają się, załam ując się poraź drugi. Nie mam y tu zresztą po trze­

by przypom inać teoryi tęczy, dodam y tylko, że przebieg powyższy odpow iada n ajm n iej­

szemu odchyleniu prom ieni, za czem idzie,

Fig.

ra w ciągu dnia zd rad za ła się jed y n ie o d ­ cieniem biaław ym nieba i czerwonawym wieńcem dokoła słońca. O zm ierzchu w szak­

że, obłok ten, podobnie ja k chm ury wysoko wzniesione, długo jeszcze był oświecany przez prom ienie słońca, ju ż pod poziomem ukrytego . W długim przebiegu przez a t­

m osferę światło pozbaw iało się sw ych p ro ­ m ieni niebieskich, k tó re tw o rzy ły błęk it niebieski dla innych okolic ziem i, do nas zaś przybyw ały je d y n ie prom ienie karrna- zynow o - czerw one, tw orzące owe piękne zm ierzchy, co przez ta k długi ciąg czasu budziły podziw powszechny.

Tęcza. W spaniałe to i pospolite dosyć zjaw isko obserw ujem y po stronie przeciw -

1.

że w k ieru n k u tym najobficiej wynurzają, się w iązki prom ieni ‘); poniew aż zaś p ro ­ mienie, składające św iatło białe, załamują, się rozm aicie, najsilniejsze ośw ietlenie ma miejsce pod niejednakow em i k ątam i dla różnych b arw widm owych. W ten sposób w ystępuje łu k barw ny, w spółśrodkow y względem cienia rzucanego przez głowę obserw atora; łu k ten je s t czerw ony od stro­

ny zew nętrznój, od w ew nętrznej zaś ja s n o ­ niebieski.

ł) W yjaśnienie tego szczegółu znajdzie czytel­

nik w arty k u le „ 0 ko łach św ietlnych, otaczają­

cych słońce i ksigżyc'1, do którego się w dalszym

ciągu odwołujem y.

214 W SZECH ŚW IA T. N r 14.

O prócz powyższój tęczy, z wanój tęczą pierw szego rz ęd u , d aje się często dostrzedz d ru g a jeszcze, słabsza, ale zajm ująca lu k rozleglejszy, w spółśrodkow y w zględem p o ­ przedniego, p rz ed staw ia ona ro sk ła d b a rw przeciw ny, czerw ień m ianow icie od stron y w ew nętrznój, b łę k it n a z e w n ątrz . P o w sta ­ w anie jój tłu m aczy się tem , że w ew nątrz każdój k ro p li dżdżu prom ienie u leg ają d w u ­ k ro tn em u a nie je d n o k ro tn e m u odbiciu.

O bie te tęcze d ają się odtw orzyć sztucz­

nie sposobem b ard zo prostym , w skazanym n a fig. 1. N a balon szklany, m ający od 6 do 7 cm średnicy, n ap ełn io n y wodą, pu sz­

czam y w iązkę poziom ą św iatła słonecznego, przechodzącą p rz ez szeroki o tw ó r w ycięty w okienicy. — P ro m ien ie św ietlne o d b ijają się w sposób wyżej w skazany i w y tw a rzają dw a łu k i, k tó re obserw ow ać dobrze m ożna n a białój zasłonie, um ieszczonej w od leg ło ­ ści dw u do trzech m etrów od balonu. B a r-

wy są oczywiście mniój żyw e aniżeli w tę ­ czy n a tu r alnój, ro sk ład ich w szakże i w zg lę­

dna jasność o d tw arzają się w iernie.

Wieńce czyli ko ła m ałe, otaczające słońce i księżyc w bespośredniem sąsiedztw ie, są następstw em u g in an ia p rom ieni św iatła, spow odow anego p rzez drobne k u lk i w odne (ob. W szechśw iat z r. z. str. 678). D o sz tu ­ cznego odtwoi-zenia tych wieńców posłużyć nam może podobna, ja k poprzednio, sm uga św iatła, nie szersza n ad 2 do 3 cm; na p rz e­

biegu jó j um ieszczam y podw ójną p ły tę szklaną, obsypaną w ew n ątrz nasieniem wi- dłakow em , a ja sn e kółko otw oru ukaże się nam otoczone pierścieniam i tęczow em i, k tó ­ re d ają d o k ła d n y o braz o b jaw ó w , o k tó ­ ry c h m owa. Je d n a k ić j m ianow icie w ielko­

ści zia rn k a nasienia w idłakow ego, d ziała ją tu w taldż sam sposób, j a k rów ne m iędzy sobą kuleczki w odne, sk ład ające ch m u ry kłęb iaste i w arstw ow e, n a których wieńce te się tw orzą. D o tegoż sam ego szeregu zjaw isk zaliczać zapew ne należy i ko la b ru n a tn o -cze rw o n aw e, ja k ie w następ stw ie w ybuchu K ra k a to a d o strzegano w r. 1885 i 1886; drobny p y ł ro sp ro sz o n y w atm o sfe­

rze odegryw ał ro lę podob ną, j a k z a ro d n ik i w idłaków .

K oła wielkie czyli halo, stan ow ią zjaw isko ró w n ież pospolite, a w o statn ich czasach m ieliśm y często sposobność p rz y ta cza n ia

podobnych dostrzeżeń z różnych okolic k ra ­ ju . D o k ład n y zresztą opis i szczegółowe

w yjaśnienie kół w ielkich podaliśm y w N r 43 W szechśw iata z r. z., tu zatem poprzestać należy nam tylko na przypom nieniu, że są one następstw em załam yw ania prom ieni św iatła w d robnych kryształk ach lodowych, z k tó rych sk ład ają się najw yżój wyniesione chm ury. Ja k o ciekaw e wszakże u zu p ełn ie­

nie historyczne a rty k u łu , do k tó rego czy­

te ln ik a odsyłam y, przytaczam y tu rycinę (fig. 2), w ziętą z tra k ta tu o m eteorach Des- cartesa (1637), k tó ry rzu cił pierw sze p od ­ staw y teoryi ty ch zjaw isk. W idzim y tu

ro sk ład owych igiełek lodow ych, stanow ią­

cych g ra n ia sto słu p y tró jk ą tn e i sześcioką­

tn e, m iędzy słońcem a okiem obserw atora;

p rz e b ie g prom ieni św iatła tłum aczy pow sta­

w anie kół jasnych.

B rew ste r w yw oływ ał sztucznie ko ła wiel­

kie, ro sp a tru ją c słońce przez szkło p ok ry te k ry sta liz a c y ją ałunu; drogą tą wszakże t r u ­ dno otrzym ać w ierne odtw orzenie zjaw iska.

G d y bowiem rostw ór ału n u k ry stalizu je na

płycie szklanój, k ry sz ta ły ro z w ija ją się

przew ażnie rów nolegle do tój płyty, gdy

igiełki lodow e w atm osferze rozrzucone są

ja k b y p rzyp adk ow o. O tóż p. C ornu osię-

g n ą ł ten cel, strącając słabym (36% ) alk o ­

holem rostw ór ału n u nasycony n a zim no.

