Zagroda w Samlinie

Jerzy Stankiewicz Zagroda w Samlinie

Ochrona Zabytków 12/3-4 (46-47), 232-248

1959

JERZY STANK IEW ICZ

ZAGRODA W SAMLINIE

W dawnym budownictwie mieszkalnym wsi Pomorza Zachodniego repre­

zentowanym jeszcze dzisiaj przez bardzo cenne i liczne zabytki łatwo można wyodrębnić kilka typów dość siilnie różniących się między sobą założeń. W arty­

kule niniejszym zajmę się bliżej jednym, może najbardziej charakterystycznym, słabo spopularyzowanym w naszym piśmiennictwie typem domu pomorskiego, a raczej całego zespołu zagrody. Jako punkt wyjścia do dalszych rozważań przyjmuję zagrodę ze wsi Samlino, powiat kamieński, woj. szczecińskie.

O P I S Z A G R O D Y

U k ł a d z a g r o dy. O m aw ian a zagroda, oznaczona n u m erem 19, k tórej w ła ­ śc ic ie le m ob ecn ie je s t rep a tria n t z ok olic L w o w a — Jan P a w lu ś, zn a jd u je się w e w sch o d n iej części S a m lin a , w p ó łn o cn ej p ierze i drogi p row ad zącej do w s i U padły.

W zajem ny u k ład g łó w n y ch zab u d ow ań zagrody p rzed sta w ia ryc. 177. P oza w ła ś c i­

w y m obszarem zagrody na ty ła ch b u d yn k u m ieszk a ln eg o , w ła ś c iw ie już w sad zie stoi szopa; w p ó łn o co -w sch o d n im narożu d zia łk i stoti n o w y c h lew , zaś p om ięd zy ch lew em i stodołą zn a jd u je się n ow sza m u row an a „ p iw n ic a ”.

C ała zagroda leży na teren ie, k tó ry p o czy n a ją c od drogi dość siln ie unosi się w górę, d latego też n a leży uznać za k o rzy stn e w y so k ie p o ło żen ie b u d yn k u m ie sz ­ k a ln eg o w stosu n k u do zn a jd u ją cej się n iżej, ogrom nej g n o jó w k i.1 P o obu stronach g n o jó w k i cią g n ie się bru k ow an a droga łą czą ca p rzejazd b u d y n k u bram n ego z oborą, stod ołą i dom em .

W szy stk ie starsze zab u d ow an ia zagrody p o sia d a ją śc ia n y w zn iesio n e w d rew n ia ­ nej k o n stru k cji sz k ie le to w e j (ryglow ej) o fiołach w y p e łn io n y c h u sta w io n y m i g ęsto obok sieb ie p io n o w y m i k o łk a m i d rew n ia n y m i o b u stro n n ie o b lep io n y m i g lin ą . J a k ­ k o lw ie k czas p o w sta n ia tych b u d yn k ów jest różny, są on e — ja k to p on iżej p o sta ­ ram się w y k a za ć — rep rezen ta cy jn e dla p ew n eg o ty p u zagrod y za ch o d n io -p o m o r­

sk iej, tak że zagrodę sa m liń sk ą m ożna uzn ać za jed n o litą ca ło ść ty p o lo g iczn ą i jako taką n ależy ją rozp atryw ać.

B u d y n e k b r a m n y . B u d yn ek b ram ny sta n o w i n ie w ą tp liw ie n ajstarszą część zagrody i — jak się w y d a je — p och od zi jeszcze z p o ło w y , lu b z d rugiej p o ło w y X V II w . N ie ste ty nad przejazd em , na b elce, brak k o n k retn ej daty, k tó ra b y p o ­ tw ierd ziła tego rodzaju p rzy p u szczen ie, jed n a k że za słu szn o ścią tej h ip o tezy p rzem a ­ w ia zarów no arch aiczna form a ca ło ści, stan tech n iczn y sta ry ch belek , s iln ie sp ę k a ­ nych a m iejsca m i n a w et w ręcz zn iszczo n y ch na sk u tek d łu g o trw a łej d zia ła ln o ści w p ły w ó w a tm osferyczn ych , w r e sz c ie — co m oże n a jw a ż n ie jsz e — w y stę p o w a n ie form d ek oracyjn ych an alogiczn ych do tych , które p o ja w ia ją się na in n ych , p od ob ­ nych b u dynkach bram nych, sz c z ę ś liw y m tra fem d o k ła d n ie d a to w a n y ch .

O m aw ian y b u d yn ek bram ny pod ob n ie jak i inne, n ieco odeń n o w sze za b u d o w a ­ nia zagrody sa m liń sk iej, w zn iesio n y je s t z d ęb ow ego sz k ie le tu w y p e łn io n e g o k o łk a ­ m i i glin ą (ryc. 178). N iek tó re pola szk ieletu , a n a w e t c a łe fra g m en ty ścian zo sta ły w czasach p ó źn iejszy ch w y p e łn io n e ceg łą . P o szczeg ó ln e b e lk i łączą się ze sobą g łó w ­ n ie za p o śred n ictw em czop ów u m ocn ion ych d od atk ow ym i k o łk a m i d rew n ia n y m i, jed n a k że b u d ow niczem u n ie b y ły obce ta k że bardziej ozd ob n e form y łą czen ia b elek za pom ocą sk o m p lik o w a n y ch za cio só w , w y stę p u ją c e w z e w n ętrzn ej o p ra w ie bram y w ja zd o w ej. P o d w a lin y bud yn k u sp o czy w a ją na p od m u rów ce z k a m ie n i p oln ych . B u d y n ek jest zw ień czo n y d achem n a czó łk o w o -d y m n ik o w y m k r y ty m trzcin ą. W ię- zary są tu taj bardzo proste, u szty w n io n e ty lk o jedną jętk ą. K ro k w ie są w p u szcza n e w b elk i sp o czy w a ją ce na oczepach, zaś z w ięk szo n y okap u zy sk a n o p rzez p rzed łu że­

n ie k ro k w i d ob ijając do nich k r ó tk ie k rok iew k i.

W rzu cie bud yn k u bram nego (ryc. 179) m ożna w y ró żn ić trzy zasad n icze części, położon y w środku przejazd oraz zn a jd u ją ce się po ob u jeg o stron ach p o m ie sz c z e n ia gospodarcze. P ierw o tn a fu n k cja p o m ieszczeń gospodarczych b u d yn k u bram n ego jest ob ecn ie trudna do o k reślen ia zarów n o w o b ec u rw an ia się w p ew n y m sen sie c ią g ło ­ ści osad n iczej, jak też w sk u tek liczn ych daw n ych przerób ek , k tó re n a ru szy ły u k ład p ierw o tn y . O statn io część zach od n ia b y ła u ży tk o w a n a jako le tn ie p o m ieszczen ie byd ła, w sch o d n ia zaś p ełn iła fu n k cję sk ładziku.

1 O becnie g n ojów k a jest c a łk o w ic ie w ysu szon a.

R yc. 177. S a m lin o , p o w . k a m ie ń s k i. Z a g ro d a n r 19, u k ła d z a b u d o w a ń . O p ra c o w a ł a u to r .

P o d c z a s g d y p rz e ja z d z a jm u je c a łą w y s o ­ k o ść b u d y n k u b ra m n e g o , część w s c h o d n ia je s t p o d z ie lo n a n a d w ie k o n d y g n a c je p r z y p o m o cy p ry m ity w n e g o s tr o p u z b e le k , n a k tó r y c h zo­

s ta ły u ło ż o n e d e sk i (ryc. 180). P o za ty m r ó w ­ n ie ż w p o z io m ie ś c ia n a p ra w d o p o d o b n ie p ó ź ­ n ie js z a , p rz e d z ie liła p rz y z ie m ie n a d w a p o m ie ­ sz c z e n ia : p ó łn o c n e i p o łu d n io w e . W e jś c ie d o p o ­ m ie sz c z e n ia p ó łn o c n e g o z o s ta ło z a ło ż o n e od s tr o n y d z ie d z iń c a . W p ra w d z ie w n a d p r o ż u teg o w e jś c ia j e s t w id o c z n e w y c ię c ie p rz y g o to w a n e d o z a c z o p o w a n ia — co m o g ło b y s u g e ro w a ć , że p ie r w o tn ie ż a d n e g o p r z e jś c ia t u t a j n ie b y ło , j e ­ d n a k ż e b r a k ś la d ó w p o k o łk a c h w y d a je się w s k a z y w a ć , że w c ię c ie to c h y b a n ig d y n ie zo ­ s ta ło w y k o rz y s ta n e . W e jś c ie do p o m ie sz c z e n ia p o łu d n io w e g o zało ż o n o od s tr o n y p r z e ja z d u , p rz y p u s z c z a ln ie d o p ie ro p ó ź n ie j, m o że z c h w ilą w y s ta w ie n ia ś c ia n k i d z ia ło w e j, n a co w s k a z u ją ś la d y po k o łk a c h w y p e łn ie n ia s z k ie le to w e g o w b e lc e n a d p ro ż a . P o m ie s z c z e n ie p o łu d n io w e je s t o b e c n ie o ś w ie tlo n e p ó ź n ie js z y m o k ie n k ie m w ż e la z n e j ra m ie . N a p ię t r o n a d c z ę śc ią w s c h o ­ d n ią p ro w a d z iły sc h o d y p r z y s ta w io n e w z d łu ż ś c ia n y od s tr o n y p r z e ja z d u .

I n a c z e j p r z e d s ta w ia się s p r a w a p i e r w o tn e ­ g o u k s z ta łto w a n ia c zęści z a c h o d n ie j. O b e c n ie je d n o k o n d y g n a c y jn a , p ie r w o t n ie b y ła p r z e d z ie ­ lo n a od s tr o n y p ó łn o c n e j n a d w ie k o n d y g n a -

R yc. 178. S a m lin o , z a g ro d a n r 19. B u d y n e k b ra m n y , w id o k od

drogi.

