1
SPIS Z A W A R TO ŚĆ TEC Z K I
I./l. Relacja —
I./2. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora — -
"I./3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora ---- -
"II. Materiały uzupełniające relację l o
.k fi"b
III./l. Materiały dotyczące rodziny re la to ra ---
III./2. Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r. —-
1II./3. Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945) -—
III./4. Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945 ---- ' III./5. Inne ..'T'-
IV. Korespondencja
V. Nazwiskowe karty informacyjne VI Fotografie
2
3
SYLWETKI DOWÓDCÓW
ZWIĄZKU POLAKÓW “MŁODY LAS”
Malborska organizacja była w zasadzie kontynuatorką Tajnego Związku M łodzieży W iejskiej “M łody Las”, na czele którego stał jej komendant - Narcyz K ozłowski. P ocząw szy od 1941 r. działalnością “M łodego Lasu”, którego sztab znajdował się w Malborku, kierowało do chw ili rozwiązania w sierpniu 1945 r. pięciu dow ódców poszczególnych regionów . Ich sylw etki, ze względu na brak pełnej dokumentacji, zostały zaledw ie naszkicow ane i wym agają pełnego, wyczerpującego om ów ienia.
y * .
ALEK SA N D ER W IŚNIEW SKI “ALI”
Pierw szym dow ódcą Związku Polaków w Prusach W schodnich “M łody Las” był absolw ent Politechniki Lw ow skiej - inż. Aleksander W iśniew ski ps. “A li” . Kiedy w 1941 r. wraz z innymi Polakami znalazł się na przym usow ych robotach w Malborku, rozpoczął pracę w warsztatach zlokalizow anych przy obecnej ul. Poczty Gdańskiej 3. Odbył św ieżo służbę w ojskow ą i znał św ietnie język niem iecki, co w znakom ity sposób ułatwiało mu kontakty z m iejscow ą ludnością, a rów nocześnie pozw alało na bieżące śledzenie prasy i słuchanie kom unikatów wojennych.
W krótce po przybyciu do Malborka, został wraz z Antonim Janowiczem zaproszony przez Narcyza K ozłow skiego na spotkanie do ogrodnictwa przy ul.
Kopernika 27, celem om ów ien ia wstępnych przygotow ań, zm ierzających do utworzenia tajnej organizacji polskiej, przeciwstawiającej się wynarodowieniu Polaków. Po akceptacji propozycji, przyjęto go na członka i ze w zględu na bezpieczeństw o komendanta, zaproponowano funkcję dow ódcy.
W taki oto sposób 5 maja 1941 r. powstał Zw iązek Polaków w Prusach W schodnich “M łody Las" w Malborku. Wkrótce cała trójka złożyła uroczyste ślubowania na kopie sztandarów krzyżackich przekazanych z W awelu do zamku. Do W ielkiego Refektarza, gdzie zostały um ieszczone, dostał się ze sw ym i kolegam i - tym razem bez identyfikacyjnych naszywek z literą “P” . Tu w obecności historycznych sztandarów przyrzekał: “będę o jej w olność w alczył w szędzie, abyś O jczyzno wolną była” .
A leksander W iśn iew sk i m im o m ło d eg o w ieku okazał się dobrym organizatorem i psychologiem ludzi, których potrafił skupić koło siebie i z którymi um iał znaleźć w spólny język . N ic w ięc dziw nego, że praca organizacyjna i propagandowa zaczęłą dawać ow oce. U w idoczniło się to w e w zroście członków organizacji, pozw alających na tworzenie grup operacyjnych i wydawaniu ulotek.
N iem ały wpływ m iały tu również jeg o walory osobiste - był przystojny, uczynny i skromny. N ie lubił m ów ić o sobie.
Był przekonany, że należy działać na szkodę Trzeciej R zeszy, aby przyśpieszyć jej upadek, kontynuować chlubne tradycje walki o polskość tych ziem ,
17 4
l !
>
podtrzymywać słabych na duchu i przeciw stawiać się w szelkim próbom germanizacji.
