Prawo rzymskie:
Część ogólna prawa zobowiązań
Zakład Prawa Rzymskiego
Wydział Prawa Administracji i Ekonomii
Uniwersytet Wrocławski
Kazus I
Za panowania Wespazjana ojciec Gajusa wziął od Tytusa w użyczenie niewolnika Tryboniana. Po śmierci ojca Gajus – przekonany, że Trybonian stanowił własność jego ojca, przeniósł własność tego niewolnika w drodze mancypacji na Marka. Po roku Tytus widząc swojego niewolnika zabrał go do siebie. Udziel porady prawnej Markowi
Kazus II
Aulus ustanowił na rzecz Tytusa prawo do czerpania wody ze źródła położonego na jego nieruchomości. Tytus korzystał z tego źródła przez około 5 lat, jednak z czasem postanowił wykopać na swojej nieruchomości studnię. Z tego nowego źródła wody korzystał Tytus, a po jego śmierci jego syn, zaś po jego śmierci wnuk Tytusa – Lucjusz. Za jego czasów przyszła wielka susza i studnia wyschła.
Lucjusz przypomniał sobie jednak, że jego dziadek czerpał kiedyś wodę ze źródła położonego na sąsiednim gruncie, więc sam też postanowił tak uczynić. Marcjan – wnuk Aulusa, który w tym czasie był właścicielem sąsiedniej nieruchomości nie zgadzał się aby Lucjusz korzystał z jego źródła. Oceń racje stron.
Kazus III
Gajus wziął od Belisariusza w użyczenie prasę do wyciskania oliwek, w zamian zaś Gajus zobowiązał się do goszczenia Belisariusza co roku przez tydzień w trakcie jego corocznej pielgrzymki do świątyni Marsa Mściciela. Pech chciał, że właśnie w trakcie pobytu Belisariusza spłonęła rezydencja Gajusa. W wyniku pożaru – oprócz kilkunastu niewolników – śmierć ponieśli Gajus i Belisariusz. Syn Gajusa postanowił zatrzymać prasę do wyciskania oliwek, bowiem w wyniku pożaru rodzina Gajusa znalazła się w ciężkiej sytuacji finansowej. Po trzech latach zgłosił się do niego syn Belisariusza, który zażądał zwrotu prasy. Syn Gajusa odmówił, twierdził bowiem, że nabył jej własność w drodze zasiedzenia. Rozsądź spór.
Kazus IV
W pewien lipcowy dzień 99 r. p.n.e. Appiusz uważnie obserwował swoją nieruchomość.
Od kilku miesięcy bowiem ktoś przechodził bez jego zgody przez nieruchomość, aż doprowadził do wydeptania ścieżki. Appiusz zauważył, że było to wynikiem działania jego sąsiada Septymiusza, który skracając sobie drogę do mostu przechodził przez jego nieruchomość. Nie zwracał się jednak do Appiusza z prośbą o ustanowienie służebności ani nie prowadził z nim procesu w tym przedmiocie. Kilkanaście dni później – mimo prostestów Appiusza – niewolnicy Septymiusza wybrukowali ścieżkę, a ten w dalszym ciągu z niej korzystał twierdząc, że zasiedział służebność drogi.
Zdesperowany Appiusz udał się do poradę prawną. Udziel mu jej.
Kazus V
Za panowania cesarza Leona, w 459 r. n.e. Septymiusz pożyczył Tytusowi kwotę 1000 sestercji na okres dwóch lat. Tytus zabezpieczył swój dług dając Septymiuszowi dwie niewolnice w pignus. Niewolnice były warte ok. 900 sestercji. Po dwóch latach wobec niespłacenia długu przez Septymiusza Tytus postanowił – mimo iż w umowie zastawu strony nie przewidziały prawa do sprzedaży przedmiotu zastawu – sprzedać niewolnice. Na targu niewolników wyceniono je na 1400 sestercji, bowiem w rezydencji Tytusa nauczyły się mówić po grecku, a jedna z nich nauczyła się także gry na lutni.
Czy Tytus może sprzedać niewolnice? Jeżeli tak, to w jaki sposób powinien postąpić z pieniędzmi. Odpowiedź uzasadnij.