R y c. 179. S a m lin o , z a ­ g ro d a n r 19. B u d y n e k b ra m n y . S c h e m a t r z u tu (częścio w a r e k o n s t r u k ­

c ja ). O p ra ć , a u to r a

0 5M

f l - Ł - J I —|. I -i -

c je . D w u k o n d y g n a c y jn ą część p ó łn o c n ą od w y s o k ie j, je d n o k o n d y g n a c y jn e j — p o łu d n io w e j — p rz e d z ie la ła s z k ie le to w a ś c ia n k a . M ięd zy tą ś c ia n k ą a z e w n ę ­ tr z n ą ś c ia n ą p ó łn o c n ą p rz e b ie g a ły n a d p rz y z ie m ie m b e lk i s tro p o w e , o b e c n ie u c ię te u n a s a d y , z c h a r a k te r y s ty c z n y m i w z d łu ż n y m i w c ię c ia m i. W e w c ię c ia te n ie ­ w ą tp liw i e b y ły w s u n ię te d e s k i s tro p o w e od g ó ry p ra w d o p o d o b n ie o c ie p lo n e p ia ­ s k ie m lu b p o le p ą . N a p ię trz e s y tu a c ja p r z e d s ta w ia ła się o d w ro tn ie : p o m ie sz c z e n ie p o łu d n io w e p r z y k r y w a ł p o d o b n ie s k o n s tr u o w a n y s tro p w y k o r z y s tu ją c y b e lk i w ię ź b y d a c h o w e j, n a to m lia st n a d p o m ie sz c z e n ie m p ó łn o c n y m ta k ie g o s tr o p u n ie b y ło . O b e c ­ n ie b r a k w s z y s tk ic h s tro p ó w , zaś ze ś c ia n y d z ie lą c e j część z a c h o d n ią n a d w a p o ­ m ie s z c z e n ia : p ó łn o c n e i p o łu d n io w e p o z o s ta ły je d y n ie f r a g m e n ty s z k ie le tu . D o o b u p o m ie sz c z e ń p rz y z ie m ia części z a c h o d n ie j p ro w a d z ą d w a w e jś c ia : je d n o od d ro g i, ra c z e j p ie r w o tn e , a d ru g ie od s tro n y d z ie d z iń c a .

W n o sz ą c z s u m ie n n e g o o p ra c o w a n ia s tro p ó w c zęści z a c h o d n ie j m o ż n a p r z y ­ p u sz c z a ć , że w p rz e s z ło śc i p e łn iła o n a szczeg ó ln ą ro lę i słu ż y ła n p . ja k o s ta ła o b o ra , n a co w s k a z y w a ły b y drzwii zew n ętrzn e* p rz e z k tó r e b y d ło m o g ło b e z p o ś re d n io w y ­ c h o d z ić n a d ro g ę i d a le j n a p a s tw is k o . N ie je s t je d n a k w y k lu c z o n e , że w części z a ­ c h o d n ie j b y ła te ż p o m o c n ic z a izb a m ie s z k a ln a (np. d la słu żb y ). W p ra w d z ie o b ecn ie t r u d n o d o sz u k a ć się ś la d ó w o k ie n , je d n a k je s t m o żliw e, że o k n o ta k i e e w e n tu a ln ie z n a jd o w a ło się sw ego c z a su n p . w p r z e m u r o w a n e j o b e c n ie ce g łą z a c h o d n ie j ś c ia ­ n ie b u d y n k u .

N a jc ie k a w s z y je d n a k z u w a g i n a w y s tę p u ją c e od s tr o n y d ro g i e le m e n ty d e k o ­ r a c y j n e je s t p r z e ja z d (ry c. 181). P o d c z a s, g d y od s tr o n y d z ie d z iń c a w o ln a p r z e s tr z e ń p r z e ja z d u je s t z a m k n ię ta u g ó ry je d y n ie d o d a tk o w ą , ró w n o le g łą od oczep u , p o ło żo n a o d e ń n ie c o n iż e j b e lk ą , p rz y k o ń c a c h w s p a r t ą d w o m a zaczo p o w an y m i/ m ie c z a m i, od s tr o n y d ro g i p rz e ja z d z a m y k a sz e ro k a , d w u s k rz y d ło w a b r a m a — od z a c h o d u i n iż ­ sza, je d n o s k r z y d ło w a f u r ta p rz e jś c ia p ieszeg o — od w s c h o d u . N a d p ro ż a b ra m y i f u r t y są w s p a r te m ie c z a m i p o w ią z a n y m i z b e lk a m i p r z y p o m o cy zacio só w m n ie j lu b w ię c e j z b liż o n y c h do ty p o w e g o „ ja s k ó łc z e g o o g o n a ”. M iecze — z a ró w n o w b r a ­ m ie ja k i w f u r c ie — są le k k o w c ię te , z a ś m ie c z e b r a m y z d o b i d o d a tk o w o w ą s k i p a s r z e ź b io n y w fo rm ie s p ir a ln e j lin y (ry c. 182). M o ty w te n p rz e c h o d z i z a ró w n o n a b e lk ę n a d p r o ż a ja k te ż i n a słu p y bo czn e. W p ra w d z ie n a m ie c z a c h f u r t y n ie m a ś la d ó w p o ta k i e j d e k o ra c ji, z a c h o w a ły się one w sz a k ż e n a n a d p ro ż u . W obec p o w y ż ­ szeg o m o ż n a p rz y p u s z c z a ć , że a lb o z a c h o w a n e do d z is ia j m ie c z e p r z e jś c ia n ie są p ie r w o tn e , a lb o też, że b u d o w n ic z y z a p o m n ia ł je o zd o b ić. O b ie b e lk i n a d p ro ż o w e b r a m y i f u r t y są o zd o b io n e w y rz e ź b io n y m w d rz e w ie fry z e m z g łó w n y m e le m e n te m w p o s ta c i z ą b k o w a n ia .

B e lk a z n a d b r a m y z o s ta ła ta k ż e p rz e d łu ż o n a n a d n a d p ro ż o w ą b e lk ę f u r ty . W o ln ą p r z e s tr z e ń n a d f u r t ą p o m ię d z y o b ie m a b e lk a m i o s ła n ia ły d w ie s z e ro k ie d e s k i, z k tó r y c h g ó rn a u le g ła z n isz c z e n iu , ta k że p o z o s ta ły p o n ie j je d y n ie k o łk i.2 O d rz w ia b r a m y i f u r ty n ie są p ie r w o tn e . P r z y s łu p a c h z a c h o w a ły się je s z c z e w c ię ­ c ia , w k t ó r e od w e w n ą tr z z a k ła d a n o d rą g z a b e z p ie c z a ją c y b r a m ę od o tw a rc ia z z e w n ą trz .

2 N a p rz e d w o je n n y c h z d ję c ia c h fo to g ra fic z n y c h d e s k a ta je s t je s z c z e w id o c z n a . Niie j e s t w y k lu c z o n e , ż e k ie d y ś m ogły t u t a j is tn ie ć e w e n tu a ln ie ja k ie ś e le m e n ty d e ­

k o r a c j i p rz e ź ro c z o w e j. _

R y c. 180. S a m lin o , z a g ro d a n r 19. B u d y n e k b r a m n y . S c h e m a t p r z e k r o j u p o d łu ż n e g o (częścio w a r e k o n s tr u k c ja ) . O p ra ć , a u to r .

O p is p rz e ja z d u b u d y n k u b r a m n e g o n ie b y łb y p e łn y , g d y b y p o m in ą ć jesz c z e j e ­ d en szczegół. M ia n o w ic ie b e lk i ró w n o le g łe do n a d p ro ż a b r a m y i jeg o o d p o w ie d n ik a od s tro n y p o d w ó rz a , z n a jd u j ą c e się p o m ię d z y ty m i n a d p ro ż a m i le ż ą n a te j s a m e j, co i o n e, w y so k o śc i. D o ty c h b e le k w ró c ę jeszcze w ro z w a ż a n ia c h k o ń c o w y c h .

S p i c h r z . O ile m o ż n a są d z ić n a p o d s ta w ie s t a n u z n is z c z e n ia b e le k , b u d y n e k te n je s t n o w sz y od b u d y n k u b ra m n e g o li m oże p o c h o d z ić d o p ie ro z X V I I I a n a w e t z p o c z ą tk ó w X IX w . K o n s tr u k c ja ś c ia n je s t id e n ty c z n a ja k w b u d y n k u b r a m n y m (ryc. 183). R ó w n ie ż p o d o b n ie w n o w sz y c h c z a s a c h s z k ie le t b y ł u z u p e łn ia n y ceg łą . N o w y m , c h a r a k te r y s ty c z n y m e le m e n te m k o n s t r u k c y jn y m są tu belkii s tro p o w e n a d p a r t e r e m , k tó r e z o s ta ły p rz e d łu ż o n e w s tr o n ę d z ie d z iń c a w fo r m ie w s p o r n ik ó w p o d ­ w ie sz o n e g o g a n k a (ryc. 184). P o d o b n ie z o s ta ły p rz e d łu ż o n e b e lk i s tro p o w e p ię t r a słu ż ą c e z a p o d s ta w ę kro k w lio m p r z y k r y w a ją c e g o c a ło ść d w u s p a d o w e g o , k r y te g o tr z c in ą d a c h u . W o d ró ż n ie n iu od b u d y n k u b ra m n e g o s tro p tw o rz y ły d e s k i le ż ą c e n a b e lk a c h b ez ż a d n y o h w rę b ó w . B u d y n e k b y ł p rz e d z ie lo n y ś c ia n k ą n a d w ie części':

w ię k s z ą — p ó łn o c n ą i m n ie js z ą — p o łu d n io w ą . O is tn ie n iu te j ś d ia n k i ś w ia d c z ą z a c h o w a n e w rę b y . Z o s ta ła o n a p ó ź n ie j u s u n ię ta , p ra w d o p o d o b n ie w z w ią z k u z b u ­ d o w ą d w u s tr o n n e g o k o r y t a c e g la n e g o , o c e m e n to w a n e g o , p r z e c in a ją c e g o c a ły b u d y ­ n e k . P r z y p u s z c z a ln ie w te d y też, o b o k s ta r y c h d rz w i p ro w a d z ą c y c h b e z p o ś r e d n io z d z ie d z iń c a d o części p o łu d n io w e j p r z e b ito n o w e w e jś c ie do czę śc i p ó łn o c n e j.

O k n o z n a jd u ją c e się ob o k te g o w e jś c ia ró w n ię ż w y g lą d a n a p ó ź n ie js z e . P o d o b n ie ja k o z u p e łn ie n o w y n a le ż y u z n a ć o tw ó r w e jś c io w y z a ło ż o n y n ie m a l d o k ła d n ie n a o si o b u k o ry t.

P ię tr o k o m u n ik o w a ło się z n a d w ie s z o n y m g a n k ie m je d n y m o tw o re m d r z w io ­ w y m . N a g a n e k p ra w d o p o d o b n ie p ro w a d z iła d o s ta w ia n a d r a b in a .