I dlatego dużo czasu pośw ięca na popularyzowanie celó w organizacji wśród ludności polskiej. C elow i temu służyły rów nież ulotki, które stały się z czasem przyczynąjego aresztowania.
A oto jak do tego doszło. D zięki osobistym walorom i fakcie, że był człow iekiem wolnym , cieszył się pow odzeniem u kobiet. W iem y, żem iał przyjaciółkę z Uniwersytetu W arszaw skiego, która pracowała jako sekretarka w sopockim Gestapo. W okresie, kiedy organizacja nie m iała własnej m aszyny do pisania, u niej odbijał pierw sze ulotki. C zęść m ateriałów propagandowych przygotow yw ał również podczas sw ego pobytu w Nowym M ieście. W iosną 1942 r. przyłapano go w Sopocie wraz z przyjaciółką w trakcie przepisywania kolejnych ulotek. Aresztow ano go w ów czas i w kajdankach odstaw iono do Malborka. Tu wtrącono do mrocznej piw nicy starom iejskiego ratusza, zam ienionego w czasie ostatniej wojny na areszt policyjny podporządkowany kwidzyńskiem u Gestapo.
Do dziś nie w iem y dokładnie czy “cynk” do Gestapo w Sopocie dali tzw.
volksdeutsche, którzy przeniknęli do organizacji na terenie N ow ego Miasta, czy była to zw ykła wpadka. Po kilkunastu dniach siedzenia o Chlebie i w odzie, drobiazgowych przesłuchaniach, połączonych z brutalnym biciem , odstaw iono go do B yd goszczy, gdzie po kolejnych przesłuchaniach zamordowano w tzw. “D olinie Śm ierci” pod
Fordonem. ,-
W związku z jeg o śm iercią odbyło się w Dom u Polskim w K ałdow ie, w m ieszkaniu Moniki Isdepskiej specjalne zebranie z udziałem przedstawiciela Polskiej Armii Powstania z Torunia. Przyw iózł on zatw ierdzony wniosek, przyznający Aleksandrowi W iśniew skiem u ps. “A li” przyznany pośm iertnie stopień pułkownika i Krzyż Virtuti Militari. Zebrani chw ilą ciszy uczcili bohaterską śmierć p ierw szego
z dow ódców “M łodego Lasu” . (/
\
NARCYZ KOZŁOW SKI ‘‘SZARY”
Po aresztowaniu Aleksandra W iśniew skiego funkcję dow ódcy “M łodego Lasu” przejął Narcyz K ozłow ski ps. “Szary” . M ianowanie odbyło się w połow ie czerw ca 1942 r. w m ieszkaniu kierow cy sam ochodow ego Pawła W iśniew skiego ps.
“Longin” w Malborku, przy ul. K ościuszki 10. W akcie tym uczestniczyło kierownictwo
“M łodego Lasu” i je g o przedstaw iciele z 18 pow iatów . Nom inację tę zatw ierdziła Komenda G łów na Polskiej Armii Powstania na Okręg Pomorski. W wydanym pełnom ocnictw ie oznaczonym nr porz. 4 7 3 8 /3 4 z dnia 16 sierpnia 1942 r. czytamy:
“W dniu dzisiejszym zam ianowałem Pana Narcyza K ozłow skiego stopniem D - c y
“M łodego Lasu” i Polskiej Armii Powstania i upełnom ocniłem do w szelkich czynności organizacyjno - twórczych oraz każdego rodzaju rożk ^ od aw stw a w 7Ql'r'ł «ip ś c iś le o k reślo n y m . Pan K o zło w sk i “ S za rv ” iest u n raw nion y do
5
"MŁODY LAS" (2) b
P ie rw s z y m d o w ó d c ą ó w c z e s n e g o Z w ią z k u P o la k ó w w P r u sa c h W sc h o d n ic h , w y b ra n y m n a z e b r a n iu z ało ży c ie lsk im w o g r o d n ic tw ie N ie m c a E r n s ta R u d la fa w M a lb o r k u p rz y u l. K o p e rn ik a 27, b y l in ż . A le k s a n d e r W iśn ie w sk i p s. "A li". Z e b r a n ie to o d b y to się 5 m a ja 1941r. na p ro p o z y c ję N a rc y z a K o z ło w sk ie g o p s . "S z a ry ”, k tó r y b y t tu z a t r u d n io n y w c h a r a k t e r z e o g r o d n ik a , a m ie s z k a ł n a p o d d a s z u d o m u w s p o m n ia n e g o N ie m c a . W a r to tu o d n o to w a ć , żc m ia ło t o m ie js c e n a s ie d e m ty g o d n i p r z e d n a p a ś c ią N ie m ie c na Z w ią z e k R a d z ie c k i.