R ostw ór w prow adza się do naczynia płas­

kiego, o głębokości 15 do 20 mm, a n a 100 objętości rostw oru dodaje się 10 do 15 obję­

tości alkoholu i m ięszaninę tę w strząsa się przez kilka m inut. N atychm iast rospoczy- na się pow olne opadanie kryształków m ikro­

skopowych, unoszą się one w ew nątrz cieczy i połyskują j a k igiełki lodowe, opisywane v przez różnych obserw atorów . W ted y trze­

ba tylko rospatryw ać jak iek o lw iek źródło św iatła przez to płaskie naczynie, aby do­

strzegać kolejno w szystkie objaw y, ja k ie przedstaw ia niebo w w arunkach, p rzy k tó ­ rych rozw ijają się koła w ielkie. P rz e d d o ­ świadczeniem , k tó re w skazuje fig. 3, n a le ­ ży tylko naczynie dosyć silnie w strząsnąć.

Nr U . 215

cój dwa ra zy większą i odtw arza drugie ko­

ło wielkie n atu ra ln e, k tó re odpow iada pro­

mieniowi 47° (tamże, str. 677). O ba koła stają się coraz w yraźniejsze w polu widze­

nia i dochodzą do pew nego m axim um b la­

sku, poczem znów gasną w m iarę, ja k po większych i drobniejsze k ry ształk i na dno naczynia opadają.

Jeżeli naczynie ustaw iam y na drodze wiązki silnego św iatła, obraz staje się tak świetnym, że rzucany być może na zasłonę i uk azyw any znacznćj liczbie słuchaczy.

T. li.

W SZECHŚW IAT.

F ig. 3.

W pierw szój chw ili w idzim y ja k b y rodzaj m gły g ęstśj, k tó ra zak ry w a praw ie źródło św iatła, — rozrzucone bow iem k ry sz ta ły są z początku zbyt w ielkie i zbyt liczne, po pew nym dopiero czasie m g ła się rosprasza i ukazuje się koło ja sn e o prom ieniu 22°

(ob. a rty k u ł wyżćj cytow any str. 676), k tó ­ rego czerw onaw y b rz eg w ew nętrzny od- rz y n a się osti^o od tła ciem nego, rospoście- rającego się aż do środka. B rzeg zew nę­

trz n y kola, j a k w kołach natu raln y ch , jest słabo niebieskaw y i rospływ a się w tło b ia­

ławe.

Z w olna b arw y ożyw iają się i zaczyna się ukazyw ać kolo drugie, m ające blask słab­

szy, zatoczone ono je s t średnicą mniój wię-

ZE WSCHODNIEJ AFRYKI.

n i .

Zanzibar i wybrzeże zanzibarskie.

W schodnie wybrzeże A fryki mniój w ię­

cej aż do Z anzibaru znane było w zam ierz­

chłej starożytności egipcyjanom , fenicyja-

nom i izraelitom , w szystkie te n aro d y sp ro ­

w adzały stam tąd k ad zid ło i m irę, pierw sze

pochodziło podług p ow ag botanicznych

z rosnących dziś jeszcze w k ra ju Somal

krzaków B osw ellia C arterii i B osw ellia

B hau D ajana, m ira zaś je s t żywicą drzew a

216

B alsam o d en d ro n eh renbergianum , — wonią, m ają się zresztą odznaczać w szystkie ro śli­

n y w k ra ju Somal, stąd dzisiejszy p rz y lą ­ dek G uardafui nazyw ali staro ży tn i p ro m u n - torium Ai-omatum, t. j . p rz y lą d e k kad zid eł.

Dowodzą n iektórzy, że ju ż w ro k u 1450 przed C hr. w y słała egipska k ró lo w a H a - czepsu, w ypraw ę na w ybrzeże w schodniej A fry k i, gdy atoli opisy owycli w ypraw d la dzisiejszych stosunków nie m ają żadnej w artości, p om ijam y j e , przytoczy m y n ato ­ m iast ciekaw y ustęp z opisu w ybrzeża zan- zibarskiego z pierw szego stulecia po n a ro ­ dzeniu C h ry stu sa i to z tak zw annego peri- plu sa greckiego, którego a u to r b y ł p ra w ­ dopodobnie kupcem aleksandry jskim .

„D wa dni drogi stam tąd (od wyspy Me- n u th eria czyli Z an zib aru ) leży n a d b rz e ­ giem ostatnie em porium A zanii (t. j. d zisiej­

szego w ybrzeża zan zib arsk ieg o ) nazw ane R h ap ta, k tó ra nazw a od statkó w zw iązanych pochodzi, o k tó ry ch była m owa '). J e s t tam dużo kości słoniow ej i sk o ru p żółwich (szyld k ret), w okolicy m ieszka lu d ro z b ó j­

niczy w ielkiego w zrostu, a każdy w swój miejscowości uw aża się za sam odzielnego pana. Z arząd tego wybrzeża, k tó re p o d łu g daw nego zw yczaju je s t podległe kró lestw u przed niej A ra b ii (Je m e n ) spoczyw a w rę k u m afareickiego (t. j . arabskiego) len n ik a.

O d tego k ró la zadzierżaw iła cła spółka m ieszkańców M uzy (M oka w A rabii), ci też w ysyłają w tam tę stro n ę o k rę ty k upieckie p osługując się najczęściej stern ik am i i u rz ę ­ dnikam i arab sk im i, k tó rzy są z m ieszkań­

cam i obznajm ieni i spokrew nieni, zn a ją k ra j i języ k tam tejszy ”.

A więc ju ż w początku ery ch rześc ijań ­ skiej h an d e l ze w schodniem w ybrzeżem af- ry k ańskiem z n a jd o w ał się oddaw na w rę k u arabów , któ rzy m ieli n a d tem w ybrzeżem polityczne zw ierzchnictw o. N ic w tem n a d ­ zw yczajnego, w szak bad an ia etnograficzne w ykazały, że lu d y A fry k i północnej i S u ­ danu są blisko spokrew nione z sem itam i, praw dopodobnie pochodzą one ze zm ięsza- nia się rasy semickiej i afry k ań sk iej.

J) N a tem w ybrzeżu i dziś je szcze używ ają łó ­ dek, których części n ie są zbite, lecz naocnó zw ią­

zane.

G dy m ahom etanizm natch n ął szczepy arabskie niepokonanem męstwem i rzucił im do stóp w iększą część ówczesnych k r a ­ jó w ucyw ilizow anych, spo tężn iał w pływ

arab ski i nad w ybrzeżem zanzibarskiem , a w skutek późniejszych rosterek re lig ij­

n ych pow stały n aw et niepodległe su łtanaty w M akdiszu na północy i w K iloi, na p o łu ­ dniu od ujścia rz e k i Rufidzi.