Ż a d n y c h fo r m d e k o r a c y jn y c h b u d y n e k n ie p o s ia d a . J e d y n y m c ie k a w s z y m d e t a ­ le m je s t d r e w n ia n a z a s u w k a p r z y s ta r y c h d rz w ia c h .

O d n o śn ie f u n k c j i b u d y n k u n a le ż y p rz y p u s z c z a ć , że b y ł o n w y b u d o w a n y g łó w ­ n ie ja k o s p ic h rz . N a to m ia s t p o m ie s z c z e n ia p rz y z ie m ia m o g ły e w e n tu a ln ie s ł u ­ żyć — z w ła sz c z a w c z a sa c h n o w sz y c h — ja k o c h le w n ia .

S t o d o ł a . S to d o ła je s t n a jw ię k s z y m b u d y n k ie m n a te r e n ie c a łe j z a g ro d y

(ry c. 185). R ó w n ie ż i t u t a j k o n s t r u k c ja je s t a n a lo g ic z n a do k o n s t r u k c j i w y ż . o m ó ­

w io n y c h b u d y n k ó w . U z u p e łn ie n ia c e g la n e id ą t u je d n a k o w ie le d a le j, g d y ż n p .

c a ła p o łu d n io w a ś c ia n a s z c z y to w a z o s ta ła w z n ie s io n a z ceg ły . D a c h p o d o b n ie je s t

k r y t y tr z c in ą . B e lk i sp o c z y w a ją c e n a o c z e p a c h ze w z g lę d u n a z n a c z n ą ro z p ię to ś ć

1 b r a k p o d p ó r z o s ta ły u n a s a d w z m o c n io n e m ie c z a m i p o w ią z a n y m i n a n a k ła d k ę

R y c. 181. S a m lin o , z a g ro d a n r 19. B u d y n e k b ra m n y . B ra m a i f u r ta p rz e ja z d u .

i k o łe k . Ś ro d k o w ą część s to d o ły z a jm u je k le p is k o o d d z ie lo n e od s ą s ie k ó w n is k im i ś c ia n a m i ry g lo w y m i w y p e łn io n y m i, ta k ja k ś c ia n y z e w n ę trz n e — g lin ą . C zęść s ą - s ie k u p ó łn o c n e g o w y d z ie lo n o ś c ia n k ą c ią g n ą c ą się n a c a łą w y so k o ść b u d y n k u . P o ­ m ie s z c z e n ie to, k tó r e g o p ie r w o tn e p rz e z n a c z e n ie je s t tr u d n e d o w y ja ś n ie n ia , je s t b e z p o ś r e d n io d o s tę p n e z d z ie d z iń c a .

S to d o ła w y k a z u je ś la d y w ie lu p rz e r ó b e k , n a co n p . w s k a z u ją w r ę b y p o n ie ­ is tn ie ją c y c h o b e c n ie z a s tr z a ła c h w fasadziie od s tr o n y d z ie d z iń c a . T r u d n o te ż o b e c ­ n ie je d n o z n a c z n ie u s ta lić , czy n a p ó łn o c n y m s ą s ie k u b y ło w y d z ie lo n e je s z c z e je d n o p o m ie sz c z e n ie , k tó r e g o ś c ia n k a r y g lo w a w y p e łn io n a k o łk a m i i g lin ą slięgała aż po k a le n ic ę , czy te ż u ż y to t u t a j w tó r n ie b e le k i k r o k w i z j a k i e jś in n e j budowli».

C ie k a w e są s k o m p lik o w a n e łą c z e n ia b e le k p rz y n a s a d z ie w ie rz e i p r z e jś c ia n a k le p is k o . F o rm d e k o r a c y jn y c h s to d o ła n ie p o s ia d a .

D o m m i e s z k a l n y . O b e c n y dom m ie s z k a ln y p o c h o d z i z 1841 r. D a w n y b u ­ d y n e k w o d ró ż n ie n iu od d z is ie jsz e g o m ia ł p o s ia d a ć sie ń w z d łu ż n ą .3

R z u t b u d y n k u dzis/iejszego m a k s z t a ł t n ie z b y t w y d łu ż o n e g o p r o s to k ą ta o k a le ­ n ic y s k ie ro w a n e j w k ie r u n k u : w s c h ó d -z a c h ó d (ry c. 186). P o d o b n ie , ja k z a b u d o w a n ia g o sp o d a rc z e , m a k o n s t r u k c ję r y g lo w ą w y p e łn io n ą k o łk a m i i g lin ą . P r z e d w o jn ą je g o w ła ś c ic ie l z a m ie rz a ł s to p n io w o u s u n ą ć ś c ia n y s z k ie le to w e z a s tę p u ją c j e c e g la ­ n y m i, je d n a k ż e z a m ia r u sw eg o w p e łn i n ie z re a liz o w a ł. P r z e m u r o w a n e z o s ta ły je d y n ie śc ia n y : z a c h o d n ia , p ó łn o c n a i m a ły f r a g m e n t (w n a ro ż u ) ś c ia n y w s c h o d n ie j.

K o n s tr u k c ja d a c h o w a je s t t u t a j b a r d z ie j s k o m p lik o w a n a , n iż w b u d y n k a c h g o sp o d a rc z y c h . D a c h d w u s p a d o w y o s to lc u p o d w ó jn y m , sto ją c y m , k r y j e — ja k i in n e s ta r s z e d a c h y — tr z c in a . N a p o d d a s z u z n a jd u j e się w y r a ź n ie p ó ź n ie js z a , o b ec­

n ie niie w y k o r z y s ta n a iz d e b k a . S tr o p y — d r e w n ia n e .

R o z k ła d p o m ie sz c z e ń je s t u w id o c z n io n y n a rz u c ie — ry c . 187.

Ż a d n y c h fo r m d e k o ra c y jn y c h dom n ie p o s ia d a . O p r a w a o k ie n i s t o la r k a d rz w i n ie p r z e d s ta w ia j ą w a r to ś c i a r t y s ty c z n e j. R a m y o k ie n n e p rz e w a ż n ie p o c h o d z ą z 'in n eg o b u d y n k u . P ie c e c e ra m ic z n e u s ta w io n e w e w n ą tr z p o c h o d z ą z m a s o w e j p r o ­ d u k c ji i n o sz ą c e c h y e k le k ty c z n e .

3 G. В r o n i s с h, W. O h 1 e, D ie K u n s t- u n d K u ltu r d e n k m ä l e r d e r P r o v in z

P o m m e rn , K re is K a m m in , L a n d . S t e t t i n 1939, s. 403.

R yc. 182. S a m lin o , z a g ro d a n r 19. B u d y n e k b ra m n y . D e ta l b r a m y i f u r ty p rz e ja z d u .

P o z o s ta łe b u d y n k i z n a jd u ją c e się n a te r e n ie z a g ro d y , ja k o n o w sze ii p o c h o ­ d z ą c e z I I p o ło w y X IX w . a n a w e t z pocz. X X w . — n ie n a w ią z u ją c e do m ie js c o ­ w y c h tr a d y c ji b u d o w la n y c h — w ogóle p o m ija m .

Z A G R O D A S A M L IN S K A A IN N E Z A G R O D Y T EG O T Y P U N A P O M O R Z U Z A C H O D N IM

W b u d o w n ic tw ie 4 w si P o m o rz a Z a c h o d n ie g o m o ż n a — ja k ju ż w s p o m n ia łe m — w y ró ż n ić k il k a g r u p a r c h ite k to n ic z n y c h o z d e c y d o w a n ie o k re ś lo n y m o b liczu 5. T a k w ię c — g łó w n ie n a z a c h o d z ie , w b e z p o ś r e d n io n a d m o rz e m p o ło ż o n y c h g r o m a ­ d a c h d o m in u je , a r a c z e j d o m in o w a ł, z a n im n ie z o s ta ł w y p a r ty p rz e z n o w e b u d o w ­ n ic tw o c e g la n e ty p ta k z w a n e g o d o m u „ d o ln o - s a s k ie g o ”, d o m u sz k ie le to w e g o , z c h a ­ r a k t e r y s ty c z n ą w ie lk ą s ie n ią k le p is k o w ą , n ie r z a d k o je d n o c z ą c e g o p o d w s p ó ln y m d a c h e m w o k ó ł te j s ie n i z a ró w n o w ła ś c iw e p o m ie s z c z e n ia m ie s z k a ln e , ja k te ż i g o ­ sp o d a rc z e , a n a w e t o b o rę i s t a jn i ę . T y p te n n a te r e n ie P o m o rz a b y ł z w ią z a n y p ra w d o p o d o b n ie z a k c ją k o lo n iz a c y jn ą i w y s tę p o w a ł ra c z e j n a z a ch ó d od O d ry . I n n y p r z y k ła d b u d o w n ic tw a w ie js k ie g o P o m o r z a Z a c h o d n ie g o , to w y s u n ię ty b a r ­ d z ie j n a p o łu d n ie , ró w n ie ż s z k ie le to w y dom , k tó r y od re g io n u , n a ja k im w g łó w ­ 4 M u szę z a s trz e c , że n ie z a m ie r z a m w ra m a c h teg o a r t y k u łu p rz e p r o w a d z a ć w y c z e r p u ją c e j a n a liz y w o d n ie s ie n iu c h o ć b y do je d n e g o ty p u z a g ró d p o m o rsk ic h . B y ło b y to m o ż liw e d o p ie ro po sz c z e g ó ło w y m z b a d a n iu w s z y s tk ic h z a b y tk o w y c h z a ­ g ró d P o m o rz a i p o p r z e p r o w a d z e n iu p o m ia ró w w a ż n ie js z y c h o b ie k tó w . T u ta j c h c ia ł­

b y m je d y n ie z a s y g n a liz o w a ć p e w n e s p o s trz e ż e n ia i u w a g i co do n ie k tó r y c h zjaw ńsk i p o w ią z a ń , a ta k ż e z a s y g n a liz o w a ć is tn ie n ie p e w n y c h p ro b le m ó w .