Definicja Gaiusa
(Instytucje gajańskie, powtórzona w Instytucjach Justyniańskich)
Obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstringimur alicuis solvendae rei secundum nostrae civitatis iura
„Zobowiązanie jest (I) węzłem
prawnym, który zmusza nas do
(II) świadczenia (III)pewnej
rzeczy wg prawa naszego
państwa”
Definicja Paulusa
Obligationum substantia non in eo consistit, ut aliquod corpus nostrum aut servitutem nostram faciat, sed ut alium nobis obstringat ad dandum aliquid vel faciendum vel praestandum.
„Istota zobowiązania nie polega
na tym, ażeby jakąś rzecz albo
służebność uczynić naszą, ale na
tym, ażeby zmusić kogoś do
dania nam czegoś albo do
czynienia, albo do świadczenia.”
Zobowiązanie (obligatio) w ujęciu podmiotowym to stosunek prawny między dwiema stronami:
Wierzycielem Dłużnikiem (creditor) (debitor)
Z punktu widzenia przedmiotowego istnieją zaś:
➢Wierzytelność – jako uprawnienie wierzyciela
➢Dług – jako obowiązek dłużnika
Terminologia
➢Zobowiązanie jako węzeł prawny (vinculum iuris)
➢Zobowiązywać = wiązać (ligare) – (religio)
➢Zwalniać = rozwiązywać (solvere)
➢Terminologia związana w dużej mierze z najwcześniejszą formą egzekucji zobowiązań – egzekucja osobistą ( „z dłużnika), która z czasem utraciła na znaczeniu wobec egzekucji majątkowej („z majątku dłużnika)
Zobowiązanie a prawo rzeczowe
Węzeł obligacyjny istnieje tylko pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem, stąd mówimy, że zobowiązania są prawem podmiotowym względnym, czyli skutecznym tylko inter partes (między konkretnymi stronami) w odróżnieniu od praw rzeczowych, które kształtują stosunki prawne potencjalnie skuteczne erga omnes.
Zależność ta wpływa na krąg podmiotowy ewentualnych pozwanych.
Zobowiązanie samo w sobie stanowiło „rodzaj rzeczy” (jedną z res incorporales), a więc mogło być przedmiotem samodzielnego obrotu
Źródła zobowiązań I - Gaius
(„Institutiones” oraz „Res cottidianae”)
Summa divisio obligationum
Contractus Delictum
Variae causarum figurae
Źródła zobowiązań II - Justynian
Ex
contractu Ex delictu
Quasi ex contractu Quasi ex
delictu
Ewolucja rzymskiego prawa zobowiązań
➢brak potrzeb dla powstania stosunków obligacyjnych we wczesnych etapach rozwoju państwa rzymskiego – zaspokajanie potrzeb materialnych w ramach gospodarki naturalnej
➢wczesny rozwój prawa własności oraz instytucji prawa spadkowego jako podstawa zapewnienia materialnego istnienia rzymskiej familii
➢Rola magistratur w rozwoju prawa zobowiązań (actio in factum)
➢Powstawanie kolejnych obligationes poprzez tworzenie ochrony prawnej dla już faktycznie istniejących stosunków prawnych
➢Niespotykany w innych gałęziach prawa
rzymskiego rozwój prawa
zobowiązaniowego – nie tylko instytucji, ale także naukowej refleksji prawników rzymskich nad nimi
➢Ekspansja terytorialna Rzymu po wojnach punickich oraz wprowadzenie do obrotu bitej monety jako przyczyny rozwoju zobowiązań umownych
➢ Najstarsze zobowiązania – ex delictu (od „krwawej zemsty”, przez prawo talionu do odszkodowania i zobowiązania deliktowego) – przekształcenie się odpłaty w zobowiązanie Fritz Schultz określa jako
„unikalne osiągnięcie w historii ludzkiej cywilizacji”
➢ Odszkodowanie pieniężne początkowo jako jedna z form „zadośćuczynienia za krzywdę” – z czasem oczekiwana przez społeczeństwo, w końcu egzekwowana przez państwo
➢ Forma odszkodowania: pecus pecunia
➢ Rozwój deliktów – słabość państwa (teoria przestępstw prywatnych i przestępstw publicznych)?
