Ewolucja zakresu przedmiotowego kontroli skarbowej w Polsce
w latach 1918–2014
Jacek Kulicki
Evolution of objective scope of fiscal control in Poland in 1918–2014
The article reviews the development of fiscal control in Poland since the interwar period until now.
1. Wprowadzenie
Celem artykułu jest analiza organizacji i zakresu przedmio‑
towego kontroli skarbowej od odzyskania przez Polskę nie‑
podległości w 1918 r. aż po współczesność. Kontrola skarbo‑
wa nie jest bowiem nowym ciałem w strukturze administracji skarbowej (administracji danin publicznych). Znana była już ustawodawstwu międzywojennemu, które statuowało ją jako organ wykonawczy władz skarbowych. Jej przedmiotem była pierwotnie kontrola (rewizja, sprawdzanie) podmiotów pod‑
legających opłatom akcyzowym (spożywczym) lub produku‑
jących bądź dokonujących obrotu przedmiotami objętymi monopolem państwowym.
W Polsce międzywojennej organizacja kontroli skarbowej pozostawała w ścisłym związku z organizacją izb skarbowych oraz urzędów skarbowych akcyz i monopoli państwowych. Po drugiej wojnie światowej, początkowo reaktywowana, została zlikwidowana w 1951 r. wraz ze zmianami dokonanymi w całej administracji skarbowej ustawą z dnia 7 marca 1950 r. o prze‑
kształceniu urzędu Ministra Skarbu w urząd Ministra Finansów (Dz.U. nr 10, poz. 101 ze zm.). W latach 1951–1991 jej zada‑
nia wykonywały inne organy skarbowe, początkowo prezydia rad narodowych (wydziały i oddziały finansowe), a następnie okręgowe zarządy dochodów państwa i kontroli finansowej, a od 1983 r. izby skarbowe. Instytucja kontroli skarbowej zo‑
stała przywrócona do życia ustawą z dnia 28 września 1991 r.
(tekst pierwotny: Dz.U. nr 100, poz. 442), jednak zarówno jej organizacja, a w szczególności zakres przedmiotowy uległy zasadniczym przeobrażeniom.
Obecna kontrola skarbowa nie jest prostą kontynuacją in‑
stytucji z okresu międzywojennego. Realizuje ona nie tylko cele i zadania, które na przestrzeni tych ponad dziewięćdzie‑
sięciu lat należały do kompetencji rożnych organów, ale rów‑
nież nowe, wynikające z rozwoju stosunków międzynarodo‑
wych oraz społeczno‑gospodarczych.
Poruszając problematykę zakresu przedmiotowego kon‑
troli skarbowej nie sposób nie odnieść się do jej organizacji, która pozostaje w ścisłym związku z celami i zakresem każdej instytucji, w tym przypadku kontroli skarbowej. Odniesienia te będą miały jednak charakter uzupełniający w stosunku do głównego tematu artykułu, którym jest ewolucja zakresu przedmiotowego kontroli skarbowej w latach 1918–2014.
2. Organizacja i zakres przedmiotowy kontroli skarbowej w Polsce międzywojennej
Szukając początków kontroli skarbowej w odradzającym się po okresie rozbiorów państwie polskim należy w pierw‑
szym rzędzie przywołać ustawę z dnia 31 lipca 1919 r. o tym‑
czasowej organizacji władz i urzędów skarbowych (Dz.P.P.P.
nr 65, poz. 391 ze zm.; dalej: u.t.o.w.s.)1 oraz rozporządzenie
1 Ustawa ta została zmieniona z dniem 31 stycznia 1935 r. ustawą z dnia 28 grudnia 1934 r. o unormowaniu właściwości władz i trybu postępowania w niektórych działach administracji państwowej (Dz.U.
wykonawcze do niej z dnia 30 stycznia 1920 r. (dalej: r.wyk.
z 1920 r.)2.
Ustawa o tymczasowej organizacji władz i urzędów skar‑
bowych powierzyła naczelną władzę kierowniczą, nadzorczą i w ostatniej instancji orzekającą na całym obszarze państwa Ministrowi Skarbu (por. art. 1 u.t.o.w.s.), zaś zarząd skarbo‑
wy w poszczególnych częściach obszaru państwowego izbom skarbowym oraz urzędom skarbowym (por. art. 2 u.t.o.w.s.).
Ustawodawca wyszczególnił przy tym: a) urzędy skarbowe podatków i opłat skarbowych, b) urzędy skarbowe akcyz i monopolów państwowych oraz c) kasy skarbowe. Te pierw‑
sze właściwe były w sprawie podatków bezpośrednich i opłat skarbowych – podatku gruntowego i podymnego, podatku od nieruchomości w miastach, podatku przemysłowego (za‑
sadniczego i repartycyjnego), podatku hipotecznego, podat‑
ku mieszkaniowego, jednorazowej daniny majątkowej oraz podatku od zysków wojennych3. Właściwość kas skarbowych obejmowała natomiast pobór i przechowywanie pieniędzy i innych wartości na rachunek Skarbu Państwa, dokonywanie wypłat na podstawie właściwych poleceń oraz prowadzenie rachunkowości wpływów i wydatków funduszów państwo‑
wych4. Do właściwości rzeczowej urzędów skarbowych akcyz i monopolów państwowych5 należało natomiast6:
• bezpośredni nadzór nad produkcją, transportem, han‑
dlem i składami przedmiotów, podlegających opłatom akcyzowym lub stanowiących monopol państwowy,
• nadzór nad prawidłowym obliczaniem i uiszczaniem należnych Skarbowi Państwa przychodów z akcyz i mo‑
nopolów państwowych,
• czuwanie nad przestrzeganiem ustaw akcyzowych i mo‑
nopolowych i pociąganie winnych do odpowiedzialności.
Za właściwą realizację tych zadań odpowiadał naczelnik urzędu, do którego obowiązków w zakresie wypełniania funk‑
cji organu skarbowego należało wykonywanie tzw. czynności biurowych, a więc m.in. przyjmowanie zgłoszeń i deklaracji podatkowych (§ 68–70 r.wyk. z 1920 r.), czynności nadzoru ak‑
cyzowego, wykonywanych poza miejscem stałego urzędowa‑
nia naczelnika (§ 69 r.wyk. z 1920 r.), oraz prowadzenie spraw karnych skarbowych o wykroczenia przeciwko przepisom ustaw o akcyzach i monopolach państwowych (§ 70 r.wyk.
z 1920 r.). Z punktu widzenia analizy zakresu przedmiotowe‑
go kontroli skarbowej znaczenie mają dwie ostatnie kategorie R.P. nr 110, poz. 976) i z tym dniem utraciła przymiot tymczasowo‑
ści (por. art. 31). Jednolity tekst tej ustawy został ogłoszony w Dz.U.
z 1935 r. nr 80, poz. 499.
2 Rozporządzenie wykonawcze z dnia 30 stycznia 1920 r. do ustawy o organizacji Władz i Urzędów skarbowych na obszarze województw:
Białostockiego, Lubelskiego, Kieleckiego, Łódzkiego i Warszawskiego, wydane na zasadzie art. 12, 13 i 15 ustawy z d. 31 lipca 1919 r. (Dz.Praw P.P. nr 65, poz. 391 (Dz.U.R.P. nr 15, poz. 81 ze zm.).