5 P o d a ję s y s te m a ty k ę ja k n a jb a r d z ie j o g ó ln ą . P ró b ę szczeg ó ło w ej s y s te m a ty k i

p r z e p r o w a d z iła b o d a jż e p o r a z p ie r w s z y w n a s z y m p iś m ie n n ic tw ie A. D o b r o ­

w o l s k a , L u d o w e b u d o w n ic tw o m ie s z k a ln e P o m o rz a Z a c h o d n ie g o . „ O c h ro n a Z a ­

b y tk ó w ” r . V, 1952, n r 4. O g ó ln ie jsz a c h a r a k t e r y s t y k a c h a łu p y z a c h o d n io -p o m o r s k ie j

z n a jd u j e się w ksliążce: I. T ł o c z e k , C h a łu p y p o ls k ie . W a rs z a w a 1958, s. 40—43.

n e j m ie rz e z o s ta ł z a o b s e rw o w a n y , n a z w a n o „ p y r z y c k im ”. N a w ią z y w a ł on w p r a w d z ie do o b sz e rn e g o , sz c z y ­ to w e g o d o m u „ s a s k ie g o ” , je d n a k ż e z d e c y d o w a n ie p rz e p r o w a d z ił r o z ­ d z ia ł p o m ię d z y śc iśle m ie s z k a ln ą cz ę śc ią fr o n to w ą od s tr o n y dro g i i g o s p o d a r c z o - in w e n ta r s k ą od p o ­ d w ó rz a . W p o w ia ta c h w sc h o d n ic h : lę b o r s k im a z w ła sz c z a b y to w s k im , p ils k im , w a łe c k im i z ło to w s k im s t a r e d o m y m ie s z k a ln e n a w ią z u ją do t r a d y c ji d r e w n ia n y c h lu b s z k ie ­ le to w y c h c h a t k a s z u b s k ic h , często p o d c ie n io n y c h R.

J e d n a k ż e n a c a ły m p a s ie p o w ia ­ tó w P o m o r z a Z a c h o d n ie g o , g łó w n ie p rz y m o rs k ic h , p o c z y n a ją c od s ł u p ­ sk ie g o p o p rz e z s ła w ie ń s k i, k o s z a liń ­ sk i, k o ło b rz e s k i, g r y f ic k i i k a m i e ń ­ s k i w y s tę p u ją z a g ro d y w m n ie js z y m lu b w ię k s z y m s to p n iu n a w ią z u ją c e do z a g ro d y ty p u s a m liń s k ie g o , a w ięc w z a sa d z ie o b u d o w a n e j ze w s z y s t­

k ic h c z te re c h s tro n , z b u d y n k ie m b r a m n y m od d ro g i (ryc. 192). W e w s z y s tk ic h s ta rs z y c h z a b u d o w a n ia c h ś c ia n y z aw sze są sz k ie le to w e , w y p e ł­

n io n e k o łk a m i i g lin ą .

Z a g ro d y ty p u s a m liń s k ie g o w z a ­ le ż n o ś c i od zam o ż n o ści w ła ś c ic ie la m a ją fo rm ę b a r d z ie j p e łn ą lu b też z re d u k o w a n ą . I ta k do z a ło ż e ń n a j ­ p ro s ts z y c h m o ż n a z a lic z y ć n p . z a ­ g ro d ę n r 33 w K o s z a lin ie (pow . k o s z a l iń s k i ) 7, g d zie w y s tę p u je je d y n ie p o łą c z o n y ze s to d o łą b u d y n e k b r a m n y p rz y d ro d z e i dom m ie s z k a ln y w g łę b i p o d w ó rz a . Z z a ło ż e ń n a jp e łn ie js z y c h m o ż n a w y m ie n ić z a g ro d ę n r 7 w G ło w a c z e w ie (Z o fi- ja n c e p o w . k o ło b rz e s k i), g d z ie w ie lk i d z ie d z in ie c je s t sz c z e ln ie o b u d o w a n y ze w s z y s tk ic h s tr o n , ta k że n a w e t d o m m ie s z k a ln y z o b u s tro n je s t b e z p o ś re d n io p o łą ­ czo n y z b u d y n k a m i g o s p o d a rc z y m i. S zczeg ó ło w ą s y s te m a ty k ę z a g ró d p o w ia tu k a m ie ń s k ie g o p o d a li a u to r z y in w e n ta r z a z a b y tk ó w w s p o m n ia n e g o p o w ia tu .8 C zy j e d n a k u w z g lę d n io n e w te j s y s te m a ty c e ty p y z a g ró d są a k tu a l n e d la ca łe g o o b s z a r u P o m o r z a Z a c h o d n ie g o , czy w y c z e r p u ją w s z y s tk ie e w e n tu a ln e p r z y ­ p a d k i — o d p o w ie d ź n a to p y ta n ie w y m a g a ła b y je sz c z e d o k ła d n y c h , d łu g o tr w a ły c h b a d a ń . N a to m ia s t ju ż o b ecn ie m o ż n a w y ra z ić z a s trz e ż e n ie do p o s ta w io n e j p rz e z a u to r ó w i n w e n ta r z a p o w . k a m ie ń s k ie g o te z y , że z a g ro d y z a m k n ię te d a t u j ą slię d o ­ p ie r o g d z ie ś od p o ło w y X IX w .e, g d y ż d h o ciaż b y n a w e t p rz y to c z o n a w y ż e j z a g ro d a w G ło w a c z e w ie p o c h o d z i je sz c z e z 1818 r . N a to m ia s t do is to tn ie n o w sz y c h ty p ó w m o ż n a —■ j a k się w y d a je — z a liczy ć z a m k n ię te z a g ro d y b liź n ia c z e (np. G o ła ń c z P o ­ m o r s k a p o w . g ry f ic k i, n r 34/35 i 45/46 — ry c . 190).

® P r a c ę o d o m a c h p o d c ie n io w y c h n a P o m o rz u Z a c h o d n im o p u b lik o w a ła A. D o - b r o w o l s k a w „ O c h ro n ie Z a b y tk ó w ” r . X , 1957, n r 1.

7 P rz y n a le ż n o ś ć p o sz c z e g ó ln y c h w s i do p o w ia tó w ze w z g lę d ó w te c h n ic z n y c h p o ­ d a ję w z a s a d z ie n a p o d s ta w ie s ło w n ik a : S t. R o s p o n d , S ło w n ik n a z w g e o g ra ­ fic z n y c h P o ls k i z a c h o d n ie j i p ó łn o c n e j, W ro c ła w 1951 — niie u w z g lę d n ia ją c e w e n ­ tu a ln y c h k o r e k t p o d z ia łu a d m in is tr a c y jn e g o p rz e p r o w a d z o n y c h w o s ta tn ic h la ta c h . O p ró c z te g o u w a ż a m z a sw ó j o b o w ią z e k p o d k re ś lić , że w s z y s tk ie m a t e r i a ły do пй- n ie js z e g o a r t y k u łu z o s ta ły z e b ra n e je sz c z e w 1956 r . i — p o za k i l k u w y p a d k a m i — a u to r n ie m i a ł m o ż liw o śc i z a k tu a liz o w a n ia d a n y c h o d n o śn ie s ta n u , a n a w e t w ogóle is t n i e n i a w c h w ili o b e c n e j o m a w ia n y a h o b ie k tó w .

8 G . В r o n i s с h, W . O h 1 e, op. cit. s. 74, ry c . 50.

9 Tamże, s. 82.

R ye. 183. S a m lin o , zagroda nr 19. Spichrz. p S ch em a t p rzek roju . Oprać, autor, n

7.

R yc. 184. S a m lin o , z a g ro d a n r 19. S p ic h rz .

P r z e jd ź m y te r a z do o m ó w ie n ia o g ó ln eg o p o szczeg ó ln y ch e le m e n tó w z a g ró d ty p u s a m liń s k ie g o .

B u d y n e k b r a m n y . N a p o d s ta w ie n a p is ó w w y rz e ź b io n y c h n a b e lk a c h n a d p ro ż y p rz e ja z d ó w m o ż n a d o k ła d n ie u s ta lić czas p o w stan iia w ie lu b u d y n k ó w b r a m n y c h . T a k w ię c w ś r ó d s ta r s z y c h o b ie k tó w m o ż n a w y m ie n ić b u d y n k i b r a m n e w n a s tę p u ją c y c h w s ia c h : M a c h o w in k o (pow . s łu p sk i) n r 15 — z 1649 r . (o b ecn ie z a c h o w a ła się ty lk o b r a m a p r z e j a z d u — ry c . 196, U p a d ły (p o w . k a m ie ń s k i) n r 19 — z 1689 r. (o b ecn ie z a c h o w a n e są jedynlie d e k o ra c je b ra m y p r z e ja z d u i p r z e jś c ia p i e ­ szego 10), S ta n ie w ic e (pow . s ła w ie ń s k i) n r 35 — z 1749 г., Т у п (p o w . s ła w ie ń s k i) n r 17 — z 1751 r . (ry c. 191). S a rn o w o (pow . g ry fic k i) n r 16 — z 1777 r., D u n in o w o (pow . s łu p s k i) n r 12 — z 1790 r. itp .

K w e s tia u s y tu o w a n ia p rz e ja z d u : w ś r o d k u , czy też n a s k r a j u b u d y n k u r a c z e j n ie w y d a je się b y ć u w a r u n k o w a n a c z a s e m p o w s ta n ia z a g ro d y . P o z o rn ie w p r a w d z ie m o że się w y d a w a ć , że p ie r w o tn e p r z e ja z d y s y tu o w a n o b o c z n ie (np. je d n a z n a j s t a r ­ sz y c h z n a n y c h z a g ró d : w e w s i C h e łm G ry fic k i — pow . g r y f ic k i — z o k o ło 1650 r . 11, lu b w s p o m n ia n y w y ż e j, n o w s z y b u d y n e k w D u n in o w ie , je d n a k ż e te n ty p b u d y n k ó w b ra m n y c h s p o ty k a się ta k ż e w z a ło ż e n ia c h z p rz e ło m u X V II I w . n a X I X w . i w w lie- k u X I X (np. C ie s ła w — p o w . k a m ie ń s k i — n r 15 z 1796 r., lu b T y n — p o w . s ła w ie ń ­ s k i — n r 11 z 1824 r.). P r z y k ł a d y z a ś S a m lin a i M a c h o w in k a w s k a z u ją n a to, że b u d y n k i b r a m n e z p r z e ja z d e m c e n tr a ln y m w y s tę p o w a ły ró w n o c z e ś n ie z n a j s t a r ­ sz y m i b u d y n k a m i o p r z e ja z d a c h b o c z n y c h . W n ie k tó ry c h w y p a d k a c h b o c z n e u s y ­ tu o w a n ie p r z e ja z d u b y ło u z a s a d n io n e p rz e z n a c z e n ie m c a łe g o s k r z y d ła b u d y n k u b ra m n e g o n a sto d o łę w y m a g a ją c ą w ła sn e g o , z w ią z a n e g o z k le p is k ie m p r z e ja z d u (n p . Je ż y c e — p o w . s ł a w i e ń s k i — z a g ro d a z 1819 r. lu b D o b ie s ła w — p o w . s ła w i e ń ­ sk i — n r 30). P o s ta w io n a w y ż e j te z a , że z a c h o d n ia część b u d y n k u b r a m n e g o w S a m - 10 F o to g r a fię z a m ie sz c z a : A . D o b r o w o l s k a , M a te r ia ły do lu d o w e j k u l t u r y a r ty s ty c z n e j P o m o r z a Z a c h o d n ie g o . „ P o ls k a S z tu k a L u d o w a " X , 1956, n r 3, s. 182.