Ze zdum ieniem i podziw em p atrzy li hisz- panie Yasco de G am y w ro k u 1497 na k w i­

tnące i lud ne m iasta wysp i wybrzeża wscho­

dniej A fry k i i chcieli z niem i natychm iast zaw iązać stosunki handlow e, ale n ad a re­

m nie nam aw iał do tego C ab ra l, znan y z od­

k ry c ia B razylii, potężnego Ib ra h im a , su ł­

ta n a K iloi. A rabow ie odpow iedzieli, że to ­ w arów p o rtug alsk ich nie potrzebują. W sk u ­ te k tego n a d p ły n ą ł w ro k u 1502 Yasco de G am a z 20 okrętam i wojennem i, a kilka w ystrzałów arm atnich ju ż w ystarczyło, aby spowodować m iasto K iloę, liczącą 12000 m ieszkańców, do poddania się.

O d tąd zaczęło się panow anie p ortu galczy - ków na w ybrzeżu zanzibarskiem , ale była to tylko okupacyja wojskowa: z w arow ni, k tó ry ch baszty w pół ocalałe, wpół zw alone dziś jeszcze sterczą w K iloi, Z anzibarze i M oinbasie, pow iew ały b an d ery p ortugalskie, w ładzcy arabscy odsyłali roczną daninę do L izbony, ale praw ie cały h an del i koloni- zacyja po została w rę k u arabskiem , to też po dw u w iekach ru n ę ła potęga po rtu g alsk a, liczne klasztory i kościoły chrześcijańskie zam ieniono w g ru z y i znow u półksiężyc z a ­ panow ał nad całem wybrzeżem od ujścia R ow um y aż do p rzy ląd k a G uardafui, a śro d ­ kow ym p unktem arabów zostało m iasto Z an z ib ar na wyspie tegoż nazw iska. S u ł­

tan zanzib arsk i by ł przez długi czas len n i­

kiem su łtan a M askatu, w ro k u 1840 p rz e­

niósł Seyid Said, ówczesny w ładzca M aska­

tu swą stolicę do Z anzibaru, a po jeg o śm ierci 1856 r. dwaj synow ie jego utw orzyli z M ask atu i Z anzibaru osobne państw a.

Z an zib ar najw iększe m iasto handlow e wschodniej A fryki, je st, ja k pow iedzieliśm y, głów nem siedliskiem arabów , pochodzą oni głów nie z M askatu i należą do sekty abba- ditów , k tó ra jeszcze tylko w M askacie ma sw ych zw olenników . W asuahili należą do szafiitów a som alczycy są m alekitam i, ale,

Nr 14.

W SZECH ŚW IA T.

Nr 14 WSZECHŚWIAT. 217 że te sekty są tylko odcieniam i w ielkiej se­

kty sunnitów , ich zw olennicy nie są tak wrogo usposobieni wobec siebie, ja k wobec perskich szyitów.

A ra b zanzibarski je s t z u rodzenia ary sto ­ k ra tą , czuje on i okazuje to na każdym k ro k u , że je s t panem we wschodniój A fry ­ ce. Nie ty k a się on drobnego h an d lu i przem ysłu, je s t je d y n ie dowódzcą w ielkich karaw an, a w przem yśle zajm uje się chyba w yrobem b ro n i i złotnictw cm .

M iasto Z anzibar liczy około 80000 m iesz­

kańców, ilość m ieszkańców całój wyspy w y­

nosi około 200 000, z tych około 5000 a r a ­ bów i 5000 hindusów , reszta wasuuhili, wolni m urzyni i niew olnicy. Środkow ym punktem m iasta je st pałac sułtana, w któ ­ rym on po europejsku przy jm u je konsulów państw zagranicznych i znakom itości euro­

pejskie, a ty ch tu nigdy nie b rak, bo w por­

cie zanzibarskim zawsze stoją na kotw icy o kręty w ojenne różnych m ocarstw . P rze d pałacem su łtan a zn a jd u je się plac, na k tó ­ rym co p iątek odbyw a się w ielka parada garnizo nu zanzibarskiego. Nie od rzeczy będzie, gdy podam y tu k ró tk ą charak tery ­ stykę arab a jak o żołnierza, w yjm ując ją z dzieła d ra K . W . Schm idta, S ansibar, ein ostafrikanisches K u ltu rb ild . L ipsk, 1888, str. 35.

„Co się tyczy w aleczności araba, powiada S chm idt, je s t on mimo niedostatecznego u zb ro je n ia przeciw nikiem , z którym się li­

czyć trzeba. Zachow ał dotąd daw ną dzi­

kość i odwagę, a w praw ę w używ aniu broni uw aża za rzecz honorow ą. Jego sposób w alczenia pozostał ten sam co daw niój: wy­

szukaw szy sobie przeciw n ik a w pada na niego obcesem i okrąża go w tysiącznych najdziw aczniejszych podskokach, aby w sto - sownój chw ili zadać m u ra z śm iertelny, bo chociaż każdy z zam ożniejszych posiada strzelbę, głów ną bro n ią je st ulubio na sza­

bla. T ą szablą w yw ija arab na wszystkie strony, chcąc o bałam ucić i zmięszać p rze­

ciw nika i znaleść sposobność do skuteczne­

go cięcia. P rze ciw n ik albo w ym ija to cię­

cie o dskak ując w bok, albo zasłania się ta r ­ cza; parow anie uderzenia szablą nie jest w zw yczaju. C hętnie w ym ierzają cięcie przeciw bosym nogom i stopom, a p rz eci­

w nik bro n i się w tak im razie podskokiem w g ó rę”.

L iczba w ojska regu larn eg o w samym Zanzibarze m a wynosić 1000 żołnierzy, głó­

wnym dowódzcą je s t anglik, M athew s.

2 000 ma stać w innych garnizonach, oprócz tego ma su łtan i arm iją nieregularną, sk ła­

dającą się z beludżów. P o d łu g S chm idta najdzielniejszym oddziałem arm ii zanzibar- skiój je s t kapela, składająca się z p ortug al- czyków.

D rug ą narodow ość nieafrykańską w Zan­

zibarze re p rez en tu ją hindusow ie czyli hindi, ja k się sami nazyw ają, są oni przew ażnie w yznania m ahom etańskiego, m ała tylko część w yznaje budyzm . W posiadaniu h in ­ dusów je st praw ie całe bogactw o Z an zib a­

ru, hindusam i są najw ięksi kupcy zanzibar- scy, ja k T aria Topan, którego liczą na m i­

li jon y, ale i drobny handel głów nie w ich spoczywa ręk u i to nietylko na wyspie Z an­

zibarze, ale i na wybrzeżu suahilijskiem i so- m alskiem. Nie osiedlają się oni jedn akże na stałe, przychodzą do Z an zib aru aby się zbogacić i w racają do In d y i, przyczem po­

zostają poddanym i angielskim i. H in d u so ­ wie um ieją doskonale skorzystać ze słabych stron m urzy n a i oszukać go w handlu.