➢ Zatarcie się granic źródeł zobowiązań w czasach nowożytnych: „Death of Contract” (Grant Gilmore, 1974), przykład: odpowiedzialność producenta za produkt niebezpieczny – Francja (kontrakt)/ Wielka Brytania (delikt)
Zobowiązanie jako wyraz stosunków kredytowych (K. Kolańczyk)
➢pozorna równość stron
➢instytucje chroniące wierzycieli (okrutna egzekucja osobista – z uwięzieniem dłużnika, możliwością jego sprzedaży trans Tiberim, a nawet egzekucja w drodze partes secanto – do czego nawiązywał W. Shakespeare poprzez funt ciała w Kupcu Weneckim
➢stworzenie całej kategorii osób „półwolnych” – dłużników w dużej mierze zależnych od wierzycieli (nexi, addicti)
Cechy zobowiązań
I. z uwagi na ilość węzłów zobowiązaniowych łączących strony:
jednostronne / dwustronne
II. z uwagi na zaskarżalność:
cywilne / naturalne
III. z uwagi na budowę powództw:
stricti iuris / bonae fidei
IV. z uwagi na ilość świadczeń : zobowiązania zwykłe/zobowiązania przemienne/ zobowiązania z upoważnieniem przemiennym
Zobowiązania cywilne
czyli zobowiązania zaskarżalne, prawnie skuteczne.
Umożliwiały:
• dochodzenie swoich praw w drodze procesu (na podstawie odpowiedniej actio)
• prowadzenia egzekucji na
podstawie wyroku
Zobowiązania naturalne
➢ są niezaskarżalne (nie można dochodzić ich zasądzenia w drodze procesu oraz nie można ich egzekwować)
➢ich wykonanie oznaczało spełnienie obowiązku prawnego (dłużnik, który spełnił zobowiązanie naturalne nie mógł domagać się zwrotu świadczenia na podstawie np.
bezpodstawnego wzbogacenia)
➢ich wykonanie mogło być zabezpieczone przez poręczenie (np. odpowiednią stypulację) lub prawo zastawu lub przekształcone w drodze nowacji w zobowiązanie cywilne
Źródła powstania zobowiązań naturalnych
• umowy zawierane z niewolnikami oraz osobami alieni iuris (często w ramach peculium), a także między członkami tej samej rodziny (także z ich paterfamilias)
• umowy zawierane przez pupila, a także kobietę bez zgody opiekuna
• nieformalne przyrzeczenia zapłaty odsetek przy pożyczce oraz kwestia sentatus consultum Macedonianum
• zobowiązania osób dotkniętych capitis deminutio
Zasadnicza różnica między prawem rzymskim a współczesnym: Rzymianie uważali, że choć zobowiązania te nie wynikają z prawa cywilnego (więc nie mogą być wymagalne), to należy je wypełniać (a obowiązek ten zamiast z prawa wynika z moralności) – obecnie zobowiązania niezaskarżalne to te, które uznajemy z jakiegoś powodu za niesłuszne np.
zobowiązania z tytułu hazardu
Zobowiązania
jednostronne / dwustronne
➢Podział zobowiązań z punktu widzenia natury zobowiązania i odpowiedzi na pytanie – ile w ramach tego samego stosunku prawnego istnieje prawnie wiążących te same strony stosunków zobowiązaniowych
➢W ramach tego podziału wyróżniamy:
▪ zobowiązania jednostronne
▪ zobowiązania dwustronne zupełne
▪ zobowiązania dwustronne niezupełne
Zobowiązania jednostronnie wiążące
• jedna strona była wyłącznie wierzycielem, a druga – wyłącznie dłużnikiem
• w procesie powództwo przysługiwało tylko wierzycielowi, było to najczęściej powództwo ścisłego prawa
• do tej grupy należały najstarsze zobowiązania, które cechowała prosta struktura dogmatyczna (np. kontrakty realne)
Przykład: umowa pożyczki
Gaius Tytus
(pożyczkodawca) (pożyczkobiorca)
Zobowiązania dwustronnie wiążące doskonałe /zupełne
• każda strona była wierzycielem co do jednego świadczenia i jednocześnie dłużnikiem co do innego świadczenia