11 R y c in a : F . A d l e r , P o m m e r n . „ D e u tsc h e V o lk s k u n s t” B d . X I. M ü n c h e n ,

ry c . 28. Z d ję c ie ta k ż e w p r a c y A . D o b r o w o l s k i e j , c y t. w y ż e j w p rz y p . 10, s. 183.

R yc. 185. S a m lin o , z a g ro d a n r 19. S to d o ła .

lin ie m o g ła b y ć w y k o r z y s ty w a n a n a p o m ie sz c z e n ia m ie s z k a ln e je s t o ty le u z a s a d ­ n io n a , że p o d o b n e w y p a d k i n ie n a le ż ą do w y ją tk ó w (np. D u n in o w o — n r 37 12 — ry c . 195, Z a le s k ie , p o w . s łu p s k i, n r 25 — z 1742 r., W ęg ie rce, p o w . z ło to w s k i — n r 3, S ta n ie w ic e , n r 21). C zęsto w b u d y n k a c h b r a m n y c h w y s tę p u ją n i e ­ r z a d k o n a c a łą sz e ro k o ść d o s tę p n e b e z p o ś re d n io z p rz e ja z d u o d s ło n ię te w n ę k i, k tó r e p ra w d o p o d o b n ie s łu ż y ły ja k o m ie js c e p r z e c h o w y w a n ia u p rz ę ż y , a n a w e t ja k o w o z o w n ie (np. K a r c in o — pow . g ry f ic k i — n r 16 z 183'0 r., S ta r y B o re k — p o w . k o ło b r z e s k i — z a g ro d a p rz y d ro d z e do G rz y b o w a , W ie rc is z e w o — pow . s ła w ie ń s k i — n r 35, S ta r k o w o — p o w . s łu p s k i — n r 35 z 1777 г.). W o d ró ż n ie n iu od S a m lin a , g d z ie — ja k się w y d a je — b u d y n e k b r a m n y od s tr o n y d z ie d z iń c a n ie p o ­ s ia d a ł c h a r a k te r y s ty c z n e g o g a n k a n a p ię trz e , g a n e k ta k i s ta n o w i n ie o d łą c z n y r e k ­ w iz y t b u d y n k ó w b r a m n y c h w w ie lu w s ia c h , co m oże w s k a z y w a ć n a to, że ic h p ię tr o b y ło cz ę sto w y k o rz y s ty w a n e ja k o s p ic h rz (np. P ę p lin o — p o w . s łu p s k i — n r 26 z 1854 r., n r 38, Je ż y c z k i — p o w . sław iień sk i — n r 11, n r 43 z 1803 r., n r 54 z 1814 r., G ło w a c z e w o n r 7). W w y p a d k u ,, g dy b u d y n e k b r a m n y j e s t z a o p a trz o n y w g a n e k , w e jś c ie n a p ię t r o n ie m a l z r e g u ły p ro w a d z i z g a n k u , a sc h o d y n a g a n e k d o s ta w io n e są od s t r o n y d z ie d z iń c a . N a to m ia s t p o d o b n ie j a k w S am linlie z o s ta ło u k s z ta łto w a n e w e jś c ie n a p ię t r o b u d y n k u b ra m n e g o z a g ro d y n r 20 w e w s i U p a d ły , ró w n ie ż n ie p o s ia d a ją c e g o g a n k u (ryc. 199). N a p r z y k ła d z ie te g o b u d y n k u w y ja ś n i a się ta k ż e r o la b e le k u m ie sz c z o n y c h n a d p rz e ja z d e m b u d y n k u sam llińskiego: w U p a d ła c h n a id e n ty c z n ie u s y tu o w a n y c h b e lk a c h s p o c z y w a ją d e s k i p o d ło g i, co św ia d c z y o ty m , że p r z y n a j m n i e j w n ie k tó r y c h w y p a d k a c h w y k o rz y s ty w a n o ró w n ie ż p rz e s trz e n ie n a d p r z e ja z d a m i. I n n a z a g ro d a w te j s a m e j w s i (n r 19) s ta n o w i w a ż n y e le m e n t p o ­ z w a la ją c y w ła ś n ie n a o r ie n ta c y jn e p r z y n a j m n i e j d a to w a n ie s a m liń s k ie g o b u d y n k u b r a m n e g o .13 Z a c h o w a ła się t u m ia n o w ic ie d a to w a n a n a ro k 1689 o p r a w a b r a m y

12 P r z y m ie js c o w o ś c ia c h ra z ju ż w y m ie n io n y c h n ie p o d a ję p o w ia tu .

13 Z ob. w y ż e j, p rz y p is 10.

E y e. 186. S a m lin o , z a g ro d a n r 19. D om m ie s z k a ln y .

i f u r ty p r z e ja z d u p o s ia d a ją c a ta k ie sa m e d e k o r a c je ja k b u d y n e k s a m li ń s k i (z ą b k o ­ w a n ie ), a ta k ż e b a rd z o p o d o b n e , b o g a te z a c io sy . P o d c z a s g d y w S a m lin ie z a ró w n o n a r o ż a b r a m y ja k i p r z e jś c ia p ie sz e g o są u s z ty w n io n e k la s y c z n y m i m ie c z a m i, w T y n ie — n r 17, P ę p lin ie — n r 38 lu b w C h e łm ie G ry fic k im e le m e n t u s z t y w n i a ­ ją c y p r z e jś c ie p ie s z e p r z y jm u j e fo rm ę z w ie ra c z a , g d zie o tw ó r p o m ię d z y ty m e le ­ m e n te m z je d n e j, a s łu p e m i o czep em — z d r u g ie j s tr o n y u le g a c a łk o w ite j li k w i d a ­ cji. T r u d n o z re s z tą w ty m w y p a d k u u s ta lić ja k ą ś z a sa d ę , g d y ż n p . w o d n ie s ie n iu do p r z e j a z d u b ra m n e g o w b u d y n k u b r a m n y m z M a o h o w in k a (1649 r.) w y s tę p u j ą m ie c z e (ry c . 196), a w n ie is tn ie ją c y m — n ie s te ty — ju ż od k il k u l a t d o m u b r a m n y m z Z a ją c z k o w a (pow . słu p s k i) — z 1671 r . m ie liś m y w ty m s a m y m m ie js c u k la s y c z n e z w ie r a c z e .14 N a le ż y wlięc c h y b a p r z y ją ć , że obie fo rm y w y s tę p o w a ły ra c z e j r ó w n o ­ le g le .

W X V II I-w ie c z n y c h b r a m a c h p r z e ja z d ó w p o ja w ia się e le m e n t d e k o r a c y jn y w f o r m ie z b liż o n e j do z re d u k o w a n e g o ja k b y sz c z ą tk o w e g o w ie s z a r a (np. T y n , n r 17 — ry c . 1 9 1 )1S.

S p i c h r z . S p ic h r z e w t e j fo rm ie , ja k ą p o z n a liś m y n a p r z y k ła d z ie z a g ro d y s a m liń s k ie j w y s tę p u j ą z r e g u ły n a c a ły m o m a w ia n y m o b s z a rz e P o m o r z a Z a c h o d ­ n ieg o . N a le ż y je d n a k z a z n a c z y ć , że w z a sa d z ie są to b u d y n k i p r z y n a j m n i e j o p o ło w ę d łu ż s z e od sa m liń s k ie g o , a n ie r z a d k o d w u k r o tn ie a n a w e t tr z y k r o tn i e (np. S ła w ­ sk o — p o w . s ła w ie ń s k i — n r 127, P o rz e c z e — p o w . s ła w ie ń s k i — n r 15 — ry c . 194, K ło d k o w o — p o w . g ry f ic k i — n r 2), P rz y z ie m ia s p ic h rz ó w n ie m a l z r e g u ł y są w y k o ­ r z y s ty w a n e ja k o ahlew niie i o b o ry .

W y s tę p o w a n ie s p ic h rz a z g a n k ie m z e sp o lo n e g o z b u d y n k ie m in w e n ta r s k im b y ­ n a jm n ie j n ie w y k lu c z a is tn ie n ia w te j sa m e j z a g ro d z ie podobnlie u k s z ta łto w a n e j c z ę śc i s p ic h rz o w e j n a b u d y n k u b ra m n y m . N ie rz a d k o , z w ła s z c z a w z a g ro d a c h z a m ­ k n ię ty c h , p r z y k r y ty c h je d n y m w s p ó ln y m d a c h e m g a n e k b u d y n k u b ra m n e g o s ta n o w i n ie le d w ie p r z e d łu ż e n ie g a n k u s p ic h r z a (D o b ie s ła w n r 14, G ło w a c z e w o n r 7, S ta n i e - w ic e n r 20).

N ie s te ty , w p r z e c iw ie ń s tw ie do p o s ia d a ją c y c h p e w n e a m b ic je w z d o b n ic tw ie a k c e n tó w w ja z d o w y c h b u d y n k ó w b ra m n y c h , g a n k i{ s p ic h rz ó w m a ją c h a r a k t e r w y ­

14 Z d ję c ie , zo b . w y ż e j, p r z y p is 10.

15 B liż sz e o m ó w ie n ie fo rm d e k o ra c y jn y c h d o m ó w b ra m n y c h z n a jd z ie c z y te ln ik

w p r a c y A . D o b ro w o ls k ie j c y to w a n e j w y ż e j, p r z y p is 10.

łą c z n ie u ty lit a r n o - k o n s tr u k c y jn y i n ie s p o só b t u t a j d o s z u k a ć się ja k ic h k o lw ie k m o ­ ty w ó w z d o b n ic z y c h .