L udność m urzyńską n a wyspie Z an zib a­

rze i nad w ybrzeżem trzeb a podzielić na trzy klasy, n a W asu ahili, m urzynów wol­

nych czyli w angw ana i niew olników czyli w atum a. W y raz W asuah ili oznacza w ła­

ściwie każdego m urzyna wolnego, któ ry się u ro d ził w państw ie zanzibarskiem bez róż­

nicy, czy on je st m urzynem czystój krw i, czy też mięszańcem k rw i arabskiój i m u­

rzyńskiej, W y raz ten pochodzi z ję z y k a b an­

tu, rospow szechnionego od S udanu do A f­

ry k i południow ój, w języ k u tym w yrazy i ich odm iany pow stają przez połączenie pierw iastków . W skażem y to na p rzy kładzie, k tó ry nam zarazem w ytłum aczy rozm aite form y nazw gieograficznych, tak często dziś używ anych. W a w połączeniu z S uahili (W a su a h ili) oznacza m ieszkańców k ra ju S uahili, kisuahili — ich ję z y k , M suahili—

osobę pojedyńczą. N a oznaczenie k ra ju

używ a się w wielu razach p rzyro stek U,

np. U ganda je st k rajem , w którym mieszka

lud waganda.

W SZECHŚW IAT. N r 1 4 .

N ad brzegiem i na w yspach m urzyni 8%

mniój lu b więcój spokrew nieni szczepowo z arabam i, tak, że często u pojedyńczój j e ­ dnostki oznaczyć nie m ożna, czy je s t p o ­ chodzenia arabskiego, czy suahilijskiego.

Pow ierzchow nie sualiili są m ahom etanam i, w gruncie zachow ali daw ne gusła i zabobo­

ny, ja k o ją d ro swój i-eligii pogańskiój. M u ­ rzynow i b ra k w szelkiój odw agi i godności osobistój, znosi on więc panow anie a ra b ­ skie bez szem rania, a n aw et chętnie. Z re sz­

tą arabó w w spiera w panow aniu n ad m u ­ rzyn am i b ro ń p a ln a i odw ieczny zwyczaj.

R ozbójnicze i w aleczne n arod y A fryk i w schodniój, galla, m assai i w ahehe nie należą do tego sam ego szczepu, co suahili, t. j . do kafrów , dlatego też m urzyn i B an tu czyli kafrow ie opuszczają swe siedziby 1 uciekają, skoro k tó ry z tych narodów su- dańskich do nich się zbliży. W y p ra w y S tan ley a sk ład ały się w praw d zie w znacz- nój części z suahili, a podróżnik ten chw ali m ęstw o swych tow arzyszy, trze b a je d n a k uw zględnić, że by ł to w ybór ludności nad- brzeżnój, a śród obcych szczepów w głębi A fry k i o ucieczce mowy być nie mogło.

S uahilijczycy, k tó rzy tow arzyszyli S tan le- yowi łu b brali u d ział w now szych p o d ró ­ żach do k ra ju M assai do dziś dum ni są z te­

go i strzygą sobie w łosy w sposób, ja k i po­

znali na ow ych w y p raw ach , aby się w yróż­

nić od re szty sw ych ziom ków.

L iczb y m ieszkańców całego państw a zan- zibarskiego oznaczyć niepodobna, gdyż do­

piero niedaw no g ra n ic e jeg o nieco ściślój określono, liczbę arab ó w m ieszkających na kontynencie afry k ań sk im od w ybrzeża aż do je z io r środkow ych podaje G. R ohlfs na 2 500, inni n a 5000. C hociażby o statnia liczba więcój b y ła zbliżona do rzeczyw isto­

ści, to 10000 arab ó w na Z anzibar i w ielkie obszary od w ybrzeża do je z io r nie re p re ­ zentow ałoby wielkiój potęgi wobec ja k ie ­ gokolw iek m ocarstw a europejskiego. A le w łaśnie te w ielkie obszary, klim at A fry k i, zażyłość araba z naczelnikam i m urzyńskim i i odwieczna trad y c y ja, k tó ra uw aża araba za n aturalnego p an a tój części A fry k i, a wreszcie i islam , k tó ry od tysiąca lat tu się szerzył, są potężnem i sojusznikam i a ra ­ bów. P rzy p atrzm y się teraz, na jak iem sta ­ now isku zn a jd u ją się przeciw nicy arabów

we wschodniój A fryce, t. j . europejczycy, a przedew szystkiem niem cy.

A nglicy w yprzedzili w szystkie inne n a ­ rody w stosunkach handlow ych z Z an zib a- rem , a chociaż oni nam ow ą lub groźbą spo­

wodow ali sułtanów do zabron ien ia wywozu niew olników , przez co su łtan sam pozbył się w ielkich dochodów, a głów na podstaw a h an d lu arabskiego przynajm niój publicznie usuniętą zo stała, ludność zan zib arsk a i jój w ładzca byli wobec anglików dosyć p rz y ­ jaźn ie usposobieni, bo anglik umie nader oględnie i zręcznie obchodzić się z naw pół barb arzyń sk iem i szczepam i m ahom etańskie- m i i nie n arazi szorstkiem postępow aniem n a szw ank swych interesów kupieckich.

S ytu acy ja się zm ieniła, gdy niem cy w k o ń - cu ro k u 1884 usadow ili się w Zanzibarze.

Na w ielkim obszarze A fry k i wschodniój, k tó ry oni dla w pływ u swego zarezerw ow ali, a k tó ry bliżój określiliśm y w N r 42 W szech­

św iata z ro k u 1887, niem ieckie tow arzystw o w schodnio-afrykańskie z gorączkow ym p o ­ śpiechem zaczęło urządzać stacyje h an d lo ­ we i rolnicze. N ajstarsze ja k K o ro g w e , D un- da, P etersh u h e leżą w U zeguha, M adim ula i U su n g u la w U zaram o, M papua w U ra g a- ra, Jiih lk e b erg u stóp K ilim a N dżaro. A że­

by kolonizow ać państw o W itu zaw iązało się konsorcyjum i nabyło od su łtan a tego k ra ju , A chm eda, 25 m il kw adratow ych, na których p ow stały stacyje w Szakam ba, K iongw e n a kontynencie i dw ie stacy je na w ysepkach L am u i M anda, dwaj zaś p ry ­ w atni przedsiębiorcy założyli plan tacy ją B altia n a ląd zie stałym .