• obowiązywała ekwiwalencja, czyli odpowiedniość świadczeń oraz (jeżeli nie umówiono się inaczej) obowiązek ich równoczesnego spełnienia
• fakt istnienia dwóch węzłów zobowiązaniowych wynika z natury kontraktu, obie strony dysponują własnymi powództwami
Przykład: kontrakt emptio venditio (kupna – sprzedaży)
obowiązek dostarczenia rzeczy prawo żądania zapłaty ceny
Gaius Tytus
(sprzedawca) (nabywca) obowiązek zapłaty ceny
prawo żądanie wydania rzeczy
Zobowiązania dwustronnie wiążące niezupełne / niedoskonałe
• w momencie zawarcia zobowiązania tylko jedna strona jest dłużnikiem – a druga jest wierzycielem
• na skutek późniejszych zdarzeń pierwotny stosunek zobowiązaniowy może zostać uzupełniony o nowe zobowiązanie (tzw. zobowiązanie uboczne), o
„przeciwnych zwrotach”
• w ramach nowego zobowiązania przewidziano zamiast osobnego powództwa tzw. powództwa przeciwne
Przykład: umowa depozytu
Gaius Tytus
(depontent) obowiązek (depozytariusz) zwrotu rzeczy
roszczenie z tytułu poniesionych na rzecz nakładów
Zobowiązania stricti iuris (ścisłego prawa)
➢ przedmiotem powództwa w przypadku tych zobowiązań było dokładnie to, na co strony się umówiły zawierając stosunek prawny
➢ oceniając wywiązanie się z zobowiązania sędzia oceniał jedynie zgodność z początkowymi ustaleniami (nie brał pod uwagę zachowania się stron w trakcie trwania umowy)
➢ podział ściśle rzymski – kładł nacisk na ochronę procesową przewidzianą dla danego zobowiązania
➢ co do zasady starsze zobowiązania – quasi ex contractu oraz jednostronne zobowiązania umowne miały cechę zobowiązań stricti iuris
➢ niebezpieczeństwo odrzucenia powództwa w efekcie pluris petitio (re, tempore, loco, causa) oraz utraty uprawnienia procesowego, jeżeli sytuacja to wystąpiła po litis contestatio (np. gdy żądano świadczeń ubocznych, takich jak odsetki)
Zobowiązania bonae fidei (dobrej wiary)
powództwa o elastycznej strukturze – świadczeniem, które należało spełnić nie było świadczenie precyzyjnie określone w kontrakcie, a raczej świadczenie wymagalne wg ówcześnie rozumianych zasad dobrej wiary (co do zasady nowsze zobowiązania – dwustronnie zobowiązujące, w szczególności kontrakty konsensualne)
sędzia miał możliwość:
❖ wziąć pod uwagę pacta adiecta (klauzule dodatkowo modyfikujące treść pierwotnej umowy)
❖ zasądzić należności uboczne, np. pożytki i odsetki
❖ zasądzić odszkodowanie w przypadku braku należytej staranności jednej ze stron
❖ wydać wyrok wobec ograniczenia / zmniejszenia roszczenia, a także zasądzić mniejszą sumę w przypadku powództwa dotkniętego pluris petitio
❖ mógł ograniczyć roszczenie w drodze potrącenia z wymagalną wierzytelnością przysługującą pozwanemu wobec powoda
❖ oddalenie powództwa, jeżeli po litis contestatio doszło do spełnienia zobowiązania
❖ uwzględnienia w szerszym zakresie zarzutów – także tych generalnych, nie umieszczanych w samej treści formułki pretorskiej (np. z powodu postępu lub groźby)
Podmiot zobowiązań
➢zobowiązanie jako ściśle osobista relacja między dwoma podmiotami (wierzycielem i dłużnikiem)
➢możliwość wystąpienia osób trzecich związanych bezpośrednio z zobowiązaniem (większa liczba wierzycieli lub dłużników) lub związanych jedynie pośrednio z zobowiązaniem (np. poręczycieli)
➢istnienie większej liczby np. wierzycieli mogło wynikać bądź z przepisów prawa (np.