A le k s a n d e r W iśn iew sk i, u r. w 1 919r. b y ł a b s o lw e n te m P o lite c h n ik i L w o w sk ie j, m ia ł za s o b ą s łu ż b ę w o js k o w ą i n a le ż a ł d o p o k o le n ia " K o lu m b ó w " . W r o k u 1941 z o s ta ł w y w ie zio n y n a p rz y m u s o w e r o b o ty d o M a lb o r k a i u m ie s z c z o n y w p rz e jśc io w y m o b o z ie , z n a jd u ją c y m się n a b o is k u Z a s a d n ic z e j S z k o ły Z a w o d o w e j p rz y ul. 17 M a r c a 4.
P r z e b y w a ł tu w n ie is tn ie ją c e j d z iś sali g im n a s ty c z n e j, m a ją c d o sw ej d y sp o zy c ji r o z ś c ie lo n ą n a p o d ło d z e s ło m ę i u m ie s z c z o n ą w k ą c ie b e c z k ę z w o d ą d o p ic ia . S tą d s k ie r o w a n y z o s ta ł d o p ra c y w w a rs z a ta ta c h p rz y
o b e c n e j ul. P o c z ty G d a ń sk ie j 3.
Z n a ł św ie tn ie ję z y k n ie m ie c k i, c o w z n a k o m ity s p o s ó b u ła tw ia ło m u k o n ta k ty z m iejsco w ą lu d n o ś c ią i p o z w a la ło na śle d z e n ie k o m u n ik a tó w w o je n n y ch w p r a s ie h itle ro w s k ie j. P o z a tym b y ł p rz y s to jn y , k o le ż e ń sk i i uczy n n y , c o z ko lei zje d n y w a ło m u p rz y ja ź ń ze s tr o n y płci p ię k n e j.
M ia ł p rz y ja c ió łk ę z U n iw e rsy te tu W a rsz a w sk ie g o , k tó ra p r a co w ała ja k o s e k r e ta r k a w G e s ta p o w S o p o c ie . W o k re s ie , k ie d y o rg a n iz a c ja n ic m ia ła w ła sn e j m a sz y n y d o p is a n ia , u n ie j o d b ija ł p ie rw sz e u lo tk i.
C zę ść m a te ria łó w p r o p a g a n d o w ych p rz y g o to w y w a ł ró w n ie ż p o d c z a s sw e g o p o b y tu w N o w ym M ie śc ie i P r a b u ta c h .
P e w n e j n ie d z ieli w p o ło w ic m a ja 1941r. w ra z z N a rc y ze m K o zło w sk im , k tó re g o u w a ża ł za fa k ty c z n eg o , c h o ć n ie o fic ja ln e g o p rz y w ó d c ę i k ry ł p rz e d h itle ro w c a m i o ra z A n to n im J a n o w i- c z e m -ps. "K siądz" u d a ł s ię na z a m e k , a b y złożyć ś lu b o w a n ie . D o s t a ł się w ra z ze sw ym i k o le g a m i, tym ra z e m b e z id e n ty fik acy jn y ch n aszy w ek z lite rą
"P" d o S ali R y ce rsk ie j, a b y zło ży ć p o ta je m n ie k o n s p ira c y jn ą p rz y s ię g ę . Z n a jd o w a ły się tu
kopie. 18 c h o rą g w i z d o b y ty c h p rz e z w o jsk a p o ls k ie p o d w o d z ą W ła d y sła w a J a g ie łły w b itw ie p o d G ru n w a ld e m , a p rz e n ie s io nych w m a ju 1 940r. z w oli g e n e r a l n e g o g u b e r n a t o r a H a n s a F r a n k a , z W a w e lu d o z a m k u m a lb o rs k ieg o .
W y sz e p ta ł w ó w czas w ra z z n im i la k , a b y ich N ie m c y n ic u sły szeli, sw ą k o n s p ira c y jn ą p rz y sięg ę : "N a s z ta n d a r y z d o b y te p o d G ru n w a ld e m p rz e z w o j
s k a p o ls k ie p rz y s ię g a m O jc zy ź n ie - P o ls c e , żc b ę d ę o je j w o ln o ś ć w alczy! w sz ę d z ie , a b y ś O jc zy z n o , w o ln ą b y ła.
B ę d ę p r z e s tr z e g a ł z a r z ą d z e ń
" M ło d e g o L a su " w e d łu g ry g o ru w o jsk o w e g o ." W te n s p o s ó b ro z p o c z ę ła s ię d z ia ła ln o ś ć o r g a n izacji.
A l e k s a n d e r W iśn ie w s k i, m im o m ło d e g o w ie k u , o k a z a ł s ię d o b ry m o r g a n iz a to r e m i z n a w c ą lu d zi, z k tó ry m i u m ia ł z n a le ź ć w sp ó ln y ję z y k i s k u p ić k o ło sie b ie . N ic w ię c d z iw n e g o , żc p ra c a o rg a n iz a c y jn a i p r o p a g a n d o w a z a c z ę ła w y d a w a ć o w o c e . U w id o c z n iło s ię to w e w z ro śc ie liczby, c z ło n k ó w , d o c z e g o b a r d z o w y d a tn ie p rz y c zy n iła się o d e z w a s k ie r o w a n a d o P o la k ó w z a tru d n io n y c h n a p rz y m u s o w y c h ro b o ta c h w d a w n y c h P r u s a c h W sc h o d n ic h . O d e z w a ta o p r a c o w a n a p rz e z N a rc y z a K o z ło w sk ie g o w m a ju 1941r. i o z n a c z o n a k r y p to n im e m W y sp a K /W ro z p o c z y n a ła s ię o d słów :
"A p e lu je m y d o d o ro s ły c h i m ło d z ie ży , d o ty ch , c o n a le ż e li d o p a rtii p o lity c z n y c h , d o o r g a n izacji m ło d z ie ż o w y c h i tych, k tó rz y n ig d z ie n ie n a le ż e li, w s tę p u jc ie w s z e re g i ta jn e j o r g a n iz ac ji Z w ią z k u P o la k ó w w P r u s a c h W sc h o d n ic h " M io d y L as", k t ó r y p ro w a d z i d o w alk i o w o ln o ś ć P o ls k i p rz e c iw k o g e rm a n iz a c ji P o la k ó w , a w s p ó l
n y m w y siłk ie m b ę d z ie m y c h ro n ić k u ltu r ę p o ls k ą w m ia rę n a sz y c h m o ż liw o ści, b ę d z ie m y j ą sze rz y ć n a ty m te re n ie ..."
W e r b u n e k d o o rg a n iz a c ji o d b yw ał s ię s y s te m e m tró jk o w y m , p r z y czym b y ła w y m a g a n a p rz y się g a s k ła d a n a p rz e z k a n d y d a ta w o b e c d w ó c h w p ro w a d z a ją c y c h . M ia ła o n a n a jc z ę śc ie j m ie js c e w
b e z p o ś r e d n im s ą s ie d z tw ie m al- b o r s k ie j tw ie rd z y , b ę d ą c e j re p r e z e n t a c y jn ą s ie d z ib ą w ielkich m is trz ó w k rz y ż ac k ic h , a p ó źn iej k r ó ló w p o ls k ic h .
W sz y scy c z ło n k o w ie o rg a n iz a cji z g o d n i byli c o d o te g o , że n a le ż y d z ia ła ć n a s z k o d ę N ie m c ó w , a b y p rz y sp iesz y ć ich u p a d e k , k o n ty n u o w a ć c h lu b n e tr a d y c je w alk i o p o ls k o ść tych z ie m , p o d trz y m y w a ć słab y c h na d u c h u i p rz e c iw s ta w ia ć się w sze
lk im p r ó b o m w y n a ro d o w ie n ia . W ty m o k r e s ie A le k s a n d e r W iśn ie w s k i, k tó ry byl o d p o w ie d z ia ln y za o k r ę g b y d g o sk i, d u ż o c z a s u p o ś w ię c a p o p u la ry z a cji u lo te k , k tó r e ro z p o c z y n a ły się o d z n a n e g o c z tc ro w ie r sz a N a rcy za K o z ło w sk ie g o - "Szarego":
"S z u m i L a s, M ło d y L as, c h o ć n ie w id a ć, c h o ć nie s ły ch a ć ,
a le r o ś n ie w k o ło n a s M ło d y L a s, P o ls k i Las"
Z a w ie ra ły p o n a d t o o s trz e ż e n ia : " B ą d ź c z u jn y - w ró g cię o b s e r w u je " . W io s n ą 1942r. -przy
ł a p a n o g o w S o p o c ie w raz z p rz y ja c ió łk ą , n a g o rą c y m uczyn
k u w tra k c ie o d b ija n ia k o lejn y ch u lo te k . A re s z to w a n o g o i w k a jd a n k a c h o d s ta w io n o d o M a l
b o r k a , p o czy m w trą c o n o d o m ro c z n e j p iw n icy s ta r o m ie js k ie g o r a tu s z a , z a m ie n io n e g o w c z a s ie o s ta t n ie j w o jn y n a a re sz t p o lic y jn y p o d p o rz ą d k o w a n y kwi
d z y ń s k ie m u G e s ta p o . T u przy k u to g o g ru b y m ła ń c u c h e m d o śc ia n y , w k tó r e j tkw iły żelaz n e h a k i d o w ie sz a n ia w ięźn ió w . D o d z iś n ic w ie m y d o k ła d n ie , czy
"c y n k ” d o G e s t a p o w S o p o c ie d a li tzw . v o lk s d e u ts c h c , k tó rz y p r z e n ik n ę li d o o rg a n iz a c ji na t e r e n ie N o w e g o M ia s ta , czy te ż b y ła to zw ykła w p a d k a . F a k te m je s t j e d n a k , ż e p o k ilk u n a s tu d n ia c h s ie d z e n ia o c h ie b ic i w o d z ie , i p r z e s łu c h a ń p o łą c z o n y ch z b ru ta ln y m b ic ie m o d s ta w io n o g o d o ' B y d g o szczy , g dzie p r a w d o p o d o b n ie z a m o rd o w a n o w tzw . D o lin ie Ś m ie rc i. P o ś m ie r t n i e R a d a N a c z e ln a "M ło d eg o L a s u ” p rz y z n a ła m u sto p ie ń w o jsk o w y p u łk o w n ik a i krzyż Y i r t u t t i M ilita ri.
W ie sła w Jed liń sk i
6
7
Hasło Z w ią z e k r o i a k o w w r r u s a c h W s c h o d n ic h - Młody L a s " 1939 - 1945 r o k
Syg. 1/66 i n ż y n i e r
Z .y/!A ,Z £ K P O L A K<2?W
,,/H kiOD
y l a s^
/uie /^,!*~ ę u c& 3 C
A l e k s A N R A
W IŚ N IE W S K IE GO //A L K
A l e k s a n d e r W i ś n i e w s k i w A l i M b y ł a b s o l w e n t e m P o l i t e c h n i k i L w o w s k i e j , p o r u c z n i k i e m r e z e r w y , p r a c o w a ł w w a r s z t a c i e ś l u s a r s k i m w M a l b o r k u .
W 1941 r o k u n a l e ż a ł do p i e r w s z e j t r ć j k i o r g a n i z a t o r ó w " Młodego L a s u " , b y ł p i e r w s z y m d o w ó d c ą ^ P fa tf tJ rbifdi)pf*0ł
Po r o c z n e j d z i a ł a l n o ś c i i n a w i ą z a n i u w s p ó ł p r a c y z B r o d n i c ą i Ja bło nowem , a s z c z e g ó l n i e z B e r n a r d e m C z o ł b ą z P . A . P . w T o r u n i u ,
z o s t a j e p r z e z G e s t a p o a r e s z t o w a n y , t o r t u r o w a n y w s t a r y m r a t u s z u w M a l b o r k u i ś l a d po nim
z a g i n ą ł .
Nsln a c z e l n e g o dowódcę " Młodego L a s u "
z o s t a ł / p o w o ł a n y p r z e z p i e r w s z ą Radę N a c z e l n ą ? z w o ł a n ą w l e c i e w 1942 r o k u w M a l b o r k u p r z y u l . K o ś c i u s z k i 1 0 . N a r c y z K o z ł o w s k i " S z a r y " .
Druk. Tczew • 991 — 5oo« — 4. 8. 49
8
Uitsj
Wiśniewski Aleksander ps. „Ali”, „Ilia”, „Inżynier” (?-19 42 ), dow ód ca orga
s
nizacji konspiracyjnej Zw iązek Polaków w Prusach W schodnich „M łody Las”.
B rak danych o m iejscu urodzenia i rodzinie.
Inżynier, absolw ent Politechniki Lwowskiej, oficer rezerwy. W 1941 r. był na robotach przym usow ych w M alborku, pracując w w arsztatach przy ul. Poczty Gdańskiej 3 (nazw a po wojnie). N ależał do trójki założycielskiej, powstałej w M alborku 5 V 1941 r. z inicjatywy N arcyza K ozłow skiego ps. „S zary ”, orga
nizacji konspiracyjnej Polaków na przym usow ych robotach pn. Z w iązek Pola
ków w Prusach W schodnich „M łody L as” . Z ostał je j dow ód cą i b y ł odpow ie
dzialny za działalność w okręgu bydgoskim . W erbow ał członków (obow iązyw ał system trójkow y), tw orzył grupy operacyjne działające na lotnisku w ojskowym i dw orcu kolejow ym z zadaniem rozpoznania m.in. system u łączn ości kolejo
w ej, transportu pociągów wojskowych i sanitarnych. D rukow ał i kolportow ał ulotki, w iadom ości z nasłuchu radiow ego, który prow adził w konspiracyjnym sztabie ZPw PW „M łody Las” przy ul. Solskiego 3 w K ałdow ie k. M alborka (m ieszkanie M oniki Izdepskiej). N aw iązał w spółpracę z kom órkam i w Brodnicy i Jabłonow ie oraz PAP, gdzie kurierem był B ernard Czołba. P ro w ad ził zajęcia techniczne na jed n y m z czterech Tajnych U niw ersytetów R obotniczych krypt.
„S lusarnia” . A resztow any w iosną 1942 r. w siedzibie gestapo w S opocie w cza
sie przepisyw ania ulotek (sekretarką była znajom a z U W ) został przew ieziony do M alborka. Po ciężkim śledztwie w R atuszu (filii gestapo w K w idzynie) zo
stał praw dopodobnie przew ieziony do Bydgoszczy i rozstrzelany w Fordonie.
Rada N aczelna organizacji w składzie: W acław M ichalski ps. „U łan” , „W ojcie
chow ski”, A ntoni Janow icz ps. „K siądz”, B ernard C zołba ps. „T o p ó r” , Roman Dzierzbicki „K łos” i z urzędu dow ódca N arcyz K ozłow ski ps. „S zary” w lipcu 1942 r. pośm iertnie nadała A. W iśniew skiem u stop. płk. i K rzyż Kawalerski Orderu V M. III kl. N adanie zatw ierdziła KG PA P (nie zw eryfikow ane).
APAK. T.: Kozłowski N., Szablewski L.; C i e c h a n o w s k i K., Ruch oporu..., s. 380; J e d I i ń k i W., Związek Polaków „Młody Las", Malbork 1991, passim;
o m o r o w s k i K„ Leksykon..., (zginął w Sopocie); K o z ł o w s k i N„ Tajny viązek M łodzieży Wiejskiej „Młody Las", Gdańsk 1993, Sł. konsp. pom ..., cz. 4.
E lż b ie ta S k e rsk a