3 Zob. art. 9 u.t.o.w.s. oraz § 54 r.wyk. z 1920 r.
4 Zob. art. 11 u.t.o.w.s. oraz § 87 r.wyk. z 1920 r.
5 Na terenie byłej dzielnicy pruskiej utworzone zostały, zamiast urzędów akcyz i monopolów państwowych, urzędy skarbowe podat‑
ków pośrednich, których zakres działania i organizacja nie odbiegały zasadniczo od zakresu działania i organizacji urzędów akcyz i mono‑
polów państwowych, funkcjonujących na pozostałym obszarze Polski (por. § 55–63 rozporządzenia Ministra byłej Dzielnicy Pruskiej z dnia 23 września 1921 r. w przedmiocie organizacji władz i urzędów skar‑
bowych w byłej dzielnicy pruskiej – Dz.U. R.P. nr 101, poz. 724).
6 Zob. art. 10 u.t.o.w.s. oraz § 63 r.wyk. z 1920 r.
czynności realizowanych przez naczelnika urzędu skarbowe‑
go akcyz i monopoli państwowych.
Pierwsza grupa czynności, nadzór akcyzowy, obejmowała czynności wykonywane poza miejscem stałego urzędowania naczelnika; zaliczyć do nich należy
• objazd i rewizję fabryk i zakładów produkujących przed‑
mioty podległe opłatom akcyzowym, składów pro‑
duktów stanowiących monopol państwowy, czasowo nieczynnych fabryk i zakładów oraz miejsc detalicznej sprzedaży produktów podległych opłatom akcyzowym lub będących monopolem państwowym w przepisa‑
nych terminach,
• sprawdzanie na miejscu dołączonych do podań o kon‑
cesję planów i opisów fabryk i zakładów,
• przeprowadzanie wymiaru naczyń i zabezpieczenia aparatów,
• ustawianie, sprawdzanie, zamykanie i rozłączanie wszel‑
kich kontrolnych aparatów,
• sprawdzanie książek akcyzowych prowadzonych w miej‑
scach produkcji, w dystylarniach, magazynach i innych zakładach.
Prowadzenie spraw karnych skarbowych obejmowało na‑
tomiast przeprowadzenie dochodzeń o wykroczenia przeciwko przepisom ustaw o akcyzach i monopolach państwowych, wy- mierzanie kar za wykroczenia w wypadkach, przewidzianych przez obowiązujące przepisy, przedstawianie Izbie skarbowej spraw karnych zastrzeżonych jej kompetencji, ewentualnie kiero- wanie spraw karnych do właściwych sądów zgodnie z obowiązu- jącemi w tej mierze przepisami.
Czynności nadzoru akcyzowego wykonywali również urzędnicy pomocniczy, pełniący funkcje organów wykonaw‑
czych: inspektorzy akcyzowi, kontrolerzy skarbowi oraz straż‑
nicy skarbowi7.
Ci pierwsi upoważnieni byli do wykonywania czynności nadzoru akcyzowego w pełnym zakresie. Do ich obowiąz‑
ków należała realizacja wszystkich czynności wykonywanych w ramach nadzoru akcyzowego przez naczelnika urzędu skar‑
bowego akcyz i monopolów państwowych (por. § 69 w zw.
z § 72 r.wyk. z 1920 r.). Pełnili oni obowiązki w obrębie wy‑
znaczonych im okręgów nadzorczych, nadzorując pracę pod‑
ległych im urzędników i funkcjonariuszy kontroli skarbowej (por. § 72 r.wyk. z 1920 r.).
Kontrolerzy skarbowi oraz strażnicy skarbowi byli organa‑
mi wykonawczymi pełniącymi swoje obowiązki bądź w stałym nadzorze akcyzowym, bądź jako urzędnicy objazdowi.
Stały nadzór akcyzowy pełniony był w tych miejscach pro‑
dukcji i przechowywania przedmiotów podległych opłatom akcyzowym lub stanowiących monopol państwowy, które wymagały – jak określał to § 74 r.wyk. z 1920 r. – stałej, ścisłej i bardziej umiejętnej kontroli. Do takich miejsc zaliczono cu‑
krownie, dystylarnie, niektóre (tzw. znaczniejsze) gorzelnie, drożdżownie, składy monopolowe.
7 Na obszarze należącym do Wielkopolskiej Izby Skarbowej w Po‑
znaniu i Pomorskiej Izby Skarbowej w Grudziądzu (obszar byłej dziel‑
nicy pruskiej) czynności służbowe inspektorów i kontrolerów określa‑
ła instrukcja (por. § 64 rozporządzenia Ministra byłej Dzielnicy Pruskiej z dnia 23 września 1921 r. w przedmiocie organizacji władz i urzędów skarbowych w bylej dzielnicy pruskiej – Dz.U. R.P. nr 101, poz. 724).
Stały nadzór akcyzowy pełnili zasadniczo kontrolerzy skar‑
bowi (akcyzowi). Ich pomocnikami byli strażnicy akcyzowi, którzy mogli również zastępować stałych kontrolerów w za‑
kładach mniejszych rozmiarów (por. § 80 r.wyk. z 1920 r.).
Stały nadzór akcyzowy polegał na czuwaniu bez przerwy nad przebiegiem produkcji, nad przychodem i rozchodem produktów w miejscach ich przeróbki i magazynowania, a także czuwaniu nad przestrzeganiem uiszczania opłat ak‑
cyzowych we właściwych terminach i baczeniu, aby przepisy o prowadzeniu ksiąg kontroli akcyzowej były ściśle zachowy‑
wane (por. § 75 r.wyk. z 1920 r.).
Kontrola objazdowa obejmowała:
• kontrolę czynności wszystkich zakładów produkujących przedmioty podległe opłatom akcyzowym, które nie posiadały stałych kontrolerów (por. § 76 r.wyk. z 1920 r.)
• kontrolę handlu produktami podległymi opłatom ak‑
cyzowym lub stanowiących monopol państwowy (por.
§ 76 r.wyk. z 1920 r.),
• przedsiębranie środków zapobiegających wykrocze‑
niom przeciwko przepisom o akcyzach i monopolach (por. § 76 r.wyk. z 1920 r.),
• śledzenie i wykrywanie wykroczeń oraz prowadzenie dochodzeń w wypadkach naruszania przepisów o akcy‑
zach (por. § 76 r.wyk. z 1920 r.),
• sporządzanie protokołów i przesyłanie ich naczelnikowi urzędu akcyz i monopolów państwowych za pośredni‑
ctwem właściwego inspektora akcyzowego (por. § 76 r.
wyk. z 1920 r.),
• podejmowanie środków doraźnych zapobiegających stratom Skarbu Państwa w razie zauważenia niedokład- ności w działaniu aparatów kontrolujących, jak również w wypadkach ujawnienia nieprawidłowości lub nadużyć, wymagających interwencji władz przełożonych (por. § 77 r.wyk. z 1920 r.),
• rewidowanie miejsc produkcji i składów przedmiotów podległych opłatom akcyzowym, miejsc handlu trun‑
kami i detalicznej sprzedaży produktów stanowiących monopol państwowy (por. § 78 r.wyk. z 1920 r.),
• dokonywanie rewizji nadzwyczajnych, szczególnie w wypadkach, gdy zachodziło uzasadnione podejrzenie nadużyć (por. § 78 r.wyk. z 1920 r.),
• sprawdzanie posiadania przez przedsiębiorstwa wy‑
maganych prawem patentów akcyzowych i świadectw przemysłowych (por. § 79 r.wyk. z 1920 r.).
Kontrolę objazdową wykonywali kontrolerzy skarbowi oraz jako ich pomocnicy strażnicy skarbowi (por. § 81 r.wyk.
z 1920 r.).
Nadzór akcyzowy stanowił zasadniczy przedmiot działania kontroli skarbowej w całym dwudziestoleciu międzywojen‑
nym, podobnie jak prowadzenie spraw (dochodzeń) karnych skarbowych dotyczących naruszeń ustaw akcyzowych i mo‑
nopolowych.
Jak wynika z dotychczasowych ustaleń, w pierwszym okre‑
sie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przepisy skar‑
bowe regulujące ustrój i zadania administracji skarbowej nie wyróżniały kontroli skarbowej od strony podmiotowej, odno‑
sząc się jedynie do zadań naczelników urzędów skarbowych akcyz i monopoli państwowych oraz podległym im inspekto‑
rów akcyzowych, kontrolerów i strażników skarbowych.
Sama organizacja kontroli skarbowej regulowana była po‑
czątkowo w aktach prawnych państw zaborczych8. Z czasem regulacje te zostały zastąpione rozporządzeniami Ministra Skarbu, wydanymi na podstawie upoważnień z u.t.o.w.s. Po raz pierwszy kompleksowa regulacja dotycząca organiza‑
cji kontroli skarbowej na terytorium całego państwa została ujęta w rozporządzeniu Ministra Skarbu z dnia 24 czerwca 1925 r. o organizacji kontroli skarbowej (M.P. nr 193, poz. 849;
dalej: r.o.k.s. z 1925 r.), zastąpionym rozporządzeniem Ministra Skarbu z dnia 4 listopada 1927 r. o organizacji kontroli skarbo‑
wej (M.P. nr 281, poz. 772; dalej: r.o.k.s. z 1927 r.), które weszło w życie: na obszarze izb skarbowych w Brześciu, Białymstoku, Kielcach, Lublinie, Łodzi, Łucku, Warszawie i Wilnie – z dniem 1 stycznia 1928 r., zaś na obszarze izb skarbowych w Grudzią‑
dzu, Poznaniu, Krakowie i Lwowie – z dniem 1 lipca 1928 r.
Choć od 1925 r. zmieniały się podstawy prawne organizacji kontroli skarbowej zasadniczym zmianom nie ulegał jej pier‑
wotny zakres przedmiotowy. Przedmiotem zainteresowania kontroli skarbowej były w dalszym ciągu postanowienia prze‑
pisów o podatkach spożywczych (akcyzowych) i monopolach państwowych, aczkolwiek przepisy dopuszczały możliwość powierzenia urzędnikowi kontroli skarbowej wykonywania zadań z zakresu podatków bezpośrednich i opłat skarbowych.
Urzędnicy kontroli skarbowej zajmowali się zarówno kontro‑
lą przestrzegania przez podmioty zobowiązane przepisów o podatkach spożywczych (akcyzach) i monopolach państwo‑
wych, jak również ujawnianiem przestępstw i wykroczeń skar‑
bowych przeciwko tym podatkom i monopolom.
Organizacja kontroli skarbowej pozostawała w dalszym ciągu w ścisłym związku z organizacją izb skarbowych oraz urzędów skarbowych akcyz i monopoli państwowych. Oparta była na okręgach i rejonach służbowych, które podporząd‑
kowane były poszczególnym urzędnikom kontroli skarbo‑
wej – inspektorom (okręgi) oraz podlegającym im komisa‑
rzom i rewidentom (rejony); możliwe było również tworzenie stałych nadzorów skarbowych, oddziałów kontroli skarbowej oraz podporządkowanych izbom skarbowym brygad lotnej kontroli skarbowej. Do zadań tych ostatnich należało przede wszystkim zwalczanie przestępstw i wykroczeń skarbowych w zakresie akcyz i monopoli państwowych.
Nie sposób również nie zauważyć, że z każdym aktem prawnym regulującym kompetencje władz skarbowych normodawca zbliżał się do instytucjonalizacji kontroli skar‑
bowej. Proces ten zapoczątkowany w połowie lat dwudzie‑
stych ubiegłego wieku nabrał dynamiki w pierwszej połowie lat trzydziestych, kiedy to rozporządzeniem Ministra Skarbu z dnia 23 czerwca 1933 r. o organizacji i zakresie działania kon‑
troli skarbowej (Dz.U. R.P. nr 62, poz. 465 ze zm.; dalej: r.o.k.s.
z 1933 r.) wyodrębnione zostały pod względem organizacyj‑
nym rejony kontrolne oraz brygady kontroli skarbowej, co nawiązywało do okręgów i rejonów służbowych podporząd‑
kowanych inspektorom kontroli skarbowej (okręg) oraz komi‑
sarzom kontroli skarbowej i rewidentom kontroli skarbowej (rejon), funkcjonującym na podstawie r.o.k.s. z 1925 r. i r.o.k.s.
8 Na przykład na terenie byłego zaboru austriackiego w „Przepisie dla straży skarbowej” z dnia 19 marca 1907 r. (Dz.rozp. austr. Minist.
Skarbu nr 45), zmienionym częściowo rozporządzeniem Ministra Skar‑
bu z dnia 26 maja 1920 r. w przedmiocie zmiany względnie ograni‑
czenia toku instancji i zakresu działania władz i urzędów podległych Dyrekcji Skarbu we Lwowie (Dz.U. R.P. z1920 r. nr 60, poz. 373 ze zm.).
z 1927 r., a także tworzonych przy izbach skarbowych brygad lotnej kontroli skarbowej. Zarówno rejony kontrolne, jak i bry‑
gady kontroli skarbowej kierowane były przez kierowników, podlegających bezpośrednio kierownikowi (naczelnikowi) urzędu skarbowego akcyz i monopoli państwowych.
Do zadań urzędników rejonu kontroli skarbowej należały:
a) nadzór nad przedsiębiorstwami produkującymi artykuły akcyzowo‑monopolowe, b) kontrola obrotu handlowego ar‑
tykułami akcyzowo‑monopolowymi (por. § 4 r.o.k.s. z 1933 r.).
Rejon kontrolny obejmował obszar jednego lub więcej po‑
wiatów politycznych, a jego siedzibą była siedziba starostwa lub – w przypadku, gdy rejon obejmował swym zasięgiem te‑
rytorialnym kilka starostw – siedziba jednego ze starostw (por.
§ 2 akapit pierwszy r.o.k.s. z 1933 r.); możliwe było również ustalenie siedziby rejonu kontrolnego w miejscowości niebę‑
dącej siedzibą starostwa. Rejony kontrolne oraz ich siedziby ustalane były przez Ministra Skarbu w drodze zarządzenia.
W obwodzie każdego urzędu skarbowego akcyz i monopoli państwowych utworzonych było od dwóch do pięciu rejonów kontrolnych; wyjątkiem były urzędy skarbowe w Wilnie, Bia‑
łymstoku, Koninie i Łodzi, gdzie utworzono po jednym rejonie kontrolnym. Najwięcej rejonów kontrolnych, po pięć, utworzo‑
no w urzędach skarbowych akcyz i monopoli państwowych w Brodach i Czortkowie, podległych Izbie Skarbowej Lwów II, w Lesznie i Gnieźnie, podległych Izbie Skarbowej w Poznaniu, okręgowym w Warszawie, podległym Izbie Skarbowej w War‑
szawie, w Lublinie i Siedlcach, podległych Izbie Skarbowej w Lublinie (por. zarządzenie Ministra Skarbu z dnia 23 sierpnia 1933 r. w sprawie ustalenia granic i siedzib rejonów kontrol‑
nych w organizacji kontroli skarbowej – M.P. nr 209, poz. 234).
Do zadań brygad kontroli skarbowej należała: a) walka z przestępczością akcyzowo‑monopolową oraz b) kontrola obrotu handlowego artykułami akcyzowo‑monopolowymi (por. § 7 r.o.k.s. z 1933 r.).
Siedzibą brygady kontroli skarbowej była zawsze siedziba urzędu skarbowego akcyz i monopoli państwowych (por. § 5 akapit pierwszy r.o.k.s. z 1933 r.); w ramach brygad możliwe było również tworzenie oddziałów.
Jak wynika z dotychczasowych ustaleń, od dnia wejścia w życie r.o.k.s. z 1933 r., tj. od 14 sierpnia nastąpiło wyodręb‑
nienie w ramach struktury organizacyjnej kontroli skarbowej komórek organizacyjnych – rejonów kontrolnych i brygad kontroli skarbowej, realizujących zadania w dwóch różnych obszarach w dziedzinie akcyz i monopoli państwowych.
Rejonom kontroli skarbowej powierzono nadzór nad przedsiębiorstwami produkującymi artykuły akcyzowo‑mo‑
nopolowe, zaś brygadom kontroli skarbowej walkę z prze‑
stępczością akcyzowo‑monopolową. Obie te komórki mogły również przeprowadzać kontrolę obrotu handlowego artyku‑
łami akcyzowo‑monopolowymi.
Wprowadzona w życie r.o.k.s. z 1933 r. struktura organiza‑
cyjna kontroli skarbowej przetrwała do końca 1936 r., kiedy to weszło w życie rozporządzenie Ministra Skarbu z dnia z dnia 16 grudnia 1936 r. o organizacji i zakresie działania kontroli skarbowej (Dz.U. R.P. nr 94, poz. 664; dalej: r.o.k.s. z 1936 r.).
Rozporządzenie to oparło organizację kontroli skarbowej jedynie na rejonach kontrolnych oraz tworzonych w ich ob‑
wodach oddziałach (por. § 1 i 2 r.o.k.s. z 1936 r.)9, co po czę‑
9 Obowiązywało ono na terytorium całej Polski, z wyjątkiem W.M.
Gdańsk (por. § 4 r.o.k.s. z 1936 r.)
ści związane było z przemodelowaniem funkcjonowania organów dochodzeniowo‑śledczych podporządkowanych Ministrowi Skarbu. Wyłączenie ze struktury organizacyjnej kontroli skarbowej brygad kontroli skarbowej związane było:
po pierwsze – z utworzeniem w izbach skarbowych stanowisk inspektorów do spraw walki z przestępczością i podporządko‑
wanie im tych brygad jako ich organów wykonawczych, po drugie – utworzeniem w Ministerstwie Skarbu Inspektoratu Dewizowego10, przekształconego następnie w Inspektorat Główny Ochrony Skarbowej11.
Jak wynika z dotychczasowej analizy, na przestrzeni lat 1925–1937 daje się zauważyć z jednej strony instytucjonali‑
zacja kontroli skarbowej, z drugiej zaś rozdzielenie realizacji funkcji kontrolnej od funkcji dochodzeniowo‑śledczej w za‑
kresie spraw akcyzowo‑monopolowych. Początkowo obie te funkcje łączone były w jednym organie; był nim naczelnik urzędu skarbowego akcyz i monopoli państwowych wraz ze swoimi organami wykonawczymi – inspektorami akcyzowymi, kontrolerami i strażnikami skarbowymi (por. r.wyk. z 1920 r.).
Od połowy lat dwudziestych XX w. funkcję dochodzeniowo‑
‑śledczą zaczęły wypełniać brygady lotnej kontroli skarbowej (por. r.o.k.s. z 1925 r. i r.o.k.s. z 1927 r.). Reorganizacja kontroli skarbowej przeprowadzona w 1933 r. (zob. r.o.k.s. z 1933 r.) wyodrębniła w jej strukturze rejony kontrolne i brygady kon‑
troli skarbowej. Tym pierwszym powierzono realizację funkcji kontrolnej oraz nadzór nad przedsiębiorstwami produkujący‑
mi artykuły akcyzowo‑monopolowe. Brygady kontroli skar‑
bowej, obok funkcji kontrolnej, realizowały natomiast funkcję dochodzeniowo‑śledczą. Rok 1936 przyniósł natomiast wy‑
odrębnienie w strukturze organizacyjnej administracji skar‑
bowej podległej Ministrowi Skarbu podmiotów realizujących wyłącznie funkcję dochodzeniowo‑śledczą. Były to: Inspek‑
torat Dewizowy, inspektorzy do walki z przestępczością oraz wyłączone z kontroli skarbowej brygady kontroli skarbowej, przekształcone w 1937 r., odpowiednio w: Inspektorat Główny Ochrony Skarbowej, inspektoraty okręgowe ochrony skarbo‑
wej oraz brygady ochrony skarbowej.
Ten podział został potwierdzony w rozporządzeniu Ministra Skarbu z dnia 23 lutego 1939 r. o organizacji i zakresie działa‑
nia izb skarbowych oraz podległych im urzędów i organów wykonawczych (Dz.U. R.P. nr 18, poz. 118 ze zmian; dalej: r.wyk.
z 1939 r.)12. Rozporządzenie to do organów wykonawczych władz skarbowych zaliczało ochronę skarbową i kontrolę skar‑
bową, likwidując jednocześnie Inspektorat Główny Ochrony Skarbowej i inspektoraty okręgowe.
Do zadań ochrony skarbowej należało13:
• śledzenie przestępstw z zakresu podatków i opłat po‑
średnich, monopolów państwowych, podatków bez‑
pośrednich, opłat stemplowych i danin pokrewnych, obrotu papierami premiowymi oraz z dziedziny obrotu pieniężnego i towarowego z zagranicą i z Wolnym Mia‑
stem Gdańskiem,
10 Szerzej na ten temat zob. A. Witkowski, Ochrona skarbowa w Pol- sce w latach 1936–1939, „Finanse” 1986, nr 11–12.
11 Zob. zarządzenie Ministra Skarbu z dnia 9 czerwca 1937 r.
o zmianie nazwy Inspektoratu Dewizowego Ministerstwa Skarbu i jego organów (Dz.Urz.Min.Skarb. z 1937 r. nr 17, poz. 570).
12 Weszło ono w życie z dniem ogłoszenia, tj. od 11 marca 1939 r.
na terenie całego kraju, z wyjątkiem województwa śląskiego.
13 Por. § 28 r.wyk. z 1939 r.
• prowadzenie dochodzeń w sprawach o przestępstwa z zakresu podatków i opłat pośrednich, monopolów państwowych i obrotu papierami premiowymi, a w od‑
niesieniu do przestępstw z zakresu podatków bezpo‑
średnich, opłat stemplowych i danin pokrewnych pro‑
wadzenie dochodzeń w granicach zlecenia wydanego przez władzę skarbową uprawnioną do ścigania tych przestępstw,
• wykonywanie czynności z zakresu dochodzeń zleco‑
nych przez prokuratora w sprawach o przestępstwa z dziedziny obrotu pieniężnego i towarowego z zagra‑
nicą i z Wolnym Miastem Gdańskiem,
• nadzór obrotu akcyzowo‑monopolowego z Wolnym Miastem Gdańskiem,
• wykonywanie innych czynności zleconych przez władzę przełożoną.
Do zadań kontroli skarbowej należało natomiast (zob. § 29 r.wyk. z 1939 r.):
• wykonywanie nadzoru nad produkcją i obrotem artyku‑
łów akcyzowo‑monopolowych oraz kontrola obrotu ar‑
tykułów podlegających z mocy specjalnych przepisów ograniczeniom w produkcji i obrocie,
• współdziałanie w czynnościach organów przedsię‑
biorstw monopolowych w zakresie ustalonym przepisa‑
mi Ministra Skarbu,
• ściganie i prowadzenie dochodzeń w sprawach o prze‑
stępstwa z zakresu podatków i opłat pośrednich, mo‑
nopolów państwowych oraz obrotu papierami premio‑
wymi,
• wykonywanie innych czynności zleconych przez urząd skarbowy akcyz i monopolów państwowych.
O ile więc brygady ochrony skarbowej skupiały swoje za‑
interesowanie na ściganiu i wykrywaniu przestępstw prze‑
ciwko podatkom i opłatom oraz monopolom, także obrotowi pieniężnemu i towarowemu z zagranicą i Wolnym Miastem Gdańskiem, o tyle kontrola skarbowa wykonywała zadania dotyczące nadzoru nad produkcją i obrotem artykułami ak‑
cyzowo‑monopolowymi. Do zakresu działania kontroli skar‑
bowej należały również sprawy karne skarbowe, co wynikało jednak w głównej mierze z zakresu działania urzędów skar‑
bowych akcyz i monopoli państwowych, których organami wykonawczymi była kontrola skarbowa (por. § 23 pkt 2 lit. b) i § 29 pkt 3 r.wyk. z 1939 r.).
3. Kontrola skarbowa
po drugiej wojnie światowej (do 6 lutego1992 r.)
Pierwsze lata po II Wojnie Światowej to przede wszystkim odbudowa administracji skarbowej. W dalszym ciągu obowią‑
zywały przedwojenne przepisy regulujące ustrój i organizację władz skarbowych oraz ich organów wykonawczych. Nowe uregulowania dotyczyły jedynie urzędów ministerialnych.
Pierwsza powojenna regulacja prawna dotycząca ustro‑
ju administracji skarbowej została uchwalona 11 kwietnia 1945 r. Był nią dekret o ustroju władz administracji skarbowej oraz skarbowych organów wykonawczych (Dz.U. R.P. nr 12, poz. 64; dalej: d.u.a.s.). Powierzał on naczelne kierownictwo
i nadzór nad administracją skarbową Ministrowi Skarbu (por.
art. 1 d.u.a.s.), ustanawiając organami administracji skarbowej (por. art. 2 d.u.a.s.):
• izby skarbowe i izby akcyzowo‑celne – jako władze II in‑
stancji (por. art. 2 pkt 1 d.u.a.s.),
• podporządkowane izbom skarbowym – urzędy skarbo‑
we i urzędy rewizyjne oraz izbom akcyzowo‑celnym – urzędy akcyzowe i urzędy celne – jako władze I instancji (por. art. 2 pkt 2 d.u.a.s.),
• inspektoraty karno‑skarbowe oraz podległe im bryga‑
dy karno‑skarbowe – jako karne organy wykonawcze władz skarbowych (por. art. 2 pkt 3 d.u.a.s.),
• placówki akcyzowe (podległe urzędom akcyzowym) oraz placówki celne (podległe urzędom celnym) – jako organy wykonawcze władz skarbowych w zakresie po‑
datku akcyzowego (placówki akcyzowe) i ceł (placówki celne) (por. art. 2 akapit drugi d.u.a.s.).
W stosunku do struktury przedwojennej różniła się ona wyodrębnionymi izbami akcyzowo‑celnymi, utworzonymi w miejsce dyrekcji ceł, oraz podporządkowaniem tym izbom urzędów akcyzowych, które powstały w miejsce przedwojen‑
nych urzędów skarbowych akcyz i monopoli państwowych.
W zakresie organów wykonawczych władz skarbowych na uwagę zasługuje powołanie inspektoratów karno‑skarbowych z podległymi im brygadami karno‑skarbowymi, które pełniły funkcję organów karnych. Miały więc przejąć kompetencje przedwojennej ochrony skarbowej i brygad ochrony skarbo‑
wej jako jej jednostek organizacyjnych. To rozwiązanie nie zostało jednak wprowadzone w życie. Jeszcze przed uchwa‑
leniem i wejściem w życie d.u.a.s. w okręgach poszczególnych izb skarbowych tworzone były na podstawie unormowań przedwojennych brygady ochrony skarbowej. Co istotne, mia‑
ło to nadal miejsce również po wejściu w życie d.u.a.s., choć dekret powoływał inspektoraty karno‑skarbowe i podległe im brygady karno‑skarbowe. Co więcej, już po wejściu w życie d.u.a.s. Minister Skarbu wydał zarządzenie o organizacji i za‑
kresie działania inspektoratów ochrony skarbowej; do lipca 1945 r. powstały cztery takie inspektoraty, zaś w strukturze Ministerstwa Skarbu utworzono Główny Inspektorat Ochrony Skarbowej14.
Praktyka władz skarbowych w zakresie odbudowywania struktury organizacyjnej administracji skarbowej po II Wojnie Światowej czerpała raczej z unormowań międzywojennych niż z rozwiązań wynikających z d.u.a.s.. W tym stanie rzeczy ustawodawca zdecydował się usankcjonować obowiązują‑
ce rozwiązania i znowelizował d.u.a.s., co nastąpiło z dniem 2 sierpnia 1946 r. dekretem z dnia 27 czerwca 1946 r. o zmianie dekretu z dnia 11 kwietnia 1945 r. o ustroju władz administra‑
cji skarbowej oraz skarbowych organów wykonawczych (Dz.U.
nr 34, poz. 209). Ustawą tą przywrócono nadzór izb skarbo‑
wych nad urzędami akcyzowymi. Jednocześnie zaniechano tworzenia izb akcyzowo‑celnych i powrócono do przedwo‑
jennej koncepcji dyrekcji ceł, której podporządkowano urzędy celne. W zakresie organów wykonawczych władz skarbowych powrócono do przedwojennych uregulowań odnoszących się do ochrony skarbowej i kontroli skarbowej, którą wówczas na‑
14 Zob. A. Witkowski, Organizacja Ochrony Skarbowej w Polsce w la- tach 1944–1951, „Finanse” 1987, nr 3, s. 42–43. Zob. też cytowane tam dokumenty urzędowe.
zwano kontrolą akcyzową. Odstąpiono również od przyznania placówkom akcyzowym i placówkom celnym statusu organów wykonawczych władz skarbowych; organami wykonawczymi ustanowiono natomiast organy powołane do ochrony grani‑
cy celnej (por. art. 2 d.u.a.s. w brzmieniu nadanym dekretem z dnia 27 czerwca 1946 r.).
Struktura organizacyjna administracji skarbowej od 2 sierp‑
nia 1946 r. wyglądała więc następująco. Organy administracji skarbowej zostały podzielone na dwie zasadnicze grupy: wła‑
dze skarbowe i organy wykonawcze władz skarbowych. Do pierwszej ustawodawca zaliczał:
• izby skarbowe, komisje odwoławcze przy izbach skar‑
bowych oraz dyrekcje ceł – jako władze II instancji,
• urzędy skarbowe, urzędy rewizyjne i urzędy akcyzowe oraz urzędy celne – jako władze I instancji, przy czym trzy pierwsze rodzaje urzędów zostały podporządkowa‑
ne izbom skarbowym, zaś urzędy celne izbom celnym.
Do drugiej grupy organów administracji skarbowej zaliczyć należy ochronę skarbową, kontrolę skarbową oraz organy po‑
wołane do ochrony granicy celnej.
Przyjęta w dekrecie z dnia 27 czerwca 1946 r. struktura or‑
ganizacyjna administracji skarbowej niewiele różniła się od struktury międzywojennej. Za sprawy podatków, akcyz i mo‑
nopoli państwowych odpowiadały izby skarbowe i podpo‑
rządkowane im urzędy skarbowe, urzędy rewizyjne oraz ich organy wykonawcze – kontrola skarbowa i ochrona skarbowa.
Izby celne i podporządkowane im urzędy celne oraz organy powołane do ochrony granicy celnej właściwe były w spra‑
wach ceł. Organy celne zostały wyłączone spod jurysdykcji Ministra Skarbu (od 30 marca 1951 r. – Ministra Finansów15) z dniem 1 stycznia 1952 r. na podstawie ustawy z dnia 14 lu‑
tego 1952 r. o ustroju i zakresie działania administracji celnej (Dz.U. nr 10, poz. 53) i podporządkowane Ministrowi Handlu Zagranicznego.
Powrót do wyodrębnienia w strukturze organów skarbo‑
wych kontroli skarbowej oraz ochrony skarbowej został po‑
wiązany z pozostawieniem przedwojennego podziału zadań pomiędzy te dwa organy wykonawcze.
Do zadań ochrony skarbowej należała walka z przestęp‑
stwami skarbowymi. W tym zakresie ochrona skarbowa działała według zasad i w granicach uprawnień określonych w prawie karnym skarbowym16 i wydanych na jego podstawie przepisach wykonawczych oraz w przepisach dewizowych17 (por. § 2 i 3 rozporządzenia Ministra Skarbu z dnia 5 sierpnia 1947 r. o organizacji i zakresie działania ochrony skarbowej –
15 Zob. ustawę z dnia 7 marca 1950 r. o przekształceniu urzędu Mi‑
nistra Skarbu w urząd Ministra Finansów (Dz.U. nr 10, poz. 101 ze zm.).
16 Zob. dekret z dnia 11 kwietnia 1947 r. – Prawo karne skarbowe (Dz.U. nr 32, poz. 140 ze zm.).
17 Zob. obowiązujące w okresie funkcjonowania ochrony skarbowej:
a) dekret Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 26 kwietnia 1936 r. w sprawie obrotu pieniężnego z zagranicą oraz obrotu zagra‑
nicznymi i krajowymi środkami płatniczymi (Dz.U. R.P. z 1938 r. nr 86, poz. 584 ze zm.),
b) ustawę z dnia 26 kwietnia 1950 r. o zgłaszaniu zobowiązań wo‑
bec zagranicy oraz znajdującego się w kraju mienia cudzoziemców (Dz.U. nr 21, poz. 182),
c) ustawę z dnia 26 października 1950 r. o zakazie posiadania wa‑
lut obcych, monet złotych, złota i platyny oraz zaostrzeniu kar za nie‑
które przestępstwa dewizowe (Dz.U. nr 50, poz. 460).
Dz.U. nr 56, poz. 307; dalej: r.o.och.sk.)18. Ochrona skarbowa zorganizowana była w inspektoratach: głównym, na czele którego stał Główny Inspektor Ochrony Skarbowej, okręgo‑
wych19, którymi kierowali okręgowi inspektorzy ochrony skar‑
bowej, oraz rejonowych20, którymi kierowali rejonowi inspek‑
torzy ochrony skarbowej (zob. r.o.och.sk.). Ochrona skarbowa została zlikwidowana z dniem 1 maja 1951 r.21 Jej likwidacja nie wymagała zmian legislacyjnych określających na nowo kompetencje organów skarbowych w zakresie prowadzenia dochodzeń w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbo‑
we. Zgodnie z art. 182 § 1 dekretu z dnia 11 kwietnia 1947 r. – Prawo karne skarbowe (Dz.U. nr 32, poz. 140 ze zm.), docho‑
dzenia w tych sprawach prowadziła władza skarbowa oraz jej organy wykonawcze. Likwidacja ochrony skarbowej jako organu wykonawczego władzy skarbowej oznaczała jedynie, że dochodzenia w tych sprawach mogła prowadzić wyłącznie władza skarbowa.
Drugim organem wykonawczym władz skarbowych była kontrola akcyzowa, która przejęła uprawnienia przedwojennej kontroli skarbowej. Zgodnie z art. 2 dekretu z dnia 27 czerwca 1946 r. o zmianie dekretu z dnia 11 kwietnia 1946 r. o ustro‑
ju władz administracji skarbowej oraz skarbowych organów wykonawczych (Dz.U. nr 34, poz. 209), wszelkie odwołania w obowiązujących przepisach do kontroli skarbowej należa‑
ło rozumieć jako odwołanie do kontroli akcyzowej. Kontrola skarbowa realizowała więc zadania wynikające z prawa ak‑
cyzowego (por.: art. 29–47 dekretu z dnia 3 lutego 1947 r. – Prawo akcyzowe22, art. 22–59 dekretu z dnia 3 lutego 1947 r.
o postępowaniu akcyzowym23, rozporządzenie Ministra Skar‑
bu z dnia 5 grudnia 1947 r. w sprawie częściowego wykonania prawa akcyzowego oraz dekretu z dnia 3 lutego 1947 r. o po‑
stępowaniu akcyzowym, wydane co do § 21 ust. 1–3 w po‑
rozumieniu z Ministrem Przemysłu i Handlu24, art. 8 dekretu z dnia 25 października 1948 r. o podatku obrotowym25, rozpo‑
rządzenie Ministra Skarbu z dnia 27 grudnia 1948 r. w sprawie wejścia w życie art. 8 dekretu z dnia 25 października 1948 r.
o podatku obrotowym oraz w sprawie specjalnego nadzoru
18 Do zakresu działania ochrony skarbowej należały również spra‑
wy ujawniania majątków opuszczonych, poniemieckich, przechodzą‑
cych na własność państwa oraz skonfiskowanych (zob. zarządzenie Ministra Skarbu z dnia 26 kwietnia 1948 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Ziem Odzyskanych w przedmiocie poruczenia ochronie skarbowej ujawnienia majątków podlegających likwidacji przez urzę‑
dy likwidacyjne – M.P. nr 55, poz. 309).
19 Inspektoratów okręgowych było 15 – w Białymstoku, Bydgosz‑
czy, Gdańsku, Katowicach, Kielcach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Olszty‑
nie, Płocku, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie, Warszawie i Wrocławiu (zob. rozporządzenie Ministra Skarbu z dnia 12 kwietnia 1948 r. o gra‑
nicach okręgów i siedzibach inspektorów ochrony skarbowej – Dz.U.
nr 25, poz. 172).
20 Inspektoratów rejonowych było 118 (zob. rozporządzenie wy‑
mienione w przyp. 56).
21 Zob. ustawę z dnia 26 maja 1951 r. o likwidacji ochrony skar‑
bowej (Dz.U. nr 31, poz. 243) oraz wcześniejsze – Uchwałę Prezydium Rządu nr 237 z 24 marca 1951 r. w sprawie zniesienia ochrony skarbo‑
wej (nie publikowana) i zarządzenie Ministra Finansów z dnia 3 kwiet‑
nia 1951 r. w sprawie szczegółowego trybu likwidacji ochrony skarbo‑
wej. Za A. Witkowskim, op. cit., s. 53.
22 Dz.U. nr 29, poz. 122 ze zm.
23 Dz.U. nr 29, poz. 123
24 Dz.U. nr 8, poz. 58
25 Dz.U. nr 52, poz. 413 ze zm.
podatkowego i odrębnego postępowania podatkowego od‑
nośnie niektórych towarów26). Likwidacja kontroli skarbowej nastąpiła wraz ze zmianami w całej administracji skarbowej, dokonanymi ustawą z dnia 7 marca 1950 r. o przekształce‑
niu urzędu Ministra Skarbu w urząd Ministra Finansów (Dz.U.
nr 10., poz. 101 ze zm.), która w odniesieniu do organizacji or‑
ganów administracji skarbowej weszła w życie z dniem 10 lu‑
tego 1951 r., tj. z dniem wejścia w życie rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie organizacji i zakresu działania organów kontroli i rewizji finansowej (Dz.U. nr 8, poz. 61)27.
W latach 1951–1991 kontrola skarbowa jako odrębny organ wykonawczy administracji skarbowej formalnie nie funkcjonowała. Jej zadanie przejęły inne organy skarbowe.
W pierwszym okresie były to prezydia rad narodowych (wy‑
działy i oddziały finansowe), które przejęły kompetencje izb skarbowych oraz urzędów skarbowych, urzędów rewizyjnych i urzędów akcyzowych na podstawie ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej (Dz.U. nr 14, poz. 130 ze zm.; dalej: u.t.o.j.w.p.), zastąpionej od 29 stycznia 1958 r. ustawą z dnia 25 stycznia 1958 r. o radach narodowych (Dz.U. nr 5, poz. 16; dalej: u.r.n.).
Zgodnie z art. 12 ust. 1 u.t.o.j.w.p. organem wykonawczym i zarządzającym rady narodowej było prezydium. Poszcze‑
gólnymi dziedzinami spraw należącymi do właściwości rad narodowych zarządzały wydziały prezydium (por. art. 18 i 19 u.t.o.j.w.p.). Początkowo, do wejścia w życie u.r.n., organizacja wewnętrzna i szczegółowy zakres działania wydziałów okre‑
ślane były przez prezydium rady stosownie do wytycznych i in‑
strukcji Rady Ministrów (por. art. 20 i 21 u.t.o.j.w.p.). Po wejściu w życie u.r.n. zasady tworzenia wydziałów określone zostały w rozporządzeniu Rady Ministrów (por. art. 59 ust. 7 u.r.n.)28. Jednym z wydziałów prezydium rady narodowej były wydziały finansowe. Były one właściwe m.in. w sprawach szczególnego nadzoru podatkowego, dla którego podstawa prawna wpro‑
wadzenia w życie od 12 listopada 1950 r. wynikała z art. 429 de‑
kretu z dnia 16 maja 1946 r. o postępowaniu podatkowym (t.j.
Dz.U. z 1963 r. nr 11, poz. 60 ze zm.30). Przepis te upoważniał Ministra Finansów do wprowadzenia szczególnego nadzoru podatkowego oraz odrębnego postępowania podatkowego w zakresie (por. ust. 1):
26 Dz.U. nr 62, poz. 487
27 Por. art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 7 marca 1950 r. o przekształce‑
niu urzędu Ministra Skarbu w urząd Ministra Finansów (Dz.U. nr 10., poz. 101 ze zm.).
28 Zob. rozporządzenie rady Ministrów z dnia 18 kwietnia 1958 r.
w sprawie zasad tworzenia wydziałów przez prezydia rad narodo‑
wych (Dz.U. nr 25, poz. 103) oraz rozporządzenie Rady Ministrów z lat następnych: 1961 r. (Dz.U. nr 53, poz. 300 ze zm.), 1970 r. (Dz.U. nr 7, poz. 56), 1973 r. (Dz.U. nr 15, poz. 100 oraz Dz.U. 47, poz. 280 ze zm.), 1975 (Dz.U. nr 17, poz. 93 ze zm.), 1979 r. (Dz.U. nr 14, poz. 92 ze zm.).
29 Pierwotnie był to art. 74 ust. 2–6 dekretu w brzmieniu nadanym przez art. 30 dekretu z dnia 25 października 1948 r. o podatku obroto‑
wym (Dz.U. nr 52, poz. 413 ze zm.); z tą datą uchylone zostały również przepisy dekretów: prawo akcyzowe i o postępowaniu akcyzowym (zob. art. 36 ust. 3 dekretu o podatku obrotowym). Po nowelizacji z dnia 26 października 1950 r. przepisy art. 74 ust. 2–6 zostały prze‑
niesione do art. 22 dekretu o postępowaniu podatkowym, a w wyni‑
ku ujednolicenia numeracji otrzymały oznaczenie art. 4 (zob. dekret z dnia 26 października 1950 r. o zmianie dekretu o postępowaniu po‑
datkowym – Dz.U. nr 49, poz. 451).
30 Tekst pierwotny: Dz.U. z 1946 r. nr 27, poz. 174.
• wytwarzania i poszczególnych faz wytwarzania niektó‑
rych towarów lub grup towarów oraz półwyrobów,
• przerobu, zużycia, magazynowania, obrotu i przywo‑
zu z zagranicy oraz sprzedaży niektórych towarów lub grup towarów oraz ich półwyrobów,
• sprzedaży losów loterii.
Nadzór ten w odniesieniu do jednostek gospodarki uspo‑
łecznionej mógł być wprowadzony w drodze zarządzenia, a w odniesieniu do pozostałych podmiotów w drodze rozpo‑
rządzenia. Minister Finansów mógł (por. art. 4 ust. 2 dekretu o postępowaniu podatkowym):
• nakładać na strony szczególne obowiązki i ograniczenia,
• wydawać szczególne przepisy w zakresie księgowości, nie wyłączając nałożenia obowiązku prowadzenia ksiąg handlowych oraz obowiązku wydawania konsumentom rachunków na sprzedaż towarów,
• nakładać na podatników w poszczególnych przypad‑
kach koszty szczególnego nadzoru podatkowego lub odrębnego postępowania podatkowego,
• określać skutki naruszenia przepisów o szczególnym nadzorze podatkowym lub o odrębnym postępowaniu podatkowym.
Do 12 listopada 1958 r. szczególny nadzór podatkowy wy‑
konywany był według reguł wynikających z dekretów: z dnia 3 lutego 1947 r. – Prawo akcyzowe (Dz.U. nr 29, poz. 122) oraz z dnia 3 lutego 1947 r. o postępowaniu akcyzowym (Dz.U.
nr 23, poz. 123), utrzymanych w mocy przez rozporządzenie Ministra Skarbu z dnia 27 grudnia 1948 r. w sprawie wejścia w życie art. 8 dekretu z dnia 25 października 1948 r. o podatku obrotowym oraz w sprawie specjalnego nadzoru podatkowe‑
go i odrębnego postępowania podatkowego odnośnie nie‑
których towarów (Dz.U. nr 62, poz. 487; dalej: r.wyk.p.obr.).
Szczególnemu nadzorowi podatkowemu podlegał wyrób, przerób, zużycie, magazynowanie, rozlew, przewóz oraz obrót produktami akcyzowymi (zob. art. 29 ust. 1 Prawa akcyzowego z 1947 r. w zw. z § 2 pkt 1 r.wyk.p.obr.). Wyrobami akcyzowymi od 1 stycznia 1949 r. były: a) wino musujące gronowe, b) wino gazowane gronowe, c) wino gronowe, d) wino owocowe mu‑
sujące i gazowane, e) wino owocowe, moszcz winny i miód pitny, f) piwo, g) cukier skrobiowy (również w wyrobach), h) sztuczne środki słodzące, i) karty do gry z papieru, j) drożdże nadające się do wypieku (piekarniane), k) kwas octowy (por.
art. 8 ust. 1 dekretu o podatku obrotowym z 1948 r. w związku z § 1 r.wyk.p.obr.).
Rozporządzeniem z dnia 26 września 1957 r.31 Minister Finansów wprowadził szczególny nadzór podatkowy w prze‑
mysłach:
• cukrowniczym, winiarskim, i piwowarskim – w zakresie wytwarzania, magazynowania i sprzedaży, przy czym w odniesieniu do przemysłu cukrowniczego nastąpiło to od 1 października 1957 r., a w pozostałym zakresie od 1 stycznia 1958 r.,
• spirytusowym – w zakresie wytwarzania, przerobu, zu‑
życia, magazynowania i obrotu, od 1 stycznia 1958 r.
31 W sprawie wprowadzenia szczególnego nadzoru podatkowego w przemysłach cukrowniczym, spirytusowym, winiarskim i piwowar‑
skim (Dz.U. nr 53, poz. 258).
Od 12 listopada 1958 r. szczególny nadzór podatkowy wy‑
konywany był według zasad określonych w rozporządzeniu Mi‑
nistra Finansów z dnia 25 października 1958 r. w sprawie wpro‑
wadzenia szczególnego nadzoru podatkowego oraz ogólnych zasad wykonywania tego nadzoru (Dz.U. nr 66, poz. 323 ze zm.).
Zarówno rozporządzenie z 1957 r., jak i to z 1958 r. powierzały wykonywanie szczególnego nadzoru podatkowego wydziałom finansowym przy prezydiach wojewódzkich rad narodowych, przy czym rozporządzenie z 1958 r. precyzowało, że uprawnie‑
nia te przysługują wydziałom finansowym przy prezydiach wo‑
jewódzkich oraz powiatowych rad narodowych32 (por. § 1 i 4).
Równolegle do struktur wydziałów finansowych przy pre‑
zydiach rad narodowych tworzone były struktury kontrolno‑
‑rewizyjne. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 24 stycz‑
nia 1951 r. w sprawie organizacji i zakresu działania organów kontroli i rewizji finansowej (Dz.U. nr 8, poz. 61; dalej: r.o.r.f.) powołano do życia Departament Kontrolno‑Rewizyjny w Mi‑
nisterstwie Finansów oraz inspektoraty kontrolno‑rewizyjne przy prezydiach wojewódzkich rad narodowych (rad m.st.
Warszawy i m. Łodzi), powiatowych rad narodowych i rad narodowych miast stanowiących powiaty. Na czele każdego z inspektoratów stał inspektor kontroli finansowej (wojewódz‑
ki lub powiatowy), mianowany i zwalniany przez Ministra Fi‑
nansów (popr. § 2 ust. 1 r.o.r.f.), z tym że prezydium rady było uprawnione do występowania z wnioskiem do ministra o od‑
wołanie lub zwolnienie inspektora (por. § 2 ust. 2 r.o.r.f.).
Początkowo do zakresu działania organów kontrolno‑rewi‑
zyjnych należała (por. § 5 ust. 1 r.o.r.f.):
• kontrola i rewizja finansowa wykonywania budżetów jednostek budżetowych i przedsiębiorstw gospodarki uspołecznionej,
• kontrola całokształtu działalności jednostek organiza‑
cyjnych podległych Ministrowi Finansów.
Zgodnie z § 5 ust. 2 r.o.r.f. organy kontrolno‑rewizyjne do‑
konywały kontroli:
• gospodarki finansowej urzędów, zakładów i instytucji budżetowych pod względem wykonywania budżetów, przestrzegania dyscypliny rachunkowo‑budżetowej, prawidłowego i zgodnego z budżetem pobierania i zu‑
żywania (wydatkowania) środków budżetowych, nale‑
żytego gromadzenia i wykorzystania pozabudżetowych środków specjalnych oraz przestrzegania etatów, sta‑
wek i funduszu płac,
• gospodarki finansowej przedsiębiorstw uspołecznio‑
nych pod względem przestrzegania dyscypliny finan‑
sowej, prawidłowego i terminowego wykonywania
32 Prezydia rad narodowych były organami wykonawczymi i za‑
rządzającymi rad narodowych jako organów władzy państwowej (por.
art. 1 ust. 1 i art. 56 ust. 1 u.r.n.). Wydziały (zarządy, oddziały, referaty) były natomiast terenowymi organami administracji państwowej, kie‑
rującymi poszczególnymi dziedzinami spraw należącymi do właści‑
wości rad narodowych. Do właściwości rad narodowych należały m.in.
sprawy finansów w zakresie niezastrzeżonym dla innych organów ad‑
ministracji państwowej (por. art. 3 ust. 1 i ust. 2 pkt 14 u.r.n.). Rady narodowe były więc właściwe w sprawach poboru i kontroli danin publicznych, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych dla Ministra Finansów, określonych w rozporządzeniu z dnia 1 kwietnia 1950 r. w sprawie za‑
kresu działania Ministra Finansów i zmiany zakresu działania Państwo‑
wej Komisji Planowania Gospodarczego (Dz.U. nr 22, poz. 188 ze zm.;
dalej: r.z.d.m.f z 1950 r.).
zobowiązań wobec budżetu, wykonywania planów fi‑
nansowych oraz przestrzegania przepisów dotyczących etatów, stawek i funduszu płac oraz wydatków zarządu,
• kasowego wykonania budżetu państwa przez organy Narodowego Banku Polskiego,
• działalności głównych i starszych księgowych pod wzglę‑
dem wykonywania przez nich uprawnień i obowiązków w zakresie przestrzegania dyscypliny finansowej,
• całokształtu działalności i gospodarki jednostek organi‑
zacyjnych podległych Ministrowi Finansów.
Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 26 październi‑
ka 1954 r. w sprawie organizacji i zakresu działania organów kontroli i rewizji finansowej (Dz.U. nr 50, poz. 255 ze zm.; dalej:
r.o.r.f. z 1954 r.) dokonano przebudowy organizacyjnej orga‑
nów kontrolno‑rewizyjnych oraz zmodyfikowano i rozszerzo‑
no zakres ich działania. Likwidacji uległ Departament Kon‑
trolno‑Rewizyjny w Ministerstwie Finansów, a na jego miejsce utworzono Główny Inspektorat Kontrolno‑Rewizyjny, na czele którego stał Główny Inspektor Kontroli Finansowej. Likwidacji uległy również inspektoraty kontrolno‑rewizyjne przy prezy‑
diach powiatowych rad narodowych, zaś w inspektoratach kontrolno‑rewizyjnych przy prezydiach wojewódzkich rad na‑
rodowych wydzielone zostały rejonowe delegatury oraz grupy inspektorów do przeprowadzania kontroli i rewizji finansowej (por. § 1–3 r.o.r.f. z 1954 r.).
Do zakresu działania inspektoratów kontrolno‑rewizyjnych należały (por. § 6 ust. 1 i 2 r.o.r.f. z 1954 r.):
• kontrola i rewizja finansowa jednostek budżetowych i jed‑
nostek gospodarki uspołecznionej, a w szczególności:
– kontrola przestrzegania przez organy administracji państwowej i instytucje państwowe przepisów w za‑
kresie opracowywania budżetów,
– kontrola przestrzegania dyscypliny finansowej w za‑
kresie wykonywania budżetu centralnego i budże‑
tów terenowych przez jednostki budżetowe, w szcze‑
gólności kontrola i rewizja prawidłowego pobierania oraz oszczędnego i prawidłowego wydatkowania środków budżetowych i środków specjalnych, prze‑
strzegania etatów, stawek i funduszu płac, kontrola i rewizja zapasów towarowo‑materiałowych oraz ochrony mienia społecznego,
– kontrola przestrzegania dyscypliny finansowej przez jednostki gospodarki uspołecznionej, w szczegól‑
ności kontrola i rewizja finansowa prawidłowego i terminowego wykonywania zobowiązań wobec budżetu Państwa, wykonywania planów w zakresie finansowym, kontrola i rewizja zapasów towarowo‑
‑materiałowych i ochrony mienia społecznego, – kontrola wykorzystywania przez jednostki gospo‑
darki uspołecznionej oraz instytucje i organizacje społeczne środków z budżetu Państwa,
– kontrola działalności głównych (starszych) księ‑
gowych pod względem wykonywania przez nich uprawnień i obowiązków w zakresie przestrzegania dyscypliny finansowej oraz kontrola działalności księgowych rewidentów w zakresie wykonywania przez nich rewizji finansowej,
– kontrola banków w zakresie kasowej obsługi budże‑
tu Państwa, finansowania i bankowej kontroli jedno‑
stek gospodarki uspołecznionej,