współdziedzice wobec wierzytelności wchodzących w skład spadku) lub czynności prawnej (np. wspólnie udzielona pożyczka)
➢ nomina ipso iure divisia – wierzytelność dzieli się z mocy samego prawa, naczelna zasada, która stwierdzała, że jeżeli świadczenia ma cechę podzielności, to dzieli się na tyle długów (wierzytelności) ilu jest dłużników (wierzycieli)
1 zobowiązanie : x ilość dłużników=
x indywidualnych zobowiązań (mniejszych)
➢ zobowiązania kumulatywne – wobec penalnego charakteru niektórych powództw i jednej podstawy zobowiązania (szkody) powstałej w wyniku wszystkich zobowiązanych każdy musiał osobno spełnić całe zobowiązanie – przykład. kradzież oraz żądanie od sprawcy (duplum /quadruplum)
1 zobowiązanie x ilość dłużników = x
indywidualnych zobowiązań (tej samej wysokości)
Zobowiązania solidarne
➢ pomimo wielości podmiotów świadczenie jest tylko jedno (występowały w przypadku świadczeń niepodzielnych – np. obowiązku dostarczenia niewolnika)
➢ może mieć miejsce zarówno po stronie wierzycieli (solidarność czynna) jak i po stronie dłużników (solidarność bierna).
➢ od każdego dłużnika można było żądać spełnienia całego świadczenia – mógł tego żądać każdy wierzyciel (w przypadku spełnienia świadczenia wszyscy dłużnicy byli zwolnieni z zobowiązania)
➢ możliwość wyboru – najbardziej wypłacalnego dłużnika lub najbliższego wierzyciela (ryzyko konsumującego skutku litis contestatio, który wobec tych zobowiązań został zniesiony przez Justyniana – umorzenie dopiero po rzeczywistym zaspokojeniu
➢ prawo regresu – zarówno dla dłużników, jak i wierzycieli
➢ beneficium divisionis – reforma Justyniana zasadniczo znosząca solidarność zobowiązań, omijana przez praktykę
Zobowiązanie przemienne (Obligatio alternativa)
„Duae res sunt in obligatione, una in solutione” – w treści zobowiązania istnieją dwa świadczenia, ale wykonanie jest tylko jedno
❖przykład uelastycznienia węzła
zobowiązaniowego
❖prawo wyboru – teoria a praktyka, favor debitoris w przypadku braku wyboru
❖przy niemożliwości spełnienia jednego ze świadczeń zobowiązanie dalej istniało – dłużnik był zobligowany do spełnienia jednego z dalej możliwych do spełnienia świadczeń
Upoważnienie przemienne (Facultas alternativa)
„Una res est in obligatione, duae in solutione” – Jedno świadczenie w zobowiązaniu, dwa możliwe do wykonania
❖kolejny przykład uelastycznienia węzła zobowiązaniowego
❖możliwość zwolnienia się z zobowiązania przez dokonanie świadczenia, które nie jest elementem stosunku zobowiązaniowego – świadczenia, którego spełnienie nie może zostać wybrane przez wierzyciela oraz którego spełnienie nie można domagać się w drodze procesu sądowego
❖uprawnienie dla dłużnika, który może zwolnić się z zobowiązania w innych sposób niż dokonanie pierwotnie umówionego świadczenia
❖niemożliwość świadczenia – jeżeli nastąpiła bez winy dłużnika, to zobowiązanie wygasa
Część ogólna prawa zobowiązań – skutki niewłaściwego wykonania zobowiązań
oraz umocnienie zobowiązań
Przedmiot zajęć
I. Skutki niewłaściwego wykonania zobowiązań (szkoda i zwłoka)
II. Umocnienie zobowiązań
III. Zmiana podmiotu zobowiązania (przeniesienie zobowiązań)
IV. Umorzenie zobowiązań (formy rozwiązania oraz wygaśnięcia węzła zobowiżaniowego)
Przedmiot świadczenia
» dare - przeniesienia na własność rzeczy lub ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego
» facere - wydanie rzeczy w posiadanie lub dzierżenie, jak również wykonanie czynności o charakterze faktycznym (kwestia non facere)
» praestare :
» sensu largo: to co ogólnie mogło być treścią zobowiązania
» sensu stricto: zobowiązanie
gwarancyjne/odszkodowawcze
Wymogi stawiane świadczeniu
» impossibilium nulla obligatio est - nie istniejące w naturze/ wyjęte z obrotu/ już w posiadaniu wierzyciela
» zgodność z prawem i dobrymi obyczajami
» problem określoności świadczenia
» wartość majątkowa - kondemnacja pieniężna
Odsetki
» świadczenie nie tylko pieniężne!