D o m m i e s z k a l n y . P r z e d e w s z y s tk im n a le ż y k il k a słó w p o ś w ię c ić k w e s tii u s y tu o w a n ia b u d y n k ó w m ie s z k a ln y c h . C h o ciaż b o w ie m z a s a d n ic z o są o n e s y tu o ­ w a n e w o m a w ia n y m ty p ie z a g ró d w głębił, n a p rz e c iw k o b u d y n k u b ra m n e g o , je d n a k r e g u ł a t a p o s ia d a w ie lk ą liczb ę w y ją tk ó w , g d zie b u d y n k i m ie s z k a ln e z o s ta ły w z n ie ­ s io n e b ą d ź n a le w o od b u d y n k u b ra m n e g o (np. P o rz e c z e n r 6, J e ż y c e — d a w n a z a ­ g ro d a G ro h ta ), b ą d ź te ż n a p r a w o (np. P o rz e c z e n r 33, J e ż y c z k i n r 36, S a rn o w o n r 16).

P o b ie ż n a a n a liz a s z e re g u p r z y p a d k ó w w y k a z a ła , że a b s o lu tn ie n ie w c h o d ź iły tu t a j w g rę ta k ie w z g lę d y , ja k p o ło ż e n ie z a g ro d y w s to s u n k u d o d ro g i lu b p o ło żen ie w z g lę d e m s tr o n ś w ia ta . W c z a s a c h n o w sz y c h z a z n a c z y ły się w y r a ź n e te n d e n c je do s t a w ia n ia b u d y n k ó w m ie s z k a ln y c h b e z p o ś re d n io p rz y d ro d z e . W z n o sz o n o je p r z e ­ w a ż n ie k o s z te m b u d y n k ó w b ra m n y c h : a lb o li k w id u ją c je w c a ło ś c i n p . K ło d k o w o n r 2, P o rz e c z e n r 15),a lb o te ż p r z y n a jm n ie j c zęścio w o (T y n n r 10, U p a d ły n r 19).

I t u t a j le ż a ło i w c ią ż je sz c z e leży n a jw ię k s z e n ie b e z p ie c z e ń s tw o , ja k i e g ro z i b u d y n ­ k o m b ra m n y m ju ż nlië ty lk o ja k o p o sz c z e g ó ln y m o b ie k to m z a b y tk o w y m , le c z ja k o ty p o w y m z a ło ż e n io m c h a r a k t e r y s ty c z n y m d la b u d o w n ic tw a n ie m a l c a łe g o P o m o rz a Z a c h o d n ie g o — w ogóle.

T y p p a rte ro w e g o , k a le n ic o w e g o b u d y n k u m ie s z k a ln e g o o s z k ie le to w y c h ś c ia ­ n a c h , ja k i z n a m y z S a m lin a , w y s tę p u j e p o w s z e c h n ie n a c a ły m o m a w ia n y m o b s z a ­ rz e P o m o rz a Z a c h o d n ie g o . U k ła d p o m ie sz c z e ń b u d y n k u sam liń sk iieg o , c h o c ia ż p o ­ c h o d z ą c e g o d o p ie ro z p o ło w y X IX w . n a w ią z u je d o tr a d y c ji o w ie le s ta rs z y c h , o c z y m ś w ia d c z ą je s z c z e X V I I I-to w ie c z n e p r o j e k ty d o m ó w m ie s z k a ln y c h — z 1751 r . 16 lu b z 1779 r . 17 J e d n a k ż e n a p r a w d ę ty p o w y , d a w n y s z e ro k o fro n to w y d o m p o m o r s k i z r e g u ły p o s ia d a ł w ś r o d k u tz w . „ c z a r n ą ” k u c h n ię , k tó r e j w S a m lin ie ju ż n ie w i­

d z im y .18

B u d y n k i m ie s z k a ln e ty p u s a m liń s k ie g o n ie r z a d k o b y ły p o d w y ż s z a n e o je d n o , r ó w n ie ż ry g lo w e p ię tr o (n p . W ilc z k o w o — p o w . g r y f ic k i — n r 3 — ry c . 188, G ło w a - c z e w o n r 7, G o ła ń c z P o m o r s k a n r 48, B ie rk o w o — p o w . słupski; — n r 8 z 1857 r.), p r z y czy m często , ja k n p . w G o ła ń c z y p o d w y ż s z a n o je d y n ie część f r o n to w ą n a t o ­ m i a s t od ty ł u b u d y n e k p o z o s ta w a ł p a r te r o w y .

M im o u k ła d u r z u t u z d e c y d o w a n ie ró ż n e g o od r z u t u tz w . „ d o m u s a s k ie g o ” o m a w ia n e d o m y b. c z ę sto p o s ia d a ją c h a r a k te r y s ty c z n e , c z te ro s p a d o w e d a c h y d y m ­ n ik o w e , lu b n a c z ó łk o w o -d y m n ik o w e , n a w ią z u ją c e d o d a c h ó w „ d o ln o s a s k ic h ” d o m ó w r y b a c k ic h z n a n y c h n p . ze w s i K ę p a p o w ia tu g ry f ic k ie g o (np. S a rn o w o n r 16 — ry c . 189, lu b W ilc z k o w o n r 3 — r y c . 188.

O P O W I Ą Z A N I A C H F O R M A L N Y C H N IE K T Ó R Y C H Z A Ł O Ż E Ń Z A G R O D Y T Y P U S A M L IŃ S K IE G O

W y d a je się , że w s z e lk ie ro z w a ż n ia n a t e m a t e w e n tu a ln y c h o b c y c h w p ły w ó w n a u k s z ta łto w a n ie z a m k n ię te j z a g ro d y p o m o r s k ie j są ra c z e j z b ę d n e . Z a g ro d y ta k i e w y ­ s t ę p u j ą z a ró w n o w w ie lu p r o w in c ja c h n ie m ie c k ic h , ja k te ż w n ie k tó r y c h in n y c h r e ­ g io n a c h p o ls k ic h (P o m o rz e W sc h o d n ie , Ł o w ic k ie , K ra k o w s k ie ). C e lo w o ść m a k s y m a l­

n e g o w y k o r z y s ta n ia p r z e s tr z e n i w o k ó ł d z ie d z iń c a , a ta k ż e k o rz y ś c i w y n ik a ją c e z m o ż n o ś c i p r z e d o s ta n ia się z d o m u p o d o sło n ą d a c h u (w a ż n e p o d c z a s d e sz c z u lu b z im ą ) do w s z y s tk ic h z a b u d o w a ń g o sp o d a rc z y c h z a g ro d y — są z b y t o c z y w iste , b y f a k t u k s z ta łto w a n ia się n a te r e n ie P o m o rz a Z a c h o d n ie g o z a g ró d te g o ty p u tł u m a ­ c z y ć li ty lk o w p ły w a m i o s a d n ic tw a n ie m ie c k ie g o . B o g a ta ró ż n o ro d n o ś ć w y s tę p u ją c y c h n a P o m o r z u Z a c h o d n im ty p ó w i fo rm z a g ró d o p e r u ją c y c h je d n a k g łó w n ie in t e r e s u ­ ją c y m i n a s e le m e n ta m i: b u d y n k a m i b r a m n y m i i g a le r io w y m i s p ic h r z a m i p o z w a la p rz y p u s z c z a ć , że ta k ż e i te n ty p z a g ro d y m ógł p o w s ta ć ra c z e j n a d ro d z e e w o lu c ji n iż im p o r tu .1® D la te g o też — ja k są d z ę — b ę d z ie s łu s z n ie js z y m z a s ta n o w ić się

16 G. В r o n i s с h , W . O h 1 e, op. c it. s. 95.

17 T a m ż e , s. 291. D o m w N liem icy, p o w . k a m ie ń s k i.

18 S c h e m a t r z u t u ty p o w e g o p o m o rs k ie g o d o m u s z e r o k o fro n to w e g o z c z a rn ą k u c h n ią p o d a je A. D o b ro w o ls k a w c y to w a n e j w y ż e j (p r z y p is 6) p r a c y o d o m u p o d ­ c ie n io w y m n a P o m o r z u Z a c h o d n im , s. 34, ry c . 23. N ie ty p o w y j e s t t u je d y n ie p o d c ie ń .

18 T rz e b a p o d k re ś lić , że n p . w ie ś G o ła ń c z P o m o r s k a , g d z ie do n ie d a w n a w y s tę ­

p o w a ł w y łą c z n ie ty p z a g ró d c z w o ro b o c z n y c h , j e s t ty p o w ą o k ó ln ic ą . A p rz e c ie ż

n ie k tó r z y n a s i n a u k o w c y o k ó ln ic ę u w a ż a ją za c h a r a k te r y s ty c z n ą fo r m ę o s ie d la S ło -

Ryc. 187. S a m lin o , z a g ro d a n r 19.

D o m m ie s z k a ln y . S c h e m a t r z u tu O p ra ć , a u to r .

1 1 M 1 \ - h -H

ra c z e j n a d g e n e z ą w z g lę d n ie k o n e k s ja m i w ła ś n ie o w y ch p o d s ta w o w y c h e le m e n tó w z a g ro d y : b u d y n k u b ra m n e g o i g a le rio w e g o s p ic h rz a .

T rz e b a p rz y z n a ć , że n a n a s z y c h z ie m ia c h p o za P o m o rz e m Z a c h o d n im b u d y n k i b r a m n e są c h y b a r a c z e j rz a d k o ś c ią . A b s tr a h u ję t u t a j o c z y w iśc ie od z w y k ły c h s to ­ d ó ł u s ta w io n y c h w z d łu ż d ro g i, k tó r e n ie p o s ia d a ją o w ego sp e c y fic z n e g o c h a r a k t e r u , ja k ró w n ie ż n ie s to s u ją c ie k a w e g o z e s ta w ie n ia b ra m n e g o : p r z e ja z d u i f u r t y , n ie m ó w ią c ju ż o n ie r z a d k o b o g a ty c h m o ty w a c h śc iś le d e k o ra c y jn y c h . Z d ru g ie j s tr o n y b u d y n k i b r a m n e ty p u p o m o r s k ie g o n a te r e n ie N ie m ie c p o z o rn ie b y n a jm n ie j n ie n a le ż ą do r z a d k o ś c i (np. W in d is c h le u b a w S a c h s e n - A lte n b u r g ,20 R is te d t i K le m a p e n - b u r g — p o w . S a lz w e d e l — A l t m a r k ) 21. T y m c z a s e m je d n a k : p o p ie r w s z e — s a m i N ie m c y p r z y z n a ją , że b u d y n e k b r a m n y — o c z y w iśc ie ty p u p o m o rs k ie g o — je s t c h a r a k t e r y s ty c z n y d la „ w s c h o d n io - n ie m ie c k ie g o o b s z a r u k o lo n iz a c y jn e g o ” ,22 a f a k ty is to tn e w y d a ją się p o tw ie r d z a ć p rz y p u s z c z e n ie , że n a „ m a c ie r z y s ty c h ” te r e n a c h n ie ­ m ie c k ic h fo r m a ta ra c z e j n ie w y s tę p o w a ła , p o d ru g ie —• s a m i a u to r z y in w e n ta r z a k a m ie ń s k ie g o w y s u w a j ą tezę , że p o m o r s k i b u d y n e k b r a m n y p o w s ta ł ze z w y k łe j b r a m y z p rz e jś d ie m p ie sz y m , d o k tó r e j z c z a se m d o s ta w ia n o p o je d n e j i d ru g ie j s tr o n ie b u d y n k i g o sp o d a rc z e w c ią g a ją c w k o ń c u b r a m ę p o d w s p ó ln y d a c h .23

W y d a je się, że z a te o r ię „ b ra m o w e g o ” p o c h o d z e n ia b u d y n k u b ra m n e g o m oże św ia d c z y ć is tn ie n ie ty p u b u d y n k ó w b r a m n y c h z „ n ic z y m n ie u z a s a d n io n y m ” b o c z ­ n y m p o ło ż e n ie m p r z e ja z d u . P o n ie w a ż je d n a k p ro b le m te n w y m a g a jeszcze g łę b sz e g o z b a d a n ia p o p a rte g o p o w a ż n ie js z y m i s tu d ia m i, w ię c ty m c z a s e m zw ró c ę u w a g ę n a in n y f a k t ś w ia d c z ą c y — ja k są d z ę — o p e w n y c h r a c z e j w s c h o d n ic h a n a lo g ia c h p o ­ m o rs k ie g o d o m u b ra m n e g o . O tóż w n a s z y m b u d o w n ic tw ie d r e w n ia n y m są b . c z ę ste b r a m y w ła ś n ie teg o ty p u , w ja k i e są z a o p a trz o n e p o m o r s k ie b u d y n k i b r a m n e . W y ­ s ta r c z y w y m ie n ić ty lk o k il k a ju ż p u b lik o w a n y c h p r z y k ła d ó w (z B y to m ia , z C z e la ­ d zi i W o jk o w ic — p o w . b ę d z iń s k i, ze S ta n is ła w o w a ),24 b y d o jś ć d o w niiosku, że p o ­ w ią z a ń a r c h ite k to n ic z n y c h b u d y n k u b ra m n e g o P o m o rz a Z a c h o d n ie g o n a le ż y s z u ­ k a ć n ie n a „ m a d ie rz y s ty c h ” o b s z a r a c h N ie m ie c , a ra c z e j n a w sc h o d z ie . W p ra w d z ie r ó w n ie ż i w N ie m c z e c h są z n a n e p o d o b n e ze sp o ły b r a m n e (np. w C le e b e rg , C ro tz e n - b a c h , F r o n h a u s e n — H e sse n N a s s a u , P a h l G ö n s — O b e rh e s s e n a n a w e t w B iis w e ile r w A l z a c j i 25), lecz a n i s to s o w a n e ta m fo r m y d e k o ra c y jn e , a n i z w ła sz c z a łą c z e n ia w ia n n a d o d r z a ń s k id h i p o ła b s k ic h (n p . F . P i a ś с i k , K r ó tk i z a r y s h isto rili a r c h i te k ­ t u r y , W a rs z a w a 1954, s. 219). P o d o b n y ty p z a g ró d z e sp o lo n y c h w y s tę p u je ró w n ie ż w H o la n d ii, s k ą d z o s ta ł p rz e s z c z e p io n y m . in . n a te r e n n a s z y c h Ż u ła w .

20 D a s B a u e r n h a u s im D e u ts c h e n R e ic h e u n d in s e in e n G re n z g e b ie te n . D re s d e n 1906, A tla s .

21 W . P e s s l e r , D a s a lts a c h s is o h e B a u e r n h a u s i n e in e r g e o g ra p h is c h e n V e r­

b r e itu n g . B ra u n s c h w e ig 1906, ta b l. V, ry c . 1 o ra z s. 209, ry c . 121.

22 T a m ż e , s. 209, ry c . 121.

23 G . В r o n i s с h, W . O h l e , op. cit., s. 81.

24 Z. G l o g e r , B u d o w n ic tw o d rz e w n e i w y ro b y z d rz e w a w d a w n e j P o lsc e .

W a rs z a w a , t. I, 1907, il u s t r a c je n a s tro n a c h 58, 60, 64.

Ryc. 188. W ilczk o w o , z a g ro d a n r 3. D om m ie s z k a ln y .

R yc. 189. S arn o w o , z a g ro d a n r 16. B u d y n ­ k i: b r a m n y i m ie s z k a ln y .

R yc. 190. G o ła ń c z P o m o r s k a , z a g ro d a n r 34/35. B u d y n e k b r a m n y - b liź n ia k . R yc. 191. T y n , z a g ro d a n r 17. B u d y n e k

b r a m n y . B r a m a i f u r t a p rz e ja z d u . i z a c io sy n ie m a ją n ic w sp ó ln e g o z ty p o ­ w o s ło w ia ń s k im i, je ś li n ie w rę c z p o ls k i­

m i m ie c z a m i i z w ie ra c z a m i, c zęsto z a c io - s a n y m i n a „ ja s k ó łc z y o g o n ” lu b fo rm y p o c h o d n e , w y s tę p u ją c y m i w ła ś n ie n a P o ­ m o rz u Z a c h o d n im . N a w ią z u ją c zaś do S a m lin a o ra z w s p o m n ia n e g o ju ż b u d y n k u b ra m n e g o z a g ro d y n r 19 w e w si U p a d ły tr z e b a p o d k re ś lić fakt. z a s to s o w a n ia w ś ró d m o ty w ó w d e k o r a c y jn y c h „ z ą b k o ­ w a n ia ” u w a ż a n e g o za je d e n z ro d z im y c h p ie r w ia s tk ó w w n a s z e j a r c h i te k t u r z e i w rę c z n a z y w a n e g o „ p o ls k im ” .20

P rz e c h o d z ą c n a s tę p n ie do g a le r io ­ w y c h s p ic h rz ó w , n a le ż y zaz n a c z y ć , że ja k k o lw ie k te g o ty p u z a ło ż e n ia w y s tę p u ­ ją w k r a j a c h n ie m ie c k ic h , w z u p e łn ie z r e s z tą o b cy ch a r c h ite k to n ic z n ie w «1 ' t>o- m o r s k ie j z a g ro d a c h b a w a r s k i c h (W a te ls - b e rg , O b e r n z a u n e r - N ie d e r b a y e r n ) 27 lu b n a w e t a lz a c k ic h (B iisw e ile r),28 to je d n a k z n a c z n ie b liż sz e p o m o r s k im są g a n k i z a ­ g ró d łu ż y c k ic h , a w ię c s ło w ia ń s k ic h (C u n n e w itz , W itte c h e n a u - O b e r la u s itz ) .19 P rz e d e w s z y s tk im je d n a k tr z e b a w z ią ć p o d u w a g ę , że do tr a d y c y jn y c h fo rm r d z e n n ie p o ls k ie j a r c h i t e k t u r y w ie js k ie j n a le ż ą g a n k i, sz c z e g ó ln ie c h ę tn ie s to s o ­ w a n e w ła ś n ie p r z y ró ż n y c h la m u s a c h i s p ic h rz a c h (P ię tk o w o , p o w . Ł a p y , w o j.

b ia ło s to c k ie ,30 G ó rz n o , p o w . g a rw o liń s k i, w o j. w a r s z a w s k ie ,31 O sso lin , p o w . s a n d o ­ m ie rs k i, w o j. k ie le c k ie ,32 T rz e b ie ń , p o w . k o z ie n ic k i, w o j. k ie le c k ie ,33 a ta k ż e p r z y ­ k ła d y z sa m e g o K r a k o w a 34 i — z w ła s z ­ cza W a r s z a w y 35). A n a lo g ia p o m ię d z y z a ­ ło ż e n ia m i s p ic h rz ó w p o m o r s k ic h a j e d ­ n y m ze s p ic h rz ó w w a r s z a w s k ic h je s t w p ro s t u d e r z a ją c a .30

25 D as B a u e r n h a u s ..., op. c it.

26 W. Z i n, T y p y i f o r m y w p o ls k ie j a r ­ c h it e k tu r z e d r e w n ia n e j. K r a k ó w 1956, s. 84.

27 D a s B a u e r n h a u s ..., op. c it.

28 T am że.

29 T am że.

30 G l o g e r , op. c it., t. II, 1909, il u ­ s t r a c j a n a s. 192.

31 W ieś i m ia s te c z k o , W a r s z a w a 1916, s. 161, ry c . 424.

32 T a m ż e , s. 87, ry c . 240.

33 T a m ż e , s. 75, ry c . 203.

34 T a m ż e , s. 36,t ry c . 95.

35 T a m ż e , s. 158, ry c . 420.

36 T a m ż e , s. 157, ry c . 419.

R y c. 192. Ję z y c z k i, z a g ro d a n r 54. W idok o gólny.

R yc. 193. U p a d ły , z a g ro d a n r 20. B u d y n e k b ra m n y , w id o k od d z ie d z iń c a . Z a c h o w a ­ n y s tro p n a d p rz e ja z d e m i s c h o d k i n a

p ię tro .

R yc. 194. P o rz e c z e , z a g ro d a n r 15. S p ic h rz . R yc. 195. D u n in o w o , z a g ro d a n r 37. B u d y ­

n e k b r a m n y .

P R O B L E M Y K O N S E R W A T O R S K IE

P isa n ie o złym sta n ie drew nianego b u d o w n ic tw a m ieszkalnego na w si w naszym k r a ju i snucie ro zw ażań n ad dalszym i losam i tego b u d o w n ictw a — byłoby w łaściw ie w y w ażaniem o tw a r­

ty ch drzw i.

W eźm y dla p rz y k ła d u opisaną w y ­ żej zagrodę w Sam linie: b u d y n e k b ra m ­ n y — w y p ełn ien ie ścian w w ie lu m ie j­

scach jest pow ażnie uszkodzone i m ie j­

scam i k o n stru k c ja szkieletow a po p ro ­ stu św ieci d ziuram i. Ś ciana północna je st siln ie w y ch y lo n a w stro n ę dzie­

dzińca. W iele stary ch , zm u rszały ch lub uszkodzonych belek k w a lifik u je się do n aty c h m ia sto w e j w ym iany. P o k ry cie d a c h u m iejscam i w ogóle n ie istnieje.

B ud y n ek , ja k ju ż w spom niałem , jest u ż y tk o w an y jed y n ie w m in im aln y m sto p n iu .

S p ic h rz — ścian a zachodnia w y c h y ­ liła się i g ro zi zaw alen iem . S p ow odo­

w ało to u rw a n ie się sp ró ch n iały ch ko ń ­ ców belek w ięźby, k tó ra obecnie trz y ­ m a się tylko dzięki tem u, że została p o d p a rta przez gospodarza. W ścian ach liczne dziury. D ach m iejscam i jest po­

z b aw io n y pokrycia. G anek i belk i stro ­ powe — pozbaw ione odeskow ania. B u­

d y n ek jest kom p letn ie n iew y k o rz y stan y . S todoła jest stosunkow o w n a jle p ­ szym sta n ie , gdyż jest u ż y tk o w an a i w obec pow yższego gospodarz sw e m i­

n im aln e m ożliw ości dok o n y w an ia re ­ m o n tó w in w e stu je przede w szy stk im w stodołę. T ym n ie m niej: podniszczo­

n a k o n stru k c ja szkieletow a, w w ielu

m iejscach uszkodzone w y p ełn ien ia k o n ­

s tru k c ji oraz pok ry cie d ach u w y m a g a ją

k ap italn eg o rem ontu.

Dom m ieszkalny — uszkodzony dach p o w o d u je częściowe zaw ilgocenie b u ­ dynku.

Podobnie, najczęściej je d n a k jeszcze gorzej, p rzed staw ia się sp raw a setek, ba, naw et ty sięcy in n y c h s ta ry c h zagród.

P rzyczyn istniejącego s ta n u rzeczy było w iele. P rzed e w szystkim — uszko­

dzenia w ojenne. D alej: n ieu reg u lo w an ie p ra w w łasnościow ych, niechęć in w e­

sto w an ia w ogóle w obec niepew ności ju tr a w o kresie „zim nej w o jn y “ i w o b li­

czu p rzep ro w ad zen ia p rzy m u so w ej kolektyw izacji. P o w ażn ą przyczyną był też b ra k m ateriałó w b u d o w lan y c h . O becnie sy tu a c ja pod w ielom a w zględam i r a d y ­ k aln ie zm ieniła się n a korzyść. W ciąż je d n a k jest ak tu aln y , d ziałający od około stu la t proces w z ro stu k u ltu r y m ieszkaniow ej na wsi, proces w y stęp u jący z re ­ sztą nie ty lk o w naszych, p>olskich w a ru n k a c h i — rzecz ja sn a — niem ożliw y do zaham ow ania. T ru d n o przecież w m aw iać ludziom X X w ieku, w ieku te le ­ w izji, ato m u i p odróży m ięd z y p la n e ta rn y c h — celow ość zam ieszkiw ania w k rz y ­ w ych, g lin ian y ch c h a ta c h z c z arn ą k u ch n ią i izbam i o w ysokości 1 m 90 cm.

D latego też p ręd zej czy później trzeb a , niestety , liczyć się z zanikiem starego drew nianego b u d o w n ictw a m ieszkalnego na wsi.

C oraz częściej w n aszy m p iśm iennictw ie s ta w ia n y je st problem założenia w k ra ju cen traln e g o p a rk u etn ograficznego i p a rk ó w reg io n aln y ch .37 Z drugiej stro n y w obliczu n ie u c h ro n n ie postępującego procesu za n ik u p ierw iastk ó w t r a ­ d y cy jn y ch w e w spółczesnym budow nictw ie w iejsk im p o stu lu je się in te n sy fik a ­ cję bad ań n ad d aw n ą a rc h ite k tu rą lu d o w ą.38

Czy je d n a k sp ra w ę ra to w a n ia zab y tk ó w daw nego b u d o w n ictw a w iejskiego należy uw ażać za p rz e g ra n ą n a całym froncie? W ydaje się, że nie. Z ag ład a grozi przede w szystkim ty m form om , k tó re sta ją się coraz bardziej w steczne, lub k tó re nie o d p o w iad ają w spółczesnym w a ru n k o m b y to w an ia czy też eksploatacji, np. s ta re chałupy, w ia tra k i, p a rk i podw orskie itp. T ym czasem w obec u m acn ia­

jącej się obecnie po lity k i p o p ie ra n ia drobnego i śred n io ro ln eg o chłopa w ygasły daw ne żyw iołow e te n d e n cje b u rz e n ia m ałych i śred n ich b u dynków gospodar­

skich ii zastę p o w a n ia ich w ielk im i założeniam i „k u ła c k im i“ . O becnie w ięc — oczywiście poza S p ó łd zieln iam i P ro d u k c y jn y m i i P G R -am i — istn ie ją pełne w a ru n k i w y k o rzy sty w an ia i dalszej ek sp lo atacji daw nych, n ierzad k o stary ch zab u d o w ań pom ocniczych, bez najm n iejszeg o u szczerb k u dla m ożliw ości p ro ­ dukcy jn y ch g o sp o d arstw a i bez u jem nego w p ły w u n a jego poziom. T rzeba tylko, by n a wieś d o ta rło w reszcie zrozum ienie d la w a rto śc i i znaczenia pom ników daw n ej k u ltu ry , by n ie p o w ta rz a ły się ta k ie w ypadki, ja k np. w Z ajączkow ie (pow. słupski), gdzie przed p a ru la ty P rezy d iu m G ro m ad zk iej R a d y N arodow ej sp rzed ało n a ro zb ió rk ę zab y tk o w y b u d y n ek b ra m n y z 1671 r. T rzeba by chłop zrozum iał, że jego b u d y n k i gospodarskie z X V II czy X V III w. odpow iednio u trz y m a n e i k o n serw o w an e 39 są o w iele piękniejsze i cenniejsze od analogicz­

n y ch b u d y n k ó w ceglan y ch sąsiad a, pochodzących z II połow y X IX w. „ozdo­

b io n y c h “ ek lek ty czn y m i fo rm a m i pseudozabytkow ym i, ab y zrozum iał, że jego b u d y n k i m ogą m u ró w n ie dobrze służyć, ja k ta m te jego sąsiadow i. Liczne,

37 Z w a ż n ie js z y c h p o z y c ji w n a s z y m p iś m ie n n ic tw ie n a te n te m a t n a le ż y w y - m lienić n a s tę p u ją c e : G . C i o ł e k , Z a g a d n ie n ie o c h ro n y b u d o w n ic tw a lu d o w eg o .

„ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” V, 1952, n r 4; I. T ł o c z e k , Z a g a d n ie n ie p a r k ó w e tn o g ra fic z ­ n y c h w P o lsce. „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” X , 1957, n r 2.

38 Z ob.: I. T ł o c z e k , W s p r a w ie b a d a ń n a d a r c h i te k t u r ą lu d o w ą . „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” X I, 1958, n r 1— 2.

39 J a k o d o s k o n a ły p r z y k ła d z a a d a p to w a n ia w s z y s tk ic h n a d a ją c y c h się do w y k o ­

r z y s ta n ia części s ta r e g o b u d y n k u b ra m n e g o w p o z o rn ie n o w e j s to d o le , p rz y ró w n o ­

c z e sn y m w y d o b y c iu n a z e w n ą tr z n a jc e n n ie js z y c h w a r to ś c i z a b y tk o w y c h d a w n eg o

z a ło ż e n ia — m oże s łu ż y ć z a g ro d a n r 15 w M a c h o w in k u .

R ys. 196. M a c h o w in k o (pow . słu p sk i), z a g ro d a n r 15. B r a ­ m a p r z e ja z d u n a js ta r s z e g o z n a n e g o (d a to w a n e g o ) b u d y n ­ k u b ra m n e g o n a P o m o r z u z 1649 r. N a le w y m s łu p ie w i ­ d o c z n y f r a g m e n t z a s tr z a łu p r z e jś c ia p ieszego. S ta n w 1959 r.

p rzep ro w ad zo n e w czasie ew id en cjo n o w an ia z abytków rozm ow y z w łaścicie­

lam i lu b u ż y tk o w n ik a m i sta ry c h zab u d o w ań w ykazały, że je st tu jeszcze w iele do w y g ran ia.

P o trz e b n a je st tu je d n a k stała, sy stem aty czn a p ro p a g a n d a daw nego b u d o w ­ n ictw a w iejskiego n ie ty lk o w śro d o w isk u m iejskim i w w ąsk im gronie h isto ­ ry k ó w sz tu k i i etn o g ra fó w ,40 lecz p rzed e w szystkim na wsi. W ielką rolę m ogą 40 N ie s te ty , w y d a w n ic tw o , od k tó r e g o o c z e k iw a liśm y , że w d z ie d z in ie d a w n e g o b u d o w n . lu d o w e g o będziie m ia ło z n a c z e n ie z a s a d n ic z e — s p r a w iło n a m o g ro m n y z a w ó d . M y ślę o w y d a w a n y m p rz e z P I S K a ta lo g u Z a b y tk ó w . Z a d a łe m so b ie n ie c o t r u d u ii p r z e j r z a łe m s tro n ę p o s tr o n ie c a ły I to m (w oj. k ra k o w s k ie ). O w szem , w y ­ m ie n ia się ta m , c h o c ia ż n ie z b y t lic z n e , „ d o m y ” w o s ie d la c h ty p u m ie js k ie g o , a n a w e t p o je d y ń c z e „ d o m y ” w e w s ia c h ; b u d y n k i g o s p o d a rc z e — z a z w y c z a j s p ic h rz e — p r z e ­

w a ż n ie o d n o sz ą się d o d a w n y c h z a b u d o w a ń d w o rs k ic h . J e d n a k ż e o b ie k ty o k r e ś la n e

w y r a ź n ie ja k o „ c h a łu p y ” lu b „ c h a t y ” o d n a la z łe m ty lk o w tr z e c h p o w ia ta c h (n a

łą c z n ą lic z b ę 15 p o w ia tó w ) — w liczb ie... 16, m ia n o w ic ie :