Wczesne średniowiecze Upadek Imperium Rzymskiego
W 476 r. zdetronizowano ostatniego cesarza rzymskiego Romulusa Augustulusa. To przyczyniło się bezpośrednio do upadku Rzymu. Upadek Rzymu dokonywał się od końca II w. Słabość wynikała przede wszystkim ze słabości władzy cesarskiej - dotyczy to częstych detronizacji i osadzania na tron przez wojsko. Słabła gospodarka towarowo-pieniężna, ponownie środkami płatniczymi stały się produkty rolne. Większość ziem znalazła się w rękach latyfundystów czyli elity politycznej i wielkich posiadaczy ziemskich. Ze względu na zmniejszoną ilość niewolników właściciele latufundiów oddawali w dzierżawę część swoich terenów kolonom, czyli wolnym wieśniakom.
Wśród przyczyn upadku Imperium Rzymskiego często podaje się chrześcijaństwo. Wcześniej to cesarz był źródłem prawa i istotą boską, a religia miała charakter państwowy. Wśród przyczyn politycznych upadku Imperium Rzymskiego należy wymienić ustanowienie Bizancjum równorzędną wobec Rzymu stolicą. Ułatwia to podział państwa na część wschodnią i zachodnią (395 r. cesarz Teodozjusz I Wielki).
W V w. umocnił się rozłam państwa. Część zachodnią zajęły plemiona germańskie, wschodnia ocalała, odpierając najazdy barbarzyńców. W zachodniej części powstały: królestwo Wizygotów, państwo Ostrogotów, Walandów, Jutów, Anglów, Sasów. Cesarz bizantyjski Justynian I Wielki próbował w VI w.
przywrócić jedność państwa, jednak jego działania nie były skuteczne.
Po detronizacji Romulusa Augustulusa biskupi Rzymu od połowy VI w. tytułowali się papieżami.
Kościół stał się najbardziej stabilną instytucją. Prowadził chrystianizację głównie przy pomocy zakonów (monastyryzm). Twórcą tego ruchu na zachodzie był Benedykt z Nursji.
W czasie wielkiej wędrówki ludów na przełomie IV i V w. zachodnie ziemie cesarstwa zostały zajęte przez wiele plemion barbarzyńskich, które osiedlając się na ziemiach Europy Zachodniej podbiły miejscową ludność, zakładając wiele państw typu patrymonialnego. Największym z nich było państwo Franków, którzy zamieszkiwali ziemie dzisiejszej północnej Francji i Belgii. Pod koniec V w. jeden z królów frankijskich, Chlodwig z dynastii Merowingów, połączył wszystkie plemiona frankijskie. Pokonał w 496 r. Alamanów, zajmując południową Galię. Zbudował największe państwo plemienne na gruzach Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Przyjął także chrzest katolicki, czym zjednał sobie miejscową ludność galo-rzymską.
Zapamiętaj!
Państwo Franków miało charakter wielkiej własności - ojcowizny (patrimonium, stąd nazwa państwo patrymonialne). Władca mógł dowolnie dzielić je i obdarzać ziemiami dzieci lub swoich urzędników.
Stanowiło formę wielkiej własności. Dwór królewski składał się z dostojników duchownych i świeckich, którzy służyli monarsze. Na ich czele stał zarządzający - majordom. Monarcha zapewniał dostojnikom
środki utrzymania, nadając im dobra ziemskie. Z czasem władza królów frankijskich znacznie osłabła, a do znaczenia doszli lokalni urzędnicy. Zaczęli oni powoli uniezależniać się od monarchy, a tereny dożywotnio przez nich zarządzane próbowali przejmować w dziedziczne posiadanie.
Po śmierci króla Chlodwiga państwo Franków ulegało kolejnym podziałom. Przez kłótnie i walki w rodzinie królewskiej do dużego znaczenia doszli majordomowie, a szczególnie majordom Pepin z Heristalu i jego syn majordom Karol Młot, którzy zjednoczyli rozbite dzielnice państwa frankijskiego. Karol Młot, mimo że był jedynie majordomem, sprawował faktyczną władzę w państwie w imieniu marionetkowego króla z dynastii Merowingów. Jego znaczenie jeszcze bardziej wzrosło, kiedy armia frankijska pod jego dowództwem pokonała Arabów w 732 r. pod Poitiers, kładąc w ten sposób kres ekspansji arabskiej w Europie.
Arabowie we wczesnym średniowieczu
W starożytności przez ziemie Półwyspu Arabskiego biegły szlaki handlowe z zachodu na wschód, z północy na południe, krzyżowały się wpływy rzymskie i wschodnie, mieszały się religie: judaistyczna, chrześcijaństwo, kulty wschodnie - perskie, indyjskie i chińskie. Plemiona arabskie pochodzenia semickiego zajmowały się handlem, hodowlą i rzemiosłem. Mekka i Medyna były dwoma większymi ośrodkami miejskimi na tych terenach. Mekka odgrywała w świecie arabskim szczególną rolą. To tam znajdował się „czarny kamień Kaaby”, który wedle legendy miał otrzymać od anioła Gabriela biblijny Abraham, uważany za praojca Arabów.
Na przełomie VI i VII w. kupiec arabski Mahomet, w oparciu o chrześcijaństwo i judaizm, opracował własny system religijny, który nazwał islamem - poddaniem się woli bożej. Fundamentem nowej wiary stała się wiara w Boga Allaha, którego wola przesądza z góry o losach człowieka - predestynacja. Przeznaczenia tego nie da się zmienić, dlatego obowiązkiem człowieka jest poddanie się woli bożej (islam). Wierni nazywali siebie muslimin (ulegli) stąd nazwa muzułmanie. Mahomet uznawał siebie za ostatniego i największego proroka - wyznanie wiary sprowadzając do zdania la-ila el-Allah Mahomet rosul Allah (jeden jest Bóg, a Mahomet jest jego największym prorokiem).
W 622 r. Mahomet został zmuszony przez mieszkańców Mekki do ucieczki. Znalazł schronienie i zrozumienie dla swoich nauk w Medynie. To wydarzenie - ucieczka - hidżra - jest uznawana przez wszystkich muzułmanów za początek ery muzułmańskiej. Mahomet w ciągu dziesięciu lat zjednoczył plemiona arabskie i utworzył na Półwyspie Arabskim państwo teokratyczne - rządy są sprawowane przez władcę, który jest władcą świeckim i przywódcą duchownym, system prawny opierający się na prawie boskim.
Po śmierci Mahometa doszło do walk o władzę na stanowisku kalifa i podziałów religijnych, które przetrwały w islamie do naszych czasów. Nowym przywódcą religijnym i władcą państwa został Abu-
Bakr z tytułem kalifa(zastępca zesłany przez Allaha - Kalif rosul Allah). Rozpoczął się okres podbojów terenów sąsiednich.
Najważniejsze ośrodki polityczne we wczesnym średniowieczu
Cesarstwo Wschodniorzymskie, zwane Bizantyjskim powstało ostatecznie w 395 r. po śmierci cesarza Teodozjusza I Wielkiego. Pierwotnie obejmowało swoim zasięgiem niemal cały Półwysep Bałkański, Azję Mniejszą, Syrię i Egipt. Z czasem, w wyniku walk z sąsiadami na pocz. VI w., zostało ograniczone do Azji Mniejszej, Bałkanów i Egiptu. Próbę odnowienia wielkiego Cesarstwa Rzymskiego podjął cesarz Justynian I Wielki. Stolicą państwa byłKonstantynopol, zwany często Bizancjum.
Za panowania dynastii macedońskiej (867-1056) odzyskano część terytoriów (Płw. Bałkański, Syrię, Armenię), po przeprowadzeniu reform nastąpiła stabilizacja stosunków wewnętrznych, patriarcha konstantynopolitański wzmocnił swoją pozycję - chrystianizacja Rusi 988 r. i podporządkowanie sobie Bułgarii (971 i 1018). Nabrzmiewał jednak konflikt z Rzymem. Po nieporozumieniach dotyczących liturgii, ale także spraw doktrynalnych w 1054 r., po wzajemnym obłożeniu się anatemami (klątwami), doszło do ostatecznego i trwałego zerwania jedności z Rzymem. Rozpoczęła się i trwa do dzisiaj tzw. schizma wschodnia. Powstały dwa siostrzane Ko ścioły, które wzajemnie rywalizowały, a nawet zwalczały się. Próby porozumienia, wobec fatalnej w skutki IV wyprawy krzyżowej - zdobycie przez krzyżowców Konstantynopola i powstanie tzw. Cesarstwa Łacińskiego - podejmowane także w XV w., nie powiodły się.
Po śmierci Karola Młota majordomem został jego syn Pepin Mały (Krótki), który za zgodą możnych frankijskich i papieża w 751 r. zdetronizował ostatniego króla z dynastii Merowingów i sam objął tron, zakładając nową dynastię Karolingów. Aby podnieść autorytet nowego władcy, namaszczano go olejami świętymi. Papież zgodził się także na dziedziczność korony królewskiej w rodzie Karolingów.
Uznanie przez papieża władzy królewskiej Pepina nie było bezinteresowne. Młody król Franków udzielił pomocy papiestwu w walce z Longobardami w północnych Włoszech.
Zapamiętaj!
Zdobyte ziemie Pepin Mały przekazał w ręce papieża Stefana II (754 r. tzw. ojcowizna św. Piotra).
Stały się one podstawą tworzącego się Państwa Kościelnego.
W 768 r. na łożu śmierci Pepin podzielił państwo między synów Karlomana i Karola. Przedwczesna śmierć młodszego i objęcie władzy przez Karola zwanego przez historię Wielkim ponownie pozwoliło zjednoczyć Królestwo Franków. W momencie objęcia władzy przez Karola ziemie Królestwa Franków obejmowały tereny dzisiejszej Francji, Belgii, Holandii i ziem niemieckich w środkowym biegu Renu i górnym biegu Dunaju. Długie panowanie władcy karolińskiego wypełniły ciągłe walki z sąsiadami, które w konsekwencji pozwoliły rozszerzyć granice państwa frankijskiego.
W 773 r. na prośbę papieża, atakowanego od północy przez Longobardów, Karol wyprawił się do Włoch. W walkach odnosił sukcesy zdobywając po rocznym oblężeniu stolicę państwa longobardzkiego Pawię. Król Dezyderiusz dostał się do niewoli i został zesłany do klasztoru. Karol koronował się na króla Longobardów i przyłączył ich ziemie do swojego państwa.
W 795 r. rozpoczęła się trwająca 15 lat wojna z Saracenami w Hiszpanii.
- Rządy Karola Wielkiego
Karol Wielki dzięki zdobyciu niespotykanej dotąd pozycji w zachodnim świecie chrześcijańskim marzył o koronie cesarskiej. Myślał o ewentualnym wskrzeszeniu uniwersalistycznego Cesarstwa Rzymskiego dlatego też prowadził rozmowy na ten temat z wysłannikami Cesarstwa Bizantyjskiego. 25 grudnia 800 r. w bazylice św. Piotra w Rzymie papież Leon III koronował na cesarza Karola Wielkiego. Cesarstwo na zachodzie zostało odnowione.
W swoim wielkim państwie Karol sprawował rządy osobiście, a ziemie traktował jako swoją osobistą własność (państwo patrymonialne). Król nie miał stałej rezydencji i ciągle podróżował po ziemiach.
Otaczał go liczny dwór. Ziemie państwa Karola Wielkiego były podzielone na księstwa i hrabstwa. Ziemie nadgraniczne zostały zorganizowane w system marchii, na czele których stali margrabiowie. Posiadali oni duże uprawnienia. Mogli nawet prowadzić wojnę na własną rękę.
Urzędnicy królewscy nie otrzymywali wynagrodzenia pieniężnego za pełnione funkcje, ale z ich urzędem było związane dożywotnie użytkowanie dóbr królewskich - beneficjum. Specjalni wysłannicy królewscy przeprowadzali na rozkaz władcy kontrolę urzędników. Chłopi mieli obowiązek odbywania
służby wojskowej w piechocie. Z uwagi na długotrwałe i częste kampanie wojenne, które rujnowały chłopów, próbowali oni uciec od służby w armii. Powszechne stawało się oddawanie się w opiekę możnym lub Kościołowi -komendacja, co zwalniało od obowiązku wojskowego.
Czasy panowania Karola Wielkiego często nazywane są renesansem karolińskim, który charakteryzował się:
Po śmierci Karola Wielkiego w 814 r. władzę objął jego syn Ludwik, który zdolnościami nie dorównywał ojcu. Dał się także wciągnąć w walki dynastyczne z synami. Ziemie frankijskie były ciągle atakowane przez sąsiadów: Saracenów i Normanów. Silne były także dążenia do oderwania się poszczególnych ziem od wielkiego państwa.
Śmierć Karola Wielkiego i rządy jego syna rozpoczęły okres walk wewnętrznych o władzę w Cesarstwie Karolińskim.
Zapamiętaj!
Układ w Verdun zawarty między potomkami Karola Wielkiego w 843 r. wprowadził formalny podział cesarstwa na trzy części. Karol Łysy objął Królestwo Zachodniofrankońskie (ziemie dzisiejszej Francji), Lotarowi obok tytułu cesarskiego przypadły w udziale ziemie środkowe cesarstwa od Morza Północnego, poprzez Burgundię do Zatoki Gaetańskiej, wraz z dwoma cesarskimi miastami - Akwizgranem i Rzymem. Ludwik Niemiec dziedziczył Królestwo Wschodniofrankońskie (dzisiejsze Niemcy i część Austrii).
Część wschodnia Królestwa Franków - Niemcy - po traktacie w Verdun była podzielona na kilka większych księstw szczepowych: Saksonia, Bawaria, Frankonia, Szwabia i Lotaryngia. Wobec słabości królów karolińskich lokalni książęta doszli do dużego znaczenia. W 911 r. zmarł ostatni król karoliński Ludwik Dziecię. Nastąpiło przekształcenieniemieckiej korony królewskiej z dziedzicznej w elekcyjną. Na nowego króla niemieckiego książęta wybrali władcę Frankonii Konrada (911-918). Jego władza nad całością Niemiec była fikcyjna. Poszczególni książęta na swoich terytoriach byli prawie całkowicie niezależni - państwo niemieckie stało się związkiem półniezależnych księstw - Rzeszą. Po śmierci Konrada w Rzeszy zaczęła panowanie dynastia saska w osobach:
Z panowaniem dynastii salickiej związany jest wielki spór i walka między władzą świecką, reprezentowaną przez królów niemieckich, a władzą duchowną, reprezentowaną przez papieży - tzw. spór o inwestyturę.
Feudalizm - stosunki społeczne
Podziały polityczne na ziemiach państwa Karola Wielkiego sprzyjały kształtowaniu się stosunków lennych wynikających z istnienia w średniowieczu państwa feudalnego. Słowo feudalizm pochodzi z języka łacińskiego i oznaczało majątek ziemski, ziemię. W średniowiecznej Europie wykształciła się drabina feudalna, czyli system zależności między seniorem, wasalem i chłopem feudalnym.
Na szczycie społeczeństwa feudalnego w państwie stał król (władca), który był najwyższym seniorem (suwerenem) i właścicielem ziemi. Senior nadawał swoim wasalom ziemię na określonych warunkach, wynikających z zawiązania stosunku lennego.
Wasal (człowiek wolny) w wyniku komendacji - polecenia się, oddania pod opiekę seniorowi - otrzymywał od niego beneficjum, czyli dobrodziejstwo w postaci ziemi i zobowiązywał się do określonych świadczeń na rzecz seniora. W ten sposób był zawiązywany osobisty stosunek wasalny - początkowo był czasowy, niebawem stał się dziedziczny. Zawiązanie stosunku lennego było uroczyste. Wasal składał hołd lenny, przysięgę wierności seniorowi. Senior wręczał wasalowi
przedmiot symbolizujący nadanie lenna, tzw. inwestyturę.Senior był zobowiązany wobec wasala do opieki i nadania lenna, a wasal wobec seniora do pomocy wojskowej na wezwanie (auxilium) i udziału w radzie (consilium).
Wielcy wasalowie królewscy mogli posiadać własnych wasali, dla których stawali się seniorami.
Zawiązanie stosunku wasalnego między wasalami drugiego i trzeciego stopnia nie musiało pociągać za sobą zawiązania stosunku wasalnego między królem a wasalem trzeciego stopnia.
Pewnym podobieństwem do stosunku wasalnego było zawiązanie stosunku poddańczego - chłop oddawał się w opiekę panu feudalnemu, zobowiązując się do płacenia, z tytułu uprawianej ziemi, renty feudalnej.
Drabina feudalna obejmowała nie tylko króla i jego wasali, ale także chłopów, którzy byli najniższym szczeblem w tej hierarchii. Byli oni zmuszeni do płacenia renty feudalnej, która występowała w trzech postaciach:
W średniowiecznej Europie wykształciły się dwa modele feudalizmu: kontynentalny - który charakteryzuje zdanie:„wasal mego wasala nie jest moim wasalem” (król mógł oddziaływać jedynie na swoich bezpośrednich wasali),angielski - „wasal mego wasal jest moim wasalem” (król mógł wpływać na wszystkich wasali bez względu na to, czy byli jego bezpośrednimi wasalami, czy nie).
Zapamiętaj!
Ustrój feudalny rozwinął się i dominował w czystej postaci w Europie od IX w. do końca średniowiecza.
Spór o inwestyturę w XI-XII w.
Pod koniec X w., wobec zbliżania się „magicznego” 1000 roku, w Europie nastąpił wzrost nastrojów religijnych. Pojawiła się także krytyka postępowania ludzi Kościoła. Zaczęto nawoływać do reformy i odnowienia Kościoła w duchu Ewangelii. Głosy te zyskały sympatię u prostych ludzi. Najwcześniej reformy zaczęły wprowadzać zakony pogranicza francusko-niemieckiego. Wzorem dla innych stało się opactwo benedyktyńskie w Cluny, gdzie przeprowadzono odnowę życia mnichów - surowość obyczajów, podniesienie poziomu umysłowego i moralnego. Działalność zakonu w Cluny znalazła uznanie papiestwa, które bezpośrednio sprawowało opiekę nad klasztorem. Opat Cluny stał się przełożonym innych klasztorów, które przyjęły reformy zakonne z Cluny. Powstała tzw. kongregacja klunicka. Dzięki lansowaniu przez Kościół pokoju Bożego (Treuga Dei) zmalała ilość wojen prywatnych.
Wzmocniono dyscyplinę duchownych i zaczęto surowo przestrzegać celibatu.
Papiestwo, przyjmując program odnowy Kościoła, chciało podnieść autorytet tej instytucji, a także uniezależnić się od wpływu świeckich, a zwłaszcza władców niemieckich. To oni właśnie, ingerując we Włoszech, często wynosili na tron piotrowy przychylnych sobie papieży, uzależniając w ten sposób Kościół od władzy świeckiej.
Próbą uniezależnienia się papiestwa od świeckich było wprowadzenie w 1059 r. przez papieża Mikołaja II dekretu o wyborze papieży - konklawe, czyli wybór przez wąskie grono elektorów-kardynałów.
W Rzeszy Niemieckiej władcy w osobach cesarza Konrada II i Henryka III prowadzili politykę centralistyczną. Głosili także konieczność podporządkowania Kościoła władzy świeckiej - cezaropapizm.
Przedwczesna śmierć cesarza Henryka III i regencja w imieniu małoletniego Henryka IV pozwoliły papiestwu podjąć próbę uniezależnienia się od władców niemieckich. Papieże wydali wiele przepisów przeciwko symonii - sprzedaży urzędów kościelnych i przyjmowaniu godności i stanowisk kościelnych z rąk świeckich. Politykę taką lansował papież Grzegorz VII,
który uważał, że wszyscy muszą podporządkować się papiestwu. Twierdził, że jako namiestnik Boga na ziemi sprawuje sądy nad wszystkimi, nawet nad cesarzem. Sam natomiast przez nikogo nie może być oceniany. Jego poglądy zostały wyrażone w dokumencie Dictatus papae, a w przeciwieństwie do cezaropapizmu zostały nazwane papocezaryzmem.
Po dojściu do pełnoletności król niemiecki Henryk IV podjął walkę o utracone wpływy we Włoszech.
Do bezpośredniego starcia doszło w 1077 r. Król Henryk IV został obłożony ekskomuniką. Przez kilka dni, stojąc boso przed zamkiem w Canossie, w północnej Italii, prosił Grzegorza VII o zdjęcie klątwy.
Pod naciskiem otoczenia papież wyraził zgodę, a władca niemiecki skwapliwie to wykorzystał. Zdławił opozycję w Niemczech, a następnie ponownie podjął walkę z papieżem. Ponowna klątwa nie odniosła wcześniejszego skutku. Papież Grzegorz VII musiał uciekać z Rzymu, a panem sytuacji stał się Henryk IV, który koronował się na cesarza rzymskiego.
Zapamiętaj!
Walki między papiestwem a cesarstwem o inwestyturę zakończyły się kompromisem dopiero w 1122 r. Podpisany został przez papieża Kaliksta II i cesarza Henryka V konkordat (porozumienie) w Wormacji.
Cesarz miał nadawać dostojnikom kościelnym jedynie inwestyturę związaną z ziemią, jednak nie symbolami duchownymi (pastorał, pierścień), a jedynie świeckimi (włócznia, miecz, chorągiew).
Biskupi mieli być wybierani przez specjalne grono duchownych - kapituły katedralne - w obecności władcy. W konsekwencji rozdzielono władzę świecką od duchownej. Biskupi otrzymali większą samodzielność (w Rzeszy Niemieckiej byli nazywani książętami w szatach duchownych). Królowie niemieccy w mniejszym stopniu wpływali na wybór papieży.
Normanowie
Normanowie pochodzą z północnogermańskiej grupy etnicznej. Żyli na terenach o surowym klimacie, na którym nie rozwijało się rolnictwo. Często podróżowali po Bałtyku, zdobyli miano okrutnych rabusiów - byli zwani wikingami. Na przełomie VII i VII w. powstawały na ich terenach państewka plemienne, z czasem zabrakło miejsca. Wówczas łodziami, które mogły zabrać 40-60 wojowników penetrowali sąsiednie tereny. Z czasem Duńczycy zajęli Jutlandię, a następnie podążyli szlakiem do Fryzji i Brytanii. Z kolei Normanowie skierowali się w stronę Wysp Owczych, Szetlandów, Szkocji i Irlandii. Nastąpiła szybka asymilacja Normanów z ludnością rdzenną.
Duńczycy pojawili się w Brytanii po raz pierwszy w VIII w. Mieszkańcy Brytanii nie byli przygotowani na atak. Duńczycy szybko opanowali kraj, zawarli nawet umowę z królem angielskim Alfredem. Z czasem rozszerzali swoje granice. Kanut I Wielki, w 1017 r. opanował całą wyspę. Po podbojach zmieniło się społeczeństwo - stworzona została klasa zawodowych wojowników, do których ze względu na koszt ekwipunku, należeli tylko przedstawiciele wyższych warstw społecznych.
Wykształciły się również typowo feudalne zależności. W państwie podstawową jednostką organizacyjną była gmina. Pewnym novum była tzw. setka czyli organizacja duńskich najeźdźców powoływana w celach wojskowych, skarbowych i sądowych.
W X w. Normanowie nadal podbijali kolejne tereny. Pod wodzą Rollona dotarli m.in. do Francji. Udało im się dopłynąć do Paryża skąd organizowali wyprawy łupieżcze. Wkrótce król Francji zawarł układ z przybyszami - Normanowie otrzymali lenno w postaci dolnego brzegu Sekwany, a w zamian za to mieli bronić Francji. Ulegli oni szybkiej romanizacji.
W latach 1016-1042 królestwo Anglii było pod okupacją króla duńskiego Kanuta. Po jego śmierci Anglia odzyskała niepodległość. W 1066 r. zmarł król Anglii Edward. Przebywając wcześniej w gościnie u Normanów francuskich obiecał, że jego spadkobiercą będzie książę Normandii, Wilhelm. Po śmierci władcy angielskiego dostojnicy, łamiąc wolę zmarłego króla, wybrali królem Harolda.
Zapamiętaj!
W 1066 r. koło miejscowości Hastings na południu Anglii wojska anglosaskie zostały pokonane przez wojska normandzko-francuskie księcia Wilhelma. Najeźdźcy stłumili bunty ludności miejscowej. Cała ziemia w Anglii znalazła się w rękach Wilhelma Zdobywcy, który traktował kraj jako swoją zdobycz, rozdając ziemie swoim rycerzom. Rozpoczęła się unia angielsko-normandzka.
Normanów w Europie Wschodniej nazywano Waregami. Waregowie trudnili się handlem i słynęli z rozbojów. Strefa ich wpływów sięgała do Zatoki Fińskiej. W VIII w. przekształcili oni Ładogę w wareską kolonie kupiecką. Tu swój początek miały dwa ważne szlaki handlowe: pierwszy w kierunku Wołgi, nad Morze Kaspijskie, do Bagdadu, a drugi do Dniepru, przez Morze Czarne do Konstantynopola.
Wędrówka Słowian
Słowianie pochodzą z grupy ludów indoeuropejskich. We wczesnym średniowieczu zamieszkiwali tereny środkowej i wschodniej Europy. W IV w. rozpoczęli ekspansję na wschód i południe.
Rozprzestrzenianie się Słowian doprowadziło do wyodrębnienia trzech grup językowych Słowian: zachodnich - plemiona polskie, czeskie, słowackie, połabskie, łużyckie, południowych - serbskie, chorwackie, słoweńskie, wschodnich - liczne plemiona ruskie.
We wczesnym średniowieczu następował rozkład wspólnoty pierwotnej i rodu patriarchalnego.
Wspólnotę rodową zastępowała wspólnota terytorialna - opole. O wszystkich sprawach wspólnoty decydowało zgromadzenie członków - wiec, który wybierał naczelnika. W miarę upływu czasu następowało różnicowanie majątkowe i wyodrębnianie sięgrupy możnych. Biedniejsi byli stopniowo uzależniani od boga tych. Walki z sąsiadami przyspieszyły wśród Słowian łączenie się wspólnot terytorialnych w większe związki - plemiona. Na ich czele stawali wybierani na czas wojen wodzowie- książęta, którzy także w okresach pokoju próbowali przechwycić władzę. Coraz większą rolę zaczynały odgrywać grody.
Podstawą gospodarki Słowian było rolnictwo (wypalanie lasów). Ze zbóż produkowano głównie proso. Duże znaczenie miała hodowla - bydło, owce, kozy, konie. Wyodrębniło się rzemiosło i specjalizacja - kowalstwo i garncarstwo.
Słowianie oddawali cześć siłom przyrody (początek wszelkiego bytu) - kult słońca, księżyca itd.
Główni bogowie: Perun, Swaróg i Weles. Większości Słowian nie budowała świątyń, a cześć oddawano pod gołym niebem. Każda rodzina czciła też własne duchy opiekuńcze przodków, o które dbano by nie były głodne, bo to mogło ściągnąć nieszczęście na dom. Słowianie wierzyli w nadzwyczajną moc przedmiotów, dlatego nosili amulety.
Państwo Terytorium- cechy charakterystyczne państwa państwo Samona
625 - ok. 660 Obejmowało ziemie Słowian podbite przez Awarów. Ok. 622 r. wybuchło powstanie ludności słowiańskiej przeciw Awarom wsparte przez Bizancjum, na czele stanął kupiec frankijski Samo. Po zwycięstwie stanął na czele państwa - państwo typu patrymonialnego. Po śmierci Samona państwo rozpadło się na liczne plemiona pod zwierzchnictwem Awarów.
Ośrodek państwowy znajdował się na Morawach, objął ziemie: Kotliny Czeskiej, górnego biegu Łaby, tereny Śląska, środkowego biegu Dunaju.
państwo
wielkomorawski e
ok. 830-906 r.
Ok. 830 r. książę morawski Mojmir zjednoczył plemiona morawskie pozostające pod zwierzchnictwem królów frankijskich. Po śmierci nowym księciem został Rościsław, nastąpił rozwój akcji chrystianizacyjnej.
W 855 r. Morawianie pokonali wojska Ludwika Niemieckiego, w efekcie czego Wielkie Morawy usamodzielniły się. W 863 r. rozpoczęła się akcja
chrystianizacyjna w obrządku słowiańskim - misja
zakonników Konstantego (Cyryla) i Metodego - alfabet słowiański głagolica, nauczanie w języku słowiańskim. Wywołało to opór duchowieństwa
niemieckiego ze względów politycznych i kościelnych. Bracia wyjechali do Rzymu, a następnie Metody został arcybiskupem i kontynuował akcję misyjną, Konstanty - Cyryl pozostał w zakonie. Po śmierci Metodego uczniowie opuścili państwo Wiekomorawskie. Nastąpił powrót do akcji chrystianizacyjnej
duchowieństwa niemieckiego.
Po Rościsławie władzę objął Świętopełk - skutecznie przeciwstawiał się
Niemcom i najeżdżającym od wschodu jego ziemie Węgrom. Po jego śmierci w 895 r. rozpoczęły się walki o władzę. Na osłabione państwo najechali Węgrzy.
Nastąpił upadek państwa Wielkomorawskiego.
Było to państwo patrymonialne, obejmujące obszar: Moraw, ziemie nad górną Łabą i Odrą (Śląsk), górną Wisłą (państwo Wiślan, nie ma jednoznacznych dowodów jego istnienia), ziemie na południe od Karpat do rzeki Cisy, ziemie w dorzeczu środkowego Dunaju do rzeki Drawy.
państwo czeskie po upadku Wielkich Moraw
Centrum państwa znajdowało się w Kotlinie Czeskiej, zamieszkanej przez plemiona czeskie. Było spadkobiercą Wielkich Moraw. Wczesne dzieje państwa zdominowane są przez walkę rodów Przemyślidów i Sławnikowiców. W połowie X w. przewagę zdobyli Przemyślidzi i oni objęli władzę.
W 929 r. Czechy stały się lennem niemieckim.
Ok. 955 r. Czesi zajęli Morawy i Słowację, podporządkowali Śląsk i państwo Wiślan, granica na wschodzie oparła się na Bugu (pogląd nie do końca sprawdzony w nauce historycznej), państwo typu patrymonialnego.
państwo Bułgarów koniec VII w.
Bułgarzy byli jednym z plemion tureckich. Osiedlili się w VII w. na południe od Dunaju, podejmując walki z Cesarstwem Bizantyjskim. Założycielem państwa byl chan Asparuch. Miejscowi Słowianie zostali przez nich podbici.
W 864 r. chan Borys przyjął chrzest z rąk duchownych greckich -
chrystianizacja w obrządku greckim przez uczniów Metodego. Powstał Kościół bułgarski. Bułgarzy roztopili się w elemencie słowiańskim, przejęli język, zwyczaje, kulturę. W X w. państwo bułgarskie przeżywało okres świetności.
Władca przyjął tytuł cara (cesarza), Kościół lokalny uniezależnił się od Bizancjum.
Ruś Kijowska
pocz. X w. Początków państwa kijowskiego należy szukać w końcu IX w. Zjednoczenie lokalnych plemion przypisuje się księciu Rurykowi (dynastia Rurykowiczów) i jego synowi księciu Olegowi - ziemie wokół Kijowa i Nowogrodu. Następował systematyczny wzrost znaczenia politycznego i gospodarczego. Ziemie ruskie leżały na szlakach handlowych północ-południe i wschód-zachód, utrzymywały ożywione kontakty polityczne i handlowe z Bizancjum.
W 988 r. wielki książę kijowskie Włodzimierz I Wielki przyjął chrzest z Bizancjum. Państwo objęło ziemie na wschód ob Bugu, w dorzeczu Dniepru, z dwoma głównymi ośrodkami politycznymi i gospodarczymi: Kijowem i
Nowogrodem.
Wyprawy krzyżowe
Wiek XI w Europie, obok rywalizacji papiestwa z cesarstwem o zwierzchnictwo w świecie chrześcijańskim, zapoczątkował jeszcze jeden proces, który przeszedł do historii pod nazwą krucjat, czyli wypraw krzyżowych.
Napiętą sytuację w Europie częściowo rozładował apel papieża Aleksandra II (1063 r.) skierowany do chrześcijan o podjęcie walki z niewiernymi w Hiszpanii - reconquista - powstanie w Europie pojęcia wojny świętej, czyli krucjaty. Sukcesy w walkach na Półwyspie Pirenejskim zachęciły papiestwo do podjęcia inicjatywy krucjat do Ziemi Świętej. Ich sukces miałby też duży efekt propagandowy w czasach walki o inwestyturę. W 2. poł. XI w. Ziemia Święta dostała się pod panowanie Turków Seldżuckich, którzy jako neofici szczególnie utrudniali dostęp chrześcijanom do miejsc świętych.
Cesarz bizantyjski Aleksy Komnenos zwrócił się do papieża Urbana II z prośbą o zorganizowanie pomocy w wyparciu niewiernych. Apel podjęcia krucjaty i wyzwolenia Ziemi Świętej został ogłoszony przez papieża na synodzie w Clermont w 1095 r. Wyprawę rycerstwa poprzedziła fatalna w skutkach wyprawa chłopska - prawie wszyscy zostali zabici w pierwszej bitwie z Turkami.
Wyprawa rycerska - I krucjata (1096-1099) - Normanowie, Lotaryńczycy, Włosi - po trzech latach walk, zmagań z nieprzyjacielem, chorobami, klimatem, w lipcu 1099 r. dotarła pod mury Jerozolimy.
Po trzydniowym szturmie na miasto krzyżowcy zdobyli je, dokonując rzezi ludności muzułmańskiej.
W Ziemi Świętej, w celu opieki nad pielgrzymami, powstawały hospicja, gdzie chorzy znajdowali schronienie, opiekę, żywność. W Królestwie Jerozolimskim powstały zakony rycerskie - ich celem miała być opieka nad pielgrzymami i chronienie ich, obrona miejsc świętych przed Saracenami. Zostały zorganizowane na wzór wojska, hierarchicznie (wielcy mistrzowie, dostojnicy-rycerze, kapelani, bracia służebni), podlegały wyłącznie papieżowi. Zakonnicy składali śluby zakonne (ubóstwo, posłuszeństwo, czystość) i dodatkowo ślub walki z niewiernymi i obrony Grobu Świętego. Zakony, jako instytucje, otrzymały liczne nadania ziemskie, skupiając w swoich rękach wielkie bogactwa i wpływy. Do największego znaczenia doszły następujące zakony rycerskie:
W 1291 r. została zdobyta Akka, ostatnia twierdza krzyżowców. Niedobitki schroniły się na Cyprze, który stał się najbardziej na wschód wysuniętym państwem łacińskim.
Anglia i Francja jako monarchie stanowe
Powstanie monarchii stanowej i parlamentów, czyli przedstawicieli stanów, ma związek z wykształceniem w XII i XIII w. w średniowiecznej Europie stanów. Wpływ na to miały zmiany społeczne, polityczne i ekonomiczne zachodzące w tym okresie. Powstały cztery stany:
duchowieństwo, szlachta, mieszczaństwo i chłopi. Różniły się pozycją, jaką zajmowali członkowie w państwie, zakresem praw, przywilejów, posiadanym majątkiem, ziemią, itd. Powstanie parlamentów, które współrządziły z władcą państwem, wiąże się w pierwszej kolejności z Anglią i Francją.
Powstanie parlamentu w Anglii jest związane z osłabieniem pozycji władców w wyniku walki z Francją i powstaniem opozycji baronów:
Zapamiętaj!
W 1265 r. został zwołany parlament, który po latach podzielił się na dwie izby: izba gmin - po dwóch przedstawicieli szlachty z hrabstwa i mieszczan miast królewskich, izba lordów - dziedziczni wielcy baronowie duchowni i świeccy. Wydarzenie to uznaje się za początek parlamentu w Anglii - przedstawiciele trzech stanów - rycerstwa, duchowieństwa i mieszczaństwa. Ostatecznie skład i kompetencje parlamentu ukształtowały się w XIV i XV w.
Uprawnienia parlamentu angielskiego:
We Francji pod rządami króla Ludwika IX Świętego (1226-1270) nastąpiły poważne zmiany.
Wzmocnieniu uległ autorytet króla i Francji w Europie. Zreformowany został zarząd domeną królewską, administracja, system militarny państwa. Zawarty w Paryżu w 1259 r. pokój francusko- angielski, dzięki któremu w rękach angielskich znalazło się jedynie księstwo Gujenny, utwierdził znaczenie władcy i podniósł prestiż tego państwa w Europie. Wnuk Ludwika IX, król Filip IV Piękny (1285-1314) podjął szeroką akcję scalania ziem francuskich. Potrzebował na to ogromnych ilości pieniędzy. Opodatkował Kościół francuski, co wywołało sprzeciw papieża Bonifacego VIII. We Francji rozdmuchane zostały nastroje antypapieskie. W odpowiedzi papież nakazał przybyć królowi na
synod. Filip IV Piękny, dla wzmocnienia swojego stanowiska w konflikcie, odwołał się do przedstawicieli całego społeczeństwa francuskiego.
Zapamiętaj!
W 1302 r. król zwołał tzw. Stany Generalne, członków kurii królewskiej (dostojników duchownych i świeckich korony) i przedstawicieli niektórych miast Francji. Dało to początek przedstawicielstwu społeczeństwa we Francji.
Stany Generalne, jako organ centralny, i Stany Prowincjonalne (dla każdej prowincji osobne):
W czasie wojny stuletniej nastąpił wzrost znaczenia Stanów Generalnych, ale od końca XV w. ich znaczenie, wobec wzmocnienia władzy królów, systematycznie słabło. Parlament we Francji był również organem sądowniczym.Wykształcił się z Rady Królewskiej, zasiadali w nim legiści - prawnicy. Od początku XIV w. był najwyższym sądem królewskim, zbierał się regularnie, obradował w swojej siedzibie na wyspie Cité w Paryżu. Był najwyższym sądem dla możnych - Sąd Parów. W XIV w.
Parlament uzyskał częściowe kompetencje ustawodawcze - rejestrował ustawy królewskie, jego znaczenie wzrosło.
Ziemie polskie w wiekach średnich
Najstarsze informacje o plemionach polskich pochodzą z połowy IX w. Znajdują się w tzw. Geografie bawarskim. Wymienione są tam plemiona, które kojarzy się z ziemiami
polskimi: Wolinianie i Pyrzyczanie na Pomorzu
Zachodnim,Ślężanie, Dziadoszanie, Opolanie i Golęszyce na Śląsku, Wiślanie i Lędzice w Małopolsce, Goplanie na Kujawach. Inny dokument z X w. wymienia na Śląsku - Trzebowian i Bobrzan.
Na Mazowszu żyli Mazowszanie, a na ziemiach Wielkopolski mieli swoje siedziby Polanie. Ważnym źródłem informacji jest Kronika Galla Anonima, który będąc na dworze Bolesława Krzywoustego opracowywał dzieje Polski. Dużo informacji dotyczących dziejów Polski i jej sąsiadów zawiera kronika Thietmara.
Na naszych ziemiach wykształciły się dwa silniejsze ośrodki państwowe. Państwo Wiślan znajdowało się w górnym biegu Wisły, główne grody to Kraków i Wiślica. Nie jest wykluczone, że władca państwa Wiślan popadł w zależność od księcia wielkomorawskiego. Około poł. X w. państwo Wiślan i Śląsk dostały się pod panowanie czeskie - znajdowały się aż do lat 90. X w. Państwo Polan znajdowało się w dorzeczu Warty, Noteci, obejmowało tereny Wielkopolski, z głównymi grodami: Gnieznem, Poznaniem, Kruszwicą. Najprawdopodobniej przed księciem Mieszkiem I panowali: Ziemowit, Leszek, Ziemomysł (za Gallem Anonimem). Powstanie państwa datuje się na poł. IX w. Mieszko I (ok. 960- 992) jest pierwszym źródłowo poświadczonym władcą Polan - zjednoczył plemiona polskie w dorzeczu Odry, Warty i Wisły. Wprowadził Polskę do wspólnoty państw chrześcijańskiej Europy.
Za Mieszka I, Bolesława I Chrobrego (992-1025) i Mieszka II (1025-1034) siłę obronną stanowiła drużyna książęca, która pozostawała na usługach władcy. Na jej utrzymanie Mieszko I nałożył na ludność (z wyjątkiem wojów i możnych) system świadczeń (rentę feudalną przede wszystkim w naturze, w sposób ograniczony w pieniądzu). Te świadczenia były także wykorzystywane przez podróżującego po kraju monarchę. Drużyna książęca była przez władcę dowolnie wykorzystywano, mógł organizować wyprawy łupieżcze i zaborcze. Wojowie uczestniczyli w podziale łupów wojennych.
Zapamiętaj!
Po załamaniu się państwa pierwszych Piastów w latach 1034-1039 - książę Kazimierz I Odnowiciel (1034-1058) zreorganizował i odbudował system militarny państwa. Dawni wojowie byli osadzani na ziemi z obowiązkiem stawienia się na wezwanie władcy, korzystali z części renty feudalnej. System ten był dziedziczny, prowadził do osłabienia władzy książęcej, uszczuplenia domeny książęcej - pojawiła się zależność militarna władcy od coraz silniejszej grupy wojów-rycerzy i możnych.
Budowa wielkich grodów była obowiązkiem całej ludności, miała charakter świadczenia publicznego.
Grody przyciągały osadników, którzy, zamieszkując tereny wokół grodów,
tworzyli podgrodzia, zaczynało się kształtować wczesnośredniowieczne miasto, otaczane wałem umocnień. Gród taki był ważnym elementem systemu militarnego państwa. Władza książęca w X-XI w. była bardzo silna. Państwo miało charakter monarchii patrymonialnej.Stąd też władcy dokonywali dowolnych podziałów ziemi między swoich synów. Tak robili: Mieszko I, Bolesław II Chrobry, Władysław I Herman (1079-1102), Bolesław III Krzywousty (1106-1138). Sprzyjało temu utrwalenie zasady dziedziczności tronu w obrębie dynastii piastowskiej.
Władca, jako najwyższy sędzia, sprawował sądownictwo nad całością ludności państwa (z wyjątkiem duchowieństwa, podległego prawu kanonicznemu).Podziały dzielnicowe - początkowo nietrwałe - prowadziły stopniowo do osłabienia władzy centralnej, wzrostu znaczenia możnych, szczególnie od czasu panowania Bolesława II Szczodrego (1058-1079, wygnanie króla przez opozycję) i księcia Władysława I Hermana (zmuszony pod presją możnych i synów do podziału państwa).
Ciągle była żywa i funkcjonowała instytucja wiecu, czyli zgromadzenia możnych świeckich i duchownych. W X i XI w. miał on ograniczone znaczenie - zatwierdzał decyzje władców, był organem doradczym dla panującego. Z czasem pozycja wieców dzielnicowych (okres rozbicia dzielnicowego) wzrosła wobec słabości władzy centralnej. Koronacje piastowskie: 1025 - Bolesław I Chrobry, 1025 - Mieszko II Lambert, 1076 - Bolesław II Szczodry - miały ogromne znaczenie:
Chrzest księcia i rozpoczęcie chrystianizacji kraju w 966 r. miało ogromne znaczenie. Polska została włączona do kręgu państw chrześcijańskiej Europy, co oznaczało możliwość czerpania z dorobku cywilizacyjnego i kulturowego, wzmocnienie władzy książęcej przez podporządkowanie Kościoła władcy, usamodzielnienie się Kościoła w Polsce wobec presji Kościoła niemieckiego.
W 1000 r. odbył się tzw. zjazd w Gnieźnie i w konsekwencji utworzenie metropolii gnieźnieńskiej i trzech biskupstw polskich (Kraków, Kołobrzeg, Wrocław). Kontynuowana była akcja misyjna kierowana z Rzymu poprzez biskupstwo misyjne w Poznaniu. Kościół, uposażany licznymi dobrami przez władców, staje się realną siłą polityczną szczególnie od 2. poł. XI w. Z czasem Kościół będzie występował jako samodzielna siła, mając liczne immunitety od książąt polskich. Instytucje kościelne - parafie, diecezje, klasztory - otrzymywały od ludności tzw. dziesięcinę, która obok zwyczajowych świadczeń na rzecz państwa (panującego) znacznie obciążała ludność.
Mieszko I
Mieszko I przez współczesnych kronikarzy niemieckich nazywany jest „przyjacielem cesarza” (Widukind) i „wiernym cesarzowi”. W 972 r. (Thietmar) przyjaźń z Ottonem I Mieszko potwierdził płacąc trybut z ziem „aż do rzeki Warty”. Książę dwukrotnie popierał opozycję antycesarską ks. bawarskiego Henryka Kłótnika (973 i 983 r.). Dla wyjaśnienia został wezwany do Kwedlinburga, gdzie oddał na dwór niemiecki syna Bolesława jako zakładnika pokoju. Po śmierci cesarza Ottona I władca polski, popierając pretensje do tronu niemieckiego księcia Henryka, zerwał
zależność od cesarstwa. W czasie spotkania z cesarzem Mieszko I odnowił przyjaźń i uznał jego zwierzchnictwo. Podarował cesarzowi wielbłąda i wiele innych darów (986 r.).
Bolesław I Chrobry (992-1025)
Prowadził bardzo aktywną politykę zagraniczną. Lata 992-1002, to czas wzmacniania władzy królewskiej i konsolidowanie państwa (usunął przyrodnich braci i macochę). Utrzymywał dobre stosunki z cesarstwem, Skandynawią i Węgrami, pogorszeniu uległy kontakty z Czechami i Rusią.
Rozpoczął także starania o powołanie arcybiskupstwa w Gnieźnie. Wykorzystując męczeńską śmierć biskupa praskiego Wojciecha Sławnikowica w misji u Prusów w 997 r. i rozpoczął organizowanie kultu jego osoby - w 999 r. erygowane zostało „arcybiskupstwo św. Wojciecha w Gnieźnie”. Pielgrzymka cesarza Ottona III do grobu świętego Wojciecha w 1000 r. w Gnieźnie (zjazd gnieźnieński) potwierdziła utworzenie arcybiskupstwa w Gnieźnie i trzech biskupstw. Bolesław otrzymał prawo inwestytury dostojników kościelnych (naznaczania ich), Otton III uznał naszego księcia za równego sobie i zgodził się w ten sposób na podjęcie starań o koronę królewską (nałożenie diademu cesarskiego). Podarował Bolesławowi włócznię św. Maurycego, a Bolesław zrewanżował się, dając cesarzowi relikwie św. Wojciecha (ramię) i 300 uzbrojonch żołnierzy. Bolesław podjął u papieża starania o koronę królewską. Początek XI w. przyniósł zmianę pokojowej polityki Chrobrego.
Rozpoczęły się wojny z królem niemieckim Henrykiem II i interwencje na Rusi Kijowskiej.
Etapy wojen z Niemcami:
I etap: 1002-1005 - Chrobry zajmuje Milsko i Łużyce, interweniuje w Czechach (zasiada na tronie, Czechy lennem niemieckim). Następuje kontrakcja króla niemieckiego. Walki toczą się na Łużycach i w Milsku, rusza wyprawa Henryka II na Polskę (wsparcie Wieletów i Czechów). Po zwycięstwach niemieckich zostaje podpisany w 1005 r. pokój pod Poznaniem: Chrobry traci: Łużyce, Milsko i Czechy, zatrzymuje Morawy i prawdopodobnie Słowację; II etap: 1007-1013 - Chrobry atakuje ziemie niemieckie, wyprawia się pod Magdeburg, odwetowe wyprawy niemiecko-czeskie (1010 - Śląsk, 1012) kończą się przegranymi Niemców. Henryk II rusza do Italii - w 1013 r. zostaje podpisany kolejny pokój w Merseburgu: Chrobry zostaje lennikiem Henryka II z Łużyc i Milska, otrzymuje pomoc niemiecką w wyprawie na Ruś, i obiecuje pomoc polską w wyprawie do Italii; III etap: 1015-1018 - Polacy otrzymują pomoc niemiecką w wyprawie na Ruś, brak jednak pomocy polskiej w niemieckiej wyprawie do Włoch, a Bolesław kontaktuje się z opozycją antyhenrykowską, co przyczynia się do wybuchu kolejnej wojny. Polacy unikają starć, broniąc się w grodach m.in. w 1017 r. w Niemczy. Wyprawa niemiecka dochodzi do Śląska, pomoc czeska okazuje się jednak nieskuteczna, rusza jednocześnie atak Rusinów Jarosława Mądrego na Polskę. W tej sytuacji udaje się odeprzeć atak niemiecki. W 1018 r. zostaje podpisany, kończący wojny, pokój w Budziszynie - Łużyce i Milsko pozostały przy Bolesławie, podobnie Morawy i prawdopodobnie Słowacja.
Celem podjęcia interwencji na Rusi było odzyskanie Grodów Czerwieńskich i rozbicie sojuszu rusko- niemieckiego a także próba utrwalenia wpływów polskich przez małżeństwo córki Bolesława z księciem Świętopełkiem. Wyprawy na Kijów odbyły się w latach: 1013-1014, 1018. W konsekwencji zdobyto liczne łupy i przyłączono do Polski Grody Czerwieńskie. Udało się także ułożyć przyjazne stosunki z księciem kijowskim Jarosławem.
Niestety zainteresowanie sprawami południa i wschodu oderwało uwagę od Pomorza Zachodniego, które częściowo usamodzielniło się.
Zapamiętaj!
Terytorium państwa Bolesława II Chrobrego w 1025 r. obejmowało: Pomorze Wschodnie (Gdańskie), Wielkopolskę, Śląsk z ziemią lubuską, Łużyce i Milsko, Małopolskę, Grody Czerwieńskie, Mazowsze i Kujawy, Morawy i prawdopodobnie Słowację.
Kryzys i odbudowa państwa za panowania Mieszka II, Kazimierza Odnowiciela i Bolesława Śmiałego
Mieszko II Lambert (1025-1034) odziedziczył ziemie po ojcu, kontynuował ofensywną politykę wobec sąsiadów. Wyprawiał się do Saksonii (1028, 1030) przeciwko cesarzowi Konradowi II, mieszał się w wewnętrzne sprawy Czech, zawarł sojusz z Węgrami, który bronił go przed Czechami i Niemcami. Brat Mieszka Lamberta, książę Bezprym, na przełomie lat 1030-1031 najechał ziemie polskie i korzystając z pomocy ruskiej i niemieckiej opanował je. Odesłał insygnia królewskie do cesarza uznając się jego lennikiem.
Te wszystkie wydarzenia wywołały kryzys wewnętrzny państwa. W zamieszkach został zamordowany Bezprym. W wyniku tych wydarzeń od Polski odpadły: Grody Czerwieńskie, zagarnął je Jarosław Mądry, Morawy - książę czeski Brzetysław, Łużyce i Milsko - cesarz Konrad II.
W 1032 r. książę Mieszko II powrócił do kraju, objął władzę wspólnie z bratem Ottonem, ale nie koronował się i ukorzył przed cesarzem (zależność lenna). Na krótko przed śmiercią w 1034 r. Mieszko II ponownie zjednoczył dzielnice polskie.
Zapamiętaj!
Lata 1034-1039 to okres chaosu i walk wewnętrznych w Polsce. Czesi zajęli Śląsk i Małopolskę, usamodzielniło się Pomorze Wschodnie, na Mazowszu władzę uzurpatorską objął Macław (Miesław). W wyniku najazdu czeskiego ks. Brzetysława na przełomie lat 1038 i 1039 Wielkopolska została splądrowana, źródła wspominają o powstaniu ludowym i reakcji pogańskiej.
Kazimierz I Odnowiciel (1034-1058), syn Mieszka II Lamberta w 1039 r., korzystając z pomocy cesarskiej, powrócił na ziemie polskie. Wobec zniszczenia Gniezna i Poznania osiadł w Krakowie.
Początkowo jego panowanie objęło: Wielkopolskę, Małopolskę, ziemią łęczycko-sieradzką. Rozpoczął proces odbudowywania państwa:
Bolesław II Szczodry (1058-1079), starszy syn Kazimierza Odnowiciela:
Rozbicie dzielnicowe
Władysław I Herman (1079-1102), młodszy brat Bolesława Szczodrego, objął władzę nad Polską w wyniku buntu możnych przeciw królowi, na czele którego sam stanął. Był uzurpatorem:
Walki Sieciecha ze Zbigniewem i jego młodszym bratem Bolesławem Krzywoustym trwały i doprowadziły do wzrostu opozycji antysieciechowej, która pokonała palatyna Sieciecha i zmusiła
księcia Władysława Hermana do wydzielenia kolejnych dzielnic (ok. 1098 r.). Zbigniew otrzymał:
Wielkopolskę, Kujawy i ziemie łęczycko-sieradzką, Bolesław Krzywousty: Małopolskę i Śląsk. Główne grody tych ziem zajęły załogi wojskowe ojca, który jednocześnie panował na Mazowszu. Taki podział państwa polskiego na trzy prawie niezależne części przetrwał do 1102 r. tj. do śmierci Władysława Hermana. Mazowsze zajął Zbigniew, Bolesław Krzywousty obsadził swoimi żołnierzami główne grody w swoich ziemiach. Podział na dwa niezależne państwa polskie trwał do 1106 r.
Książę Bolesław III Krzywousty (1102-1038) w wyniku walk z bratem Zbigniewem i pomyślnego powstrzymania najazdu niemieckiego cesarza Henryka V (1109 bohaterska obrona Głogowa, porażka niemiecka koło Wrocławia na Psim Polu) zjednoczył ziemie polskie. Książę polski, traktując całą ziemię jako swoją własność (państwo patrymonialne), mając kilku synów i w związku z tym chcąc zapobiec walkom o władzę, ustanowił podział państwa i zasadę obejmowania zwierzchniej władzy w Polsce.
Zapamiętaj!
Tak zwana ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego nie była testamentem. Została przyjęta na kilka lat przed śmiercią księcia i z pewnością potwierdzona na wiecu możnych duchownych i świeckich.Celem było zapobieżenie rozbiciu państwa, co było charakterystyczne w ówczesnej Europie (Ruś, Francja, Czechy). Do naszych czasów nie zachował się dokument sukcesyjny, dlatego też podział państwa budzi wśród historyków do dziś wiele sporów i kontrowersji. Podział państwa nastąpił w 1138 r. po śmierci Bolesława Krzywoustego.
Senior Władysław II Wygnaniec (1138-1146) objął we władanie dzielnicę dziedziczną (Śląsk i ziemię lubuską) i senioralną. Po kilku latach wybuchł konflikt między braćmi (juniorzy bez zgody seniora zwołali wiec w Łęczycy w 1141 r., rozpoczął się także konflikt o ziemię łęczycko-sieradzką po śmierci księżnej wdowy Salomei). Wybuchła wojna domowa. Stronę juniorów poparli możni świeccy i Kościół polski. Senior Władysław, pokonany, uciekł w 1146 r. z kraju.
Senior Bolesław IV Kędzierzawy (1146-1173) zajął ziemię senioralną i jednocześnie Śląsk, dziedziczną dzielnicę Władysława Wygnańca. Wygnany książę prosił cesarza i papieża o interwencję w Polsce w obronie swoich praw. Nastąpiło kilka wypraw cesarza Fryderyka I Barbarossy na ziemie polskie. W ich wyniku w 1157 r. Bolesław złożył hołd lenny cesarzowi. Senior Mieszko III Stary (1173-1177, 1191-1195, 1199-1202) - jego działania zmierzające do wzmocnienia władzy książęcej w Polsce nie zostały potraktowane przychylnie szczególnie ze strony możnych, duchownych i świeckich. Miał duże trudności w swojej dzielnicy dziedzicznej w Wielkopolsce. Prowadził walki o władzę z synem. W wyniku powstania opozycji w 1177 r. został wypędzony z Krakowa.
Książę krakowski Kazimierz II Sprawiedliwy (1177-1194) objął władzę w Krakowie w wyniku zamachu i obalenia postanowień ustawy sukcesyjnej ojca (żył brat Mieszko III i bratankowie - książęta śląscy i wielkopolscy). Znalazł poparcie u możnowładztwa i Kościoła. Obalona został wola ojca oraz zasada senioratu i pryncypatu. Rządy sprawował z woli społeczeństwa zgodnie z prawem do wyboru władcy. W 1180 r. na wiecu w Łęczycy Kazimierz zrzekł się na rzecz Kościoła prawa do dóbr po zmarłych biskupach (ius spolii) i ograniczył nadużycia możnych w korzystaniu z podwód (transportu) i stacji (darmowego mieszkania w drodze) w dobrach kościelnych. Kazimierz Sprawiedliwy uzyskał poparcie Kościoła polskiego i papieża dla swoich rządów w Krakowie, a także dla swoich dzieci.
Zapamiętaj!
Uchwały wiecu w Łęczycy zapoczątkowały proces nadawania Kościołowi i rycerstwu immunitetów (przywilejów), które osłabiały władzę książęcą w Polsce. Państwo Kazimierza Sprawiedliwego obejmowało: ziemię krakowską, sieradzko-łęczycką, sandomierską, Mazowsze. Kujawy znalazły się pod panowaniem Kazimierza - początkowo z tytułu opieki nad Leszkiem, synem Bolesława Kędzierzawego, a po jego śmierci zostały bezpośrednio włączone do państwa Kazimierza.
W warunkach Europy XI i XII w. nastąpił potężny rozwój budownictwa, przede wszystkim sakralnego, w którym dominował styl romański. Powstał z połączenia tradycji rzymskich i wschodnich.
Podstawowym tworzywem budowlanym był kamień. Drewniane stropy powszechnie zastępowano sklepieniami: krzyżowym i kolebkowym. Mury były grube, okna i drzwi małe. Sprawiało to wrażenie mrocznego wnętrza. Najbardziej popularnym planem, na jakim budowano kościoły, był plan bazyliki o trzech lub pięciu nawach na rzucie krzyża łacińskiego. Motywami dekoracyjnymi były wątki geometryczne i stylizowana roślinność. W sztuce romańskiej rozwijała się rzeźba - naiwna w formie i nieporadna. Na południu Europy rozwinęło się malarstwo ścienne - freski na ścianach kościołów. Nastrój mroczności w świątyniach potęgowały różnobarwne witraże.
W XIII w. nastąpił w Polsce przełom w dziedzinie kultury. Kulturą zaczęli się interesować ludzie świeccy - możni i bogate mieszczaństwo. Powstawały coraz liczniejsze szkoły przykatedralne i, kształcące na poziomie podstawowym, parafialne, co wpłynęło na wzrost liczebny polskiego
duchowieństwa. Wybitnym kronikarzem polskim był Wincenty Kadłubek, absolwent uniwersytetów w Paryżu i Bolonii. Jego Kronika cieszyła się dużym zainteresowaniem. Dziś wiadomo, że autor nie był pisarzem do końca obiektywnym w przeciwieństwie do naszego pierwszego kronikarza Galla
Anonima, piszącego na pocz. XII w. na dworze księcia Bolesława Krzywoustego. Autorem powstałych w poł. XIII w. żywotów św. Stanisława był Wincenty z Kielc. Coraz więcej Polaków wybierało studia zagraniczne. Ukazały się licznie kroniki (Kronika wielkopolska, Kronika śląsko-opolska i inne).
Kryzys w Europie zachodniej od końca XIII w. DO początku XVI w.
W miarę postępów w rozwoju gospodarczym Europy upowszechniał się pieniądz i jego odpowiedniki. W obiegu było niewiele monet, dlatego też zastępowały je często towary, np. pieprz, zboże. Prawo bicia monety przysługiwało władcom, jednak ci często wyrażali zgodę na wypuszczanie własnych pieniędzy przez możnych duchownych i świeckich. W użyciu była duża ilość różnych walut.
Utrudniało to posługiwanie się nim. Pojawili się ludzie, którzy wymieniali monety jednego kraju na monety innego. W kantorach skupywali metale szlachetne i inne cenne towary. Coraz powszechniejszy
stawał się kredyt. Powstawały specjalne instytucje trudniące się udzielaniem pożyczek - domy bankierskie. We Włoszech pojawiły się weksle i przekazy. Pierwsze lombardy i domy handlowe pojawiły się na południu Europy w państwach włoskich, które zaznajomiły się z takimi formami płatności na Wschodzie.
W miastach w XII i XIII wieku rozpowszechniły się gildie i hanzy. Gildie - organizacje kupieckie, opiekowały się członkami w czasie chorób i nieszczęść, grupowały kupców jednego miasta. Kupcy kilku miast grupowali się w tzw. hanzach - najpotężniejszą z nich była Hanza Niemiecka grupująca kupców Lubeki i Hamburga, a także kupców miast bałtyckich i Europy Środkowej. Rzemieślnicy w miastach grupowali się w cechach. Jeden cech mógł zrzeszać rzemieślników kilku rzemiosł. Dostanie się w poczet członków cechu było bardzo trudne i wymagało przejścia długiej drogi praktykowania i nauki zawodu u mistrza.
Próby zjednoczenia ziem polskich na przełomie XIII i XIV wieku
Na przełomie XII i XIII w. na ziemiach Polski trwały dalsze podziały dzielnicowe. Ziemia krakowska nie była objęta rozdrobnieniem, a panowanie w Krakowie było pewnym symbolem i krokiem do łączenia ziem polskich. Władcy polscy nie byli królami, jednak nazwa Królestwo Polskie utrwaliła się i stała się symbolem i nakazem dla książąt piastowskich do walki o jedność polityczną.
Państwo Henryka I Brodatego (1232-1238) początkowo obejmowało: większość Śląska, Małopolskę, z racji opieki nad księciem Bolesławem Wstydliwym - Sandomierz, rządy opiekuńcze na Śląsku opolsko-raciborskim. W 1234 r. zdobył Wielkopolskę po Wartę, osadzając tam jako namiestnika syna, Henryka Pobożnego. Brodaty w porozumieniu z cesarzem podjął starania o koronę królewską dla syna. Był nieugięty wobec próbującego usamodzielnić się Kościoła. W 1238 r.
zmarł. Henryk II Pobożny (1238-1241) objął władzę po ojcu. Jego państwo składało się z:
Małopolski, Sandomierza, Śląska opolsko-raciborskiego, Wrocławia i większości Śląska, Wielkopolski z Gnieznem. Henryk II Pobożny podjął starania o koronę, ustępował jednak usamodzielniającemu się Kościołowi. W bitwie pod Legnicą w 1241 r., w czasie najazdu tatarskiego zginął. Państwo rozpadło się.
W 2. poł. XIII w. kilku książąt piastowskich próbowało dokonać zjednoczenia. Rozpoczęło się to po śmierci księcia krakowskiego Bolesława IV Wstydliwego (1243-1279) i jego następcy Leszka Czarnego (1279-1288), wnuka Konrada Mazowieckiego. Część rycerstwa małopolskiego poparła księcia płockiego, Bolesława. Nie opanował on jednak Krakowa, ponieważ reszta rycerstwa z kasztelanem krakowskim Sułkiem oddała miasto księciu wrocławskiemu Henrykowi IV Probusowi (1288-1290). Rozpoczęły się walki o Kraków między księciem śląskim a księciem brzesko- kujawskim Władysławem Łokietkiem. Walki zakończyły się opanowaniem Krakowa przez Henryka IV Probusa a Sandomierza przez Władysława Łokietka. Henryk IV, jako najpotężniejszy książę polski, rozpoczął starania o koronę królewską, które przerwała śmierć w 1290 r. W testamencie,
sporządzonym na kilka miesięcy przed śmiercią, przekazał swoje prawa do Krakowa księciu wielkopolskiemu Przemysłowi II Wielkopolskiemu(1290-1296).
Do panowania w Krakowie i Małopolsce zgłosił pretensje król czeski Wacław II Przemyślid. W 1291 r. Kraków został zajęty w imieniu Wacława II Przemyślida (1291-1305), który zaczął tytułować się księciem krakowskim i sandomierskim. Król czeski zajął Sandomierz (1292) wypierając Władysława Łokietka i zmusił go w Sieradzu do złożenia sobie hołdu lennego.
Zapamiętaj!
Książę Przemysł II jako pan Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego w 1295 r. w Gnieźnie koronował się na króla Polski. Państwo objęło jedynie te dwie dzielnice. W 1296 r. został jednak zamordowany.
Łokietek zajął za zgodą możnych Pomorze i większość Wielkopolski, książę Henryk głogowski północno-zachodnie pogranicze Wielkopolski. W 1299 r., wobec twardych rządów Łokietka, rycerstwo wielkopolskie powołało na tron Wacława II.
Zapamiętaj!
W 1300 r. król czeski Wacław II Przemyślid w Gnieźnie koronował się na króla Polski. Jego państwo objęło: Małopolskę, Wielkopolskę, Pomorze Gdańskie, ziemię sandomierską, łęczycko- sieradzką, część Kujaw, część Śląska - opolsko-raciborski i wrocławski. Jego królestwo przetrwało do 1306 r. - śmierci następcy, Wacława III Przemyślida.
Rozpoczęły się ponowne walki o zjednoczenie ziem polskich.
Królestwo Władysława Łokietka
Rządy czeskie w Polsce natrafiły na opór części społeczeństwa. W Wielkopolsce wybuchło powstanie antyczeskie. Na przełomie lat 1304 i 1305, korzystając z pomocy węgierskiej, na ziemie polskie powrócił Władysław Łokietek. Stało się to sygnałem do wybuchu ogólnopolskiego powstania. W 1305 r. zmarł król Czech i Polski, Wacław II. Władzę po nim objął jego syn Wacław III. W drodze do Krakowa w Ołomuńcu król Czech został zamordowany. Książę Władysław Łokietek rozpoczął jednoczenie ziem polskich. Początkowo opanował ziemię sandomierską, łęczycko-sieradzką i ojczyste Kujawy. Po śmierci Wacława III Łokietek zajął Kraków i Pomorze Gdańskie. Początkowo nie opanował Wielkopolski. Rządy przejął tam książę Henryk głogowski. Władysław Łokietek natrafił na duże trudności w procesie jednoczenia Polski:
Władysław Łokietek zjednoczył w swoich rękach Wielkopolskę, Małopolskę, ziemię łęczycko- sieradzką iKujawy. Rozpoczął starania u papieża o zgodę na koronację królewską. W takim duchu została napisana specjalna petycja koronacyjna ze zjazdu w Sulejowie dostojników duchownych i
świeckich w 1318 r. Dopiero zmiany na tronie niemieckim i papieskim pozwoliły Łokietkowi otrzymać wstępną zgodę na koronację.
Zapamiętaj!
20 stycznia 1320 r. w katedrze wawelskiej Władysław Łokietek został koronowany na króla Polski. Trwale zjednoczył ziemie polskie. Zakończył się okres rozbicia dzielnicowego, na trwałe została odnowiona godność królewska.
Łokietek nie pogodził się z utratą Pomorza. W walkach z Krzyżakami w latach 20. i 30., mimo że odnosił doraźne sukcesy, jednak stracił ziemię dobrzyńską (1329) i Kujawy (1332). Arbitraże papieskie nie przyniosły spodziewanego rozwiązania. Konsekwencją walk z Krzyżakami były nie tylko straty terytorialne, ale także zhołdowanie przez króla czeskiego Jana Luksemburskiego, wspierającego Krzyżaków, niektórych książąt mazowieckich i śląskich. Nadal wysuwał on pretensje do panowania w Polsce. Rozejm zawieszał działania zbrojne, a śmierć króla w 1333 r. przedłużała okres spokoju.
Państwo Kazimierza Wielkiego
Król Kazimierz Wielki (1333-1370) w polityce wewnętrznej zmierzał do integracji (zjednoczenia) państwa i wzmocnienia swojej władzy.
Wiele uwagi poświęcił rozwojowi gospodarczemu ziem polskich, uważając, że jest to warunek silnego zespolenia dzielnic. Wprowadził jednakowe obciążenia pieniężne i wojskowe dla całej ludności, jednakowe świadczenia na rzecz Kościoła, przeprowadził reformę monetarną (wartość osłabił - psucie monety), nakazał używania wyłącznie monet polskich przy rozliczeniach (w myśl zasady „jedna moneta w jednym królestwie”), nadał liczne przywileje handlowe i lokacyjne dla miast - 27 z nich otoczył murami.
Król utrzymał urzędy namiestnicze starostów, którzy byli od niego zależni, sprawowali w imieniu władcy władzę w ziemiach i województwach. Ograniczył znaczenie dawnych urzędników dzielnicowych - stali się teraz urzędnikami ziemskimi. Duże znaczenie miało powołanie Rady Królewskiej, która miała charakter ponad dzielnicowy, składała się z dostojników dzielnicowych i urzędników centralnych - podskarbi, podkanclerzy królestwa, dostojnicy kościelni, a także inne osoby wyznaczone przez króla.
Król Kazimierz, doceniając konieczność zbudowania silnych podstaw materialnych swojej władzy, w celu wzmocnienia i centralizacji władzy królewskiej - stworzył podstawy skarbu królewskiego, państwowego opartego na dochodach z ceł, stałych podatków, produkcji soli w żupach bocheńsko-wielickich i ruskich. Dbał także o wzrost dochodów z rozległych dóbr ziemskich. W tym celu powołał specjalne trybunały rewindykacyjne, które odbierały szlachcie i instytucjom kościelnym bezprawnie zagarnięte przez nich ziemie. Zniósł podatek poradlny, a w jego miejsce wprowadził stały podatek w dobrach świeckich i duchownych płacony co roku. Król zatrzymywał też wiele pieniędzy w skarbie, nie wysyłając do Awinionu dziesięciny papieskiej i świętopietrza.
Kazimierz Wielki zajął się sferą prawną. W myśl zasady „jedno prawo w jednym królestwie” częściowo zunifikował(ujednolicił) prawo: po 1357 r. zostało spisane prawo zwyczajowe dla Wielkopolski - statut piotrkowski, a później dla Małopolski - statut wiślicki. W 1356 r. na Wawelu król ustanowił Sąd Najwyższy Prawa Niemieckiego na Zamku Krakowskim, który był najwyższą instancją sądowniczą dla miast polskich lokowanych na prawie niemieckim.
Choć mówi się o państwie Kazimierza Wielkiego jako o monarchii stanowej, to jednak król dbał o umocnienie swojej władzy i wprowadzał rządy centralistyczne. Rzadko zwoływał wiece międzydzielnicowe (późniejsze sejmiki generalne i sejm walny), zjazdy dzielnicowe, na które przybywała także szlachta a nawet przedstawiciele miast i chłopów - odgrywały jeszcze drugoplanową rolę. Stany posiadały własne sądownictwo, sąd królewski sądził w sprawach zdrady, obrazy majestatu, rozpatrywał skargi na urzędników, sprawy dotyczące majątków i dochodów królewskich, spory między stanami, interpretował zakres i treść przywilejów stanowych,
Zapamiętaj!
Władza królewska Kazimierza była rozległa. Był zwierzchnikiem administracji, dysponował rozdawnictwem królewszczyzn (dóbr królewskich), był nadal najwyższym sędzią i źródłem prawa.
Władzę Kazimierza Wielkiego wzmacniało dziedziczne prawo i przejęcie władzy po śmierci ojca, króla Władysława.
Za panowania Kazimierza Wielkiego upowszechniło się określenie Korona Królestwa Polskiego (Corona Regni Poloniae). Był to wyraz istnienia modelu monarchii stanowej:
Kazimierz Wielki, obejmując tron w 1333 r., musiał rozwiązać wiele problemów w kontaktach z sąsiadami.
Jako najważniejsze zadanie król stawiał sobie rozerwanie sojuszu luksembursko- krzyżackiego, które nastąpiło w 1335 r. na zjeździe monarchów w Wyszehradzie. Przy pośrednictwie króla Węgier, Karola Roberta, Kazimierz Wielki wykupił od Luksemburgów roszczenia do Krakowa za kwotę 20 tys. kop groszy praskich. Problem krzyżacki został rozwiązany oddzielnie.
Nowy kierunek w polityce zagranicznej to Ruś Halicko-Włodzimierska. W 1340 r. zmarł książę Rusi Halicko-Włodzimierskiej Jerzy II. Zgodnie z testamentem ustanowił swoim spadkobiercą króla Kazimierza - król polski przy pomocy węgierskiej podjął wyprawę na wschód. W wyniku trwających dwadzieścia sześć lat (do 1366 r.) wypraw została zajęta Ruś Halicka z Haliczem i Lwowem, część Rusi Włodzimierskiej. Resztę ziem zajęli Litwini. Na Podolu król ustanowił namiestników jako swoich lenników. Pretensje Węgrów do Rusi Halickiej unormował układ z 1350 r. między Kazimierzem a Karolem Robertem Andegaweńskim. W przypadku objęcia tronu polskiego przez Andegawena (wcześniejsze układy dynastyczne) Ruś miała pozostać przy Polsce, w przypadku objęcia tronu
polskiego przez potomka męskiego Kazimierza, Węgrzy mogli odkupić Ruś Halicką za 100 tys.
florenów.
W 1351 r. Kazimierz zajął płocką część Mazowsza. Udało mu się także wymóc na Karolu IV czeskim zrzeczenie się praw lennych do reszty Mazowsza. Zacieśnił kontakty z władcami Pomorza Zachodniego. Potwierdzeniem było małżeństwo córki Elżbiety z księciem wołogoskim Bogusławem V (1343 r.). Zawarcie przymierza z Danią w 1350 r., przyłączenie do Polski Drahima i Czaplinka (1364), zhołdowanie rycerzy niemieckich von Osten na Santoku i Drezdenku (1365) było wymierzone przeciw Krzyżakom i Brandenburczykom.
Zapamiętaj!