» rola ekwitów i ograniczenia dla wyższych warstw społeczeństwa
» regulacja LDT - 1/12 miesięcznie (100% rocznie)
» lex Genucia - zakaz pobierania odsetek
» koniec republiki - 12% rocznie (kwestia pożyczki morskiej)
» 4 stawki Justyniana - 6/4/8/12 %
» anatocyzm (usurae usurarum) - zakazany przez Justyniana
W starożytnym Rzymie niewłaściwe wykonanie zobowiązań mogło
spowodować:
I. Powstanie odpowiedzialności
odszkodowawczej w wyniku powstania szkody (damnum)
II. Powstanie odpowiedzialności z tytułu
nieterminowego wykonania zobowiązań – sytuacja tzw. zwłoki (mora)
Podział zobowiązań z punktu widzenia szkody:
a) Szkoda jako źródło powstania deliktu
b) Szkoda jako czynnik modyfikujący treść
pierwotnego zobowiązania kontraktowego
Zasady odpowiedzialności za szkodę w prawie rzymskim
➢ Szkoda jako naruszenie prawnie chronionego interesu wierzyciela (a także uszczerbek w majątku osoby – „umniejszenie majątku” - na skutek działania lub zaniechania osoby trzeciej lub wyniku przypadku)
➢ Zasady odpowiedzialności za szkodę
(definiują podmiot ponoszący
odpowiedzialność oraz konieczność zawinionego powstania szkody):
a. Odpowiedzialność na zasadzie winy (rozwój zagadnień związanych z culpa in commitendo oraz culpa in ommitendo)
b. Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka
c. Odpowiedzialność na zasadzie custodii
Rozmiar szkody
• od damnum emergens („quanti ea res est” w przypadku actiones stricti iuris) po lucrum cessans (klauzule bonae fidei)
• wysokość odszkodowania:
a) Pojedyncza, obiegowa wartość rzeczy b) Pełne odszkodowanie
c) Wielokrotność odszkodowania:
-delikty: oprócz odszkodowania charakter penalny kar prywatnych; (2,3,4-krotność, elastyczna stawka w przypadku zniewagi)
- powództwa bonae fidei: pretium affectionis
Wystąpienie szkody
• Podział szkód na bezpośrednie i pośrednie
• Wymóg istnienia nexus causalis pomiędzy przyczyną (np.
działaniem sprawcy) a skutkiem (powstaniem szkody)
• Formy naprawienia szkody: proces formułkowy a proces kognicyjny
• Odpowiedzialność a kwestia zawinienia – wyjątki:
a)Vis maior a casus fortuitus (odpowiedzialność na zasadzie ryzyka – ryzyko właścicielskie)
b) Custodia – odpowiedzialność za winę osób trzecich ( ale już nie za skutki wywołane siłą wyższą)
Subiektywny element odpowiedzialności
• Stopnie winy
• Dolus
• Culpa
• Culpa lata
• Culpa levis:
• in concreto
• in abstracto Zasady:
- odpowiedzialność za dolus - culpa lata a dolus
- zasada utilitas
Kara umowa
• Wyjątkowa możliwość żądania odszkodowania za taki przypadek niewykonania zobowiązania, który nie powodował powstania szkody w majątku wierzyciela
• Warunkowe przyrzeczenie spełnienia w przyszłości dodatkowego świadczenia (np. zapłaty sumy pieniędzy) w przypadku niewykonania zobowiązania – warunek przyszły i negatywny
• Forma: stypulacja, potem także zwykłe pactum
Zwłoka (mora)
• Zwłoka dłużnika a zwłoka wierzyciela – przyczyny
• Zwłoka dłużnika – wymogi: wymagalność, zawinione opóźnienie, wezwanie (charakter),
• Moment powstania zwłoki: świadczenia terminowe/świadczenia bezterminowe/sytuacja złodzieja
• Skutek w postaci perpetuatio obligationis
• Czym było purgatio morae?
• Zwłoka wierzyciela a sytuacja prawna dłużnika – umorzenie zobowiązania czy modyfikacja istniejącego stosunku