Ju ż samo w yliczenie tych znaczniejszych p lan tacyj po kazu je, że S ta n ley m iał słusz­

ność gdy pow iedział, że niem cy w Z an zib a­

rze odznaczają się „energiją bez litości”;

w szak niem cy ledwo cztery lata tem u sta ­

nęli n ad wybrzeżem zanzibarskiem , a ju ż

zdobyli przeszło 2 0000 m il kw adratow ych,

po zakładali liczne stacyje, n a któ ry ch po

k ilk u europejczyków za tru d n ia do 150 m u ­

rzynów p rz y p lan to w an iu baw ełny, ty tu n iu

i innych produktów . Ic h o bró t handlow y

z Z anzibarem w ynosi ju ż przeszło 10 p ro ­

cent ogólnego o brotu, czyli około czterech

m ilijonów m arek rocznie. W dziejach p o ­

wszechnych znajdujem y dużo p rzykładów ,

dow odzących, że powodzenie orężne na-

N r 14.

tchnie naró d zapałem do pracy i niezwykłą, sprężystością,, ale i tego uczy nas histo- ry ja, że w ielkie sukcesy z powściągliwością i um iarkow aniem nie chodzą w parze.

W Z anzibarze świeży m am y na to dowód.

(dok. nast.).

D r N adm orski.

0 R0SSZERZAN1U SIĘ

ODRY I DYFTERYTU.

W jed n y m z ostatnich zeszytów „Revue Scientifique” zn a jd u je się a rty k u ł podpi­

sany inicyjałam i I. Ii., w którym autor zw raca uw agę na b ra k ustalonych przeko­

nań w kw esty i zapobiegania epidemijom szkolnym i biorące w tem początek ważne błędy sanitarne. Jeż eli błędy takie są nie­

ustannie popełniane na Zachodzie, to o ileż bardziej podlegać im musi nasze społeczeń­

stwo, w śród którego pojęcia o zdrow iu są tak m ało jeszcze w yrobione, a rossądna dbałość o jeg o utrzy m an ie praw ie nie roz­

budziła się jeszcze. Sądzim y, że pow tó­

rzenie w zm iankow anego a rty k u łu z pow yż­

szych w zględów może być użyteczne dla naszych czytelników .

„Jed n ą z niezbędnych podstaw .urządze­

nia racyjonaln^j ochrony przeciw ko choro­

bom zakaźnym je s t doskonała znajom ość sposobów ich udzielania się. W yznać trze­

ba, że naw et co do chorób najpospolitszych i na k tó re dzieci w szkole są nieustannie narażone, takich np. j a k szkarlatyna, odra, dyfteryt, jesteśm y jeszcze w nieświadomości we w zględzie zapobiegania ich szerzeniu się epidem icznem u. W jak iej chw ili za ra­

źliwość tych chorób się zaczyna — czy nie wtedy jeszcze, kiedy sam a choroba nie m o­

że być rospoznana? Czy zaraźliw ość znika odrazu po ustąp ieniu objaw ów choroby?

O to pytania, k tó ry ch rosstrzygnięcie może w płynąć na głęboką zm ianę pew nych p rz y - w yknień tow arzyskich oraz urzędow ych błędów profilaktyki szkolnej, a zarazem tej ostatniej może wskazać podstaw y, których

w chw ili obecnój, zdaje się, je st zupełnie pozbawiona.

Sądzimy, że pow szechne zajęcie w zbu­

dzić pow inny fakty świeżo przedstaw ione przez p. Sevestre T ow arzystw u lekarzy szpitalnych a dotyczące sposobów szerzenia się dw u chorób, k tó re mogą być nazw ane szkolnem i z p o w od u n ad e r częstych p rz y ­ padków zarażenia się niemi w szkołach, to je st od ry i dy ftery tu .

F a k ty w spom niane dowodzą, że odra jest zaraźliw a w okresie rozw ijania się, to je st n a trzy łub cztery dni przed wysypaniem się w yrzutów , że je s t jeszcze zaraźliw a, cho­

ciaż w niższym stopniu, w okresie w ysyp a­

nia się i że, nakoniec, jój zaraźliwość znika razem z tym ostatnim okresem . W b rew doświadczeniom S tra u sn ,k tó ry w pow ietrzu w ydychanem przez chorych na odrę nie znajdow ał m ikrobów , p. Sevestre sądzi, że w większej części w ypadków zaraza udzie­

la się przez p ow ietrze, przyczem je d n a k okrąg d ziałan ia posiada prom ień nie w ięk­

szy od k ilk u m etrów. W ed łu g d ra G ra n - chera, któ ry m a podstaw y do m niem ania, że zarazek o d ry zn ajd u je się w śluzie noso­

wym, w łzach, w śluzie z oskrzeli i t. p,, zakażenie następow ałoby za pośrednictw em przedm iotów , n a k tó ry ch znaleść się mogą powyższe w ydzieliny, a tym sposobem ła ­ two objaśnić zaraźliw ość odry przed u k aza­

niem się plam na skórze. Z araza nie u d zie­

la się na dalszą odległość, poniew aż, o ile się zdaje, m ikrob y o dry tracą swą szkodli­

wość na zew nątrz organizm u w bardzo k ró t­

kim czasie a żywotność ich w tych w arun ­ kach nie u trzym u je się dłużej nad kilk a godzin.

Zupełnie inaczój przedstaw ia się sp ra ­ wa szerzenia się dyfterytu, k tó ry udzielać się może zdrow ym na wielkiej odległości od chorego i za pośrednictw em najrozm aitszych przedm iotów . P rzedm ioty, na których zn aj­

duje się zarazek dyfterytu , zachow ują swo- ję szkodliwość w ciągu bardzo długiego czasu i znane są przyk łady, w których za­

razki te w ciągu dw u la t n ie trac iły swój żywotności.

Na powyższych faktach oprzeć ju ż można w łaściw e środki zapobiegające szerzeniu się dw u tych chorób. A żeby ograniczyć epi- dem iją odry i zapobiedz jój szerzeniu się do

WSZECHŚWIAT. 219

2 2 0 W SZECH ŚW IA T. Nr 14.

nieskończoności należałoby w idocznie odo- 8abniać chorych nie w tedy dopiero, k iedy ju ż w y rz u ty się ukazały, ale z chw ilą w ystą­

pienia pierw szych objaw ów choroby. N ieste­

ty, pierw szym sym ptom em o d ry by wa lekki k atar i, najczęścićj, kiedy bierzem y się do zabespieczenia in n y ch od zarazy, oni są ju ż zakażeni. P ró c z tego sposób izolow ania, ja k i zaleca p. S evestre, je s t m ożliw y tylko w szpitalu, tru d n o zaś w ym agać, ażeby dzieci były za trzym yw ane przez rodziców w dom u za każdym katarem . A je d n a k z u ­ pełnie ra cy jo n aln a profilaktyka przeciw odrze w ym agałaby tego.

T oż samo pow tórzyćby w ypadało o d y fte­

rycie, k tó ry w ystępuje najczęścićj w p ie rw ­ szej chw ili ja k o za palenie k a ta ra ln e g a rd ła i u osobników nie usposobionych chorobow o lub też bard zo odp o rn y ch nie p rz ek ra cza tój form y, a je d n a k może od nich ud zielić się innym , jak o w yraźny i ciężki d y ftery t.

N ależy zauw ażyć, że łago d n y p rzeb ieg choroby zakaźnój je s t najstraszniejszym ze w zględu na jój rosszerzanie. D ziecko do­

tk n ięte ciężką form ą d y fte ry tu zostaje n a ­ tychm iast oddane do szpitala albo odoso­

bnione w dom u rodziców i p rz estaje być niebespiecznem dla in n y ch dzieci. T ym cza­

sem dziecko z dyfterytem łagodnym , u w a ­ żane za cierpiące co najw yżćj n a zw y k łą anginę, nie p rz e sta je uczęszczać do szkoły, albo ig rać z rów ieśnikam i i może być ros- sadnikiem zarazy i śm ierci. Ile k ro ć docho­

dzono rodow odu epidem ii, zawsze o kazyw a­

ło się, że w ypadki łagodne były początkiem zarazy, gdy p rzeciw n ie—ciężkie nie daw ały pow odu do szerzenia się choroby.

D la bezw zględnego zapobieżenia epide- mijom d y ftery tu należałoby z a b ro n ić ch o ­ dzenia do szkoły i wogóle w szelkićj stycz­

ności z tow arzyszam i każdem u d ziecku, do­

tkniętem u choćby najlżejszem cierpieniem g ardła. N adto, dziecko, k tó re p rzeb y ło dyfteryt nie pow innoby być napo w rót do tow arzystw a innych dzieci dopuszczone, póki nie okaże św iadectw a, że odzież jego została poddana dostatecznej dezynfekcyi, gdyż wiadomo, że zarazk i d y ftery tu silnie przylegają do w szelkich przedm iotów i są bardzo trw a łe ,—Samo w yliczenie pow yż­

szych w arunków w skazuje j a k dalece w p ra ­ ktyce jesteśm y jeszcze od d alen i od chw ili,

w k tó rćj te choroby zostaną usunięte ze szkół naszych.

O bserw acyja naukow a w skazuje nam środki, k tó reb y przedsięw ziąć należało, w k a­

żdym je d n a k razie, znając n aw et niebespie- czeństwo, jesteśm y zm uszeni w ystaw iać na nie nasze dzieci. T ru d n o je s t bowiem za m ­ knąć drzw i szkoły przed każdem dzieckiem z w ilgotnym nosem, załzaw ionem i oczyma, albo różowem gardłem . T ru d n o tak że w y­

m agać, żeby podobne ostrożności były przedsiębrane urzędow nie. R odzice je d n a k , którym nie b rak dobrój woli i poczucia wzajem nój odpow iedzialności w szystkich członków społeczeństwa, m ogliby w p ro w a­

dzić tego ro d zaju kw arantanę, k tó rab y n a ­ w et w yszła na korzyść w łasnym ich d z ie ­ ciom, och ran iając je od w yjścia nie w porę, a ogół u n ik n ąłb y wielu m niejszych i wię­

kszych epidem ij. J e s t to zadanie w ychow a­

nia publicznego, któ reg o rozw iązanie leży w zakresie możności każdego społeczeństw a, byleby je g o członkow ie sami o to postarać się ch cieli.”

S P R A W O Z D A N IE .

Profesor d r J. Kopernicki. O góralach ru sk ich w G alicyi. Z a ry s etnograficzny w edług spostrze­

żeń w podróży, odbytej w końcu lata 1888 roku.

Z biór w iadom ości do antropologii krajow ej, w yda­

w any sta ra n ie m K om isyi antropologicznej A kade­

m ii um iejętności, tom X III, dział III, 1889. Oso­

bnego o d b icia str. (1)—(36).

P rofesor K o p ern ick i zw iedził w sie i siedziby g ó ­ ra li ru siń sk ich poczynając od M uszyny i jej oko­

licy nad P o p rad em , ku w schodowi w zdłuż g r a n i­

cy w ęgierskiej aż do rzek O rawy i Oporu, a n a ­ stęp n ie od wsi T uchli, n ad tą o statn ią rzek ą, p o ­ spieszył koleją żelazną, w p ro st do hucułów , po­

m iędzy k tó re m i w K osmączu, Ż ab iu i Kossowie p rzep ęd ził pięć dni, a w pow rocie z Ż ab ia zw ie­

dził ic h w sie położone n a d C zerem oszem aż do K ut, gdzie wycieczkę naukow ą d. 18 P aździernika zakończył.

Celem w ycieczki było zeb ran ie możliwie licz­

n y ch pom iarów an tro p o m etry czn y ch , oraz spo­

strz e ż e ń etnograficznych, doty czący ch całego spo­

sobu życią, bytu, n aw et w łaściw ości ro zm aity ch gw ar. W tern z b ieran iu m ateryjałów an tro p o lo ­ gicznych i etnograficznych znakom itą pomoc zn a­

lazł au to r w duchow ieństw ie m iejscowem .

W SZECHŚW IAT. 2 2 1 Z uw agi n a budownictw o, sposób życia, ubiór

i mowę, au to r n a zbadanej przestrzeni k ra ju od­

ró żn ia następ u jące grupy an tropologiczno-etnogra­

ficzne: Łem ków , w zachodniej G alicyi n ad w ierz­

chow inam i dopływ ów W isty i W isłoki; Połoniń- ców na południo-w schód za W isłokiem na lewych dopływ ach Sann; Bojków od Dydiowy n ad Sanem do m iasteczka L utow isk na południe; Tucholców w dolinie Orawy; Hucułów, osiadłych n a w ierz­

chow inach P ru tu i jego dopływów.

N iepodobna streszczać tu c h a ra k te ry sty k i tych rozm aitych grup, powiem tylko, że oprócz hucu­

łów, wszyscy in n i są w m ieszkaniach w ielce n ie­

chlujni. Pom im o to w szyscy ci górale są ludem krzepkim , w zrostu średniego lub wysokiego, a zd a­

nie W. Pola, jak o b y L em ki, k tó ry c h nazw ał Spi- żakam i, by li rodem m ałym i chorow itym , z licz- nem i kalekam i i częstem wolem, obecnie p rz y n a j­

m niej, okazuje sig stanowczo błędnem . N ajsym ­ patyczniejsza w zm ianka d o stała się hucułom , o któ­

ry ch też wszyscy in n i pisarze z życzliw ością sig odzywają, na co niew ątpliw ie lud ten zasługuje pigkną postawą, fantastycznym strojem oraz wro- dzonem i zdolnościam i um ysłow em i, chociaż z d ru ­ giej strony, w edług św iad ectw a ludzi dobrze ich znających, ja k np. p. L eopold W a jg irl (P am iętnik tow . tatrzań sk ieg o , tom X I) grzeszą oni bezgra­

niczną rozw iązłością, skutkiem czego ich liczba ciągle się zmniejsza.

A . W.

K R O N I K A N A U K O W A .

FIZYKA.

— 0 promieniach siły elektrycznej. W dalszym ciągu dośw iadczeń, k tó rem i p. H ertz w ykazał, że działanie d rg n ien ia elektrycznego roschodzi sig w p rzestrzen i w postaci fali (ob. W szechśw. z r. z.

str. 708), zdołał on w ytw orzyć w yraźne prom ienie siły elektrycznej i z n iem i przeprow adzić zasa­

dnicze dośw iadczenia, ja k ie sig w ykonyw ają ze św iatłem i ciepłem prom ienistem . Do tego celu użył dwu zw ierciadeł parabolicznych; przed pier- wszem z nich um ieścił walec mosigżny we środku przerw any, tak , że odstęp obu części p rzypadał w ognisku zw ierciadła, a p rą d elektryczny przez walce przeprow adzany w yw oływ ał w odstępie tym iskry. W ognisku zw ierciad ła drugiego znajdow ał się rów nież przew odnik, w k tó ry m p rą d pierwszy w zbudzał przez in d u k cy ją p rą d , zd rad zający się rów nież przeskakiw aniem iskier. W zasadzie za­

tem m etoda dośw iadczeń b y ła takaż sam a, ja k w dośw iadczeniach wyżej zacytow anych, ale że zjaw iska w ystępow ały tu jed y n ie w sąsiedztw ie osi obu zw ierciadeł, m ożna więc m ów ić o prom ie­

niach elektrycznych. Prostolinijne roschodzenie się działań elektrycznych m ożna by ło wykazać przez

umieszczenie n a kierunku prom ieni przegrody cy n ­ kowej, w tedy bow iem isk ry in d u k to ra ustaw ały, tak ja k b y przeg ro d a m etalow a rzucała cień . Izo­

latory nie pow strzym ują p ro m ien ia, fale elektrycz­

ne przechodzą przez ścianę drew nianą, k tó ra je st p rzeto dla n ich przezroczystą. Z ałam an ie p ro ­ m ieni elektrycznych okazał p. H ertz przez użycie wielkiego p ry zm atu z m asy asfaltow ej, u staw ione­

go n a kierunku prom ienia: w tym razie, gdy oba zw ierciadła umieszczone były jed n o n aprzeciw drugiego, p rą d y indukcyjne nie pow staw ały, wy­

tw arzały się natom iast skoro zw ierciadło odbie­

ra ją c e umieszczono z boku, co okazywało, że p ro ­ m ień, przechodząc przez p ry zm at ulega załam a­

niu; z k ą ta łam iącego pryzm atu, 30° i z odchyle­

nia prom ieni, wynoszącego 22°, okazał sig spót- czynnik załam an ia sm oły 1,69, gdy spółczynnik zała m an ia optycznego podobnych ciał podaje sig m iędzy 1,5 i 1,6.—P oprzestając obecnie na te j po­

bieżnej w zm iance o epokowych dośw iadczeniach H ertza, k tó ry ch dokładniejszy opis podam y nastg- pnie, przytaczam y tu jeszcze w yrazy, którem i au­

to r kończy swe spraw ozdanie złożone akadem ii, berlińskiej; „B adane przez nas objaw y uw ażaliś­

m y tu jako działanie prom ieni siły elektrycznej.

Możeby je należało też uważać za prom ienie św ie­

tlne o bardzo znacznej długości fal. J a p rz y n a j­

m niej sądzę, że opisane tu dośw iadczenia usuwają w znacznej m ierze w ątpliwość co do tożsam ości św iatła, ciepła prom ienistego i ru ch u falowego elektrodynam icznego. Sądzę, że bez obaw y wy­

zyskiw ać m ożna w nioski, ja k ie n a podstaw ie tej tożsam ości d ają się w yprow adzać zarówno w dzie­

dzinie optyki, ja k i nauki o elektryczności".

S. K.

FIZY K A KULI ZIEM SK 1ŚJ.

— Temperatura w głębi ziemi. Jakkolw iek odda­

wna je s t rzeczą znaną, że te m p e ra tu ra w głębi ziem i w zrasta, to wszakże nie zdołano d o tąd ująć praw a, w edle którego w zrost te n następuje, obser- w acyje bow iem , w różnych okolicach ziem i doko­

nyw ane, prow adzą do rezu ltató w niezupełnie zgo­

dnych. Z pew nych naw et dostrzeżeń chciano wy­

prow adzić wniosek, że te m p e ra tu ra w zrasta tylko do pewnej głębokości, poza k tó rą ku środkowi ziemi nastgpuje jej obniżanie. Z pom iarów m ia­

nowicie te m p e ra tu ry , prow adzonych przed 18 laty w Sperenberg w otw orze św idrow ym , k tó ry w tedy doszedł do głgbokości 1274 m, w niósł D unker, że w zrost te m p e ra tu ry nie je s t stateczny, a przy po­

suw aniu się w głąb ziemi zachodzi w stosunku co­

raz słabszym ; n a tej podstaw ie podał wzór em pi­

ryczny, z którego wypadło, że w głębokości już 5162 stóp zachodzi najw iększość te m p e ra tu ry we w nątrz ziemi, wynosząca 40,7° R , a od tego p u n ­ k tu te m p e ra tu ra maleje i to ta k szybko, że w g łę ­ bokości 10874 stóp spada ju ż do 0°, a poniżej wy­

stęp u ją stopnie odjem ne. Do wniosków tych nie

przyw iązyw ano wprawdzie w ielkiej wagi, stanow ­

czo je odeprzeć zdołano w szakże dopiero obecnie,

a to na podstawie now szych obserw acyj w n a j­

2 2 2 W SZ EC H ŚW IA T . głębszym dotychczas na ziem i w yw ierconym otw orze

św idrow ym w Schladebach, k tó ry sięga ju ż 1 748 m, Otóż w głębi 1716 m, d okąd prow adzono p o m ia ry tem p eratu ry , wynosi ona 45,S» R czyli 56,6° C.

a zatem znacznie w igcej an iż e li m n iem an a n aj- większość D u n k era. P. H uyssen, k tó r y b a d a n ia te prow adził, zgadza się rów nież, że p rz y ro st te m ­ p eratu ry nie jest jed n o stajn y , że w głębokościach znaczniejszych okazuje się coraz słabszym , p rz y ­ czyną tego w szakże je s t zapew ne Woda p rzed o sta­

ją c a się z góry, k tó ra pow oduje oziębienie sty k a ­ jący ch się z n ią skał, sk ąd o dczytujem y te m p e ra ­ tu ry zbyt niskie. W yw ody H uyssena p rz y ją ł z re ­ sztą i D unker, który w now ej p racy odrzuca d a ­ w niejsze swe poglądy, p rzy jm u je stateczn y w zrost te m p e ra tu ry z głębokością i podaje n a zależność te m p e ra tu ry od głębokości wzór nowy, k tó ry na podstaw ie, że p rz y ro st te m p e ra tu ry o 1° C w Schla­

debach n astęp u je na każd e 35,7 m, prow adzi do wniosku, że p u n k t topliw ości law y 2 0 J0 °C zostaje osięgniętym w głębokości 71000 m czyli około 9,5 m il gieograficznych. R ozum ie się, że i te n w n io ­ sek żadnej n ie p rzed staw ia pew ności.

S. K.

CHEMIJA.

— Reakcyje chemiczne pomiędzy ciałami stałemi.

W brew ogólnem u m niem aniu, że zjaw iska c h e m i­

czne zachodzą w yłącznie ty lk o pom iędzy ciałam i w stan ie ciekłym („co rp o ra non a g u n t nisi fluida”

m aw iali staro ży tn i) p. W . S p rin g ju ż p rzed kilku laty dow iódł, że pod znacznem ciśnieniem zacho­

dzą tak że zm iany chem iczne i z ciałam i stałem i.

W dalszym ciągu ten że autor w ykazał, że ciepło już poniżej p u n k tu topliw ości sprow adza reak cy je chem iczne, a obecnie ogłasza znów szereg n ie ­ zm iern ie ciekaw ych dośw iadczeń.

D robne o p iłk i m iedzi zostały zm ięszane z chlor- n ik iem rtę c i (sublim atem ) doskonale w ysuszonym , a m ięszaninę pozostaw iono w zam kniętej ru rze, w strząsając t ą o sta tn ią od czasu do czasu. P o m ię­

dzy proszkam i zaszła re a k c y ja , k tó ra zupełnie uk o ń ­ czyła się po czte rech la ta c h ; utw o rzy ł się ch lo rek m iedzi i c h lo rek rtę c i (kalom el) w te n sposób, że połow a zaw artego w sublim acie ch lo ru p o łą c z y ła się z m iedzią. (Jeśli ro s tw ó r sublim atu działa na m iedź, to p ow staje c h lo rn ik m ied zi i w y d ziela się rtę ć w stan ie m etalicznym ).

W ysuszony p roszek azo ta n u po tasu (sa le try po­

tasow ej) został zm ięszany ze sproszkow anym i wy­

suszonym octanem sodu i m ięszaninę tę pozosta­

wiono w przy rząd zie o suszającym (eksykatorze).

Ponieważ żadne z ty ch c ia ł n ie je s t hygroskopo- we, natom iast hygroskopow em i są p ro d u k ty re a k - cyi (o ctan potasu i azo tan sodu), jak iej przytem spodziew ać się należy, łatw o p rz e to m ożna było się przekonać o zaszłej re a k c y i: po czterech m ie­

siącach ju ż m asa w yjęta z e k sy k a to ra rospływ ała się na pow ietrzu. P odobna re a k c y ja zaszła też po­

m iędzy w ym ienionem i solam i pod w pływ em cie­

p ła znacznie niższego od te m p e ra tu ry topliw ości ty c h soli.

B ad an ia w tym k ieru n k u p. Spring prow adzi w dalszym ciągu; nie należy zapom inać, że n a r e ­ zultaty podobnych dośw iadczeń trz e b a czekać n ie ­ raz lata całe. (Z eitsch r. f. physikal. Chem ie).

M. F I

AGRONOMIJA.

— Zastosowanie elektryczności w folnictwie. Z wie­

lu stro n słyszeć się d aw ały głosy, jak o b y e le k try ­ czność z k o rzy ścią m ogła b y ć stosow aną w ro ln i­

ctwie; m ianow icie tw ierdzono, że stałe lub in d u k ­ cyjne p rą d y elek try czn e w ytw arzane n a roli pod­

czas okresu w egietacyjnego znakom icie m ogą po­

m nożyć plon. W ostatnich czasach pogłoskom ty m zaprzeczano. Olóż dla rosstrzygnięcia teg o p y ta ­ n ia podjęte zostały dośw iadczenia przez E . W ollne- go, k tó ry w licznych p ró b ach pozw alał działać na g ru n t p rąd o m elek try czn y m in dukcyjnym , p rą d o ­ wi ogniw a M eidingera i ogniw a m iedziocynkow e- go. W e w szystkich w ypadkach re z u lta t okazał się stanow czo niepom yślnym . Również ujem nym był re z u lta t dośw iadczeń m ający ch na celu ros- strzy g n ąć, o ile p rą d y galw aniczne lub in d u k cy j­

ne w y w ierają w pływ na rospuszczanie składników g ru n tu lub n a rosk ład zaw arty ch w nim ciał o r­

ganicznych. (N aturw . R undschau z lo r s c h u n g . auf. d. G ebiete d. A g rik u ltu rp h y sik ).

M . FI.

B A K TERY JO LO G IJA .

— Bakteryje purpurowe i ich zachowanie się wobec światła. E n g e lm a n n p rzed kilku laty opisał b a k ­ te ry je , odznaczające się zdolnością odróżniania św iatła rozm aitego n atęż en ia i ro zm aitej długości fali i nazw ał je B acteriu m photom etricum . W k oń­

cu ubiegłego ro k u , pozyskawszy znaczniejszą ilość m ateryjału, E n g elm an n zajął się bliższem ich zba­

daniem . G atunków tych b ak tery j je st dość znacz­

na liczba, w iększość zaś należy do t. zw. „b a k te ­ ry j siarkow ych*1, k tó re, według badań W in o g rad - skyego, w obecności siarkow odoru w ypełniają swe kom órki ziaren k am i siarki. W szystkie te b a k te ­ ry je zaw ierają w swej protoplazm ie w sta n ie ros- proszonym purpurow o - czerw ony barw n ik , bliżej przez R a y -L a n e a ste ra scharakteryzow any i nazw a­

ny „ b a k te ry j o-purpuryną“. Z aw artości tego w ła ­ śnie b a rw n ik a zaw dzięczają b a k te ry je purpurow e swe osobliwe zachow anie się w obec św iatła.

P rzew ażna liczba gatunków ty c h b ak tery j od b y ­ w a żw aw e ru c h y m iejscow e, są je d n a k pom iędzy niem i i ta k ie , które ro ją się w w odzie zapom ocą biczyków . N a ty ch o statn ich w pływ św iatła je st najw idoczniejszy. P rzy stałem ośw ietleniu ruch wogóle tem je s t szybszy, im w iększem je s t n a tę ­ żen ie św iatła. W zupełnej ciem ności ru ch całko­

w icie ustaje. Gdy pow strzym anie ruchów w ywo­

ła n e przez zaciem nienie nie trw ało zbyt długo,

to znosi się ono przez ponow ny przystęp św iatła,

n iek ied y już po k ilk u sekundach. Przy powtór-

nera zaciem nieniu ru ch y przez pew ien czas je s z ­

cze trw a ją (fotokinetyczne d ziałan ie następcze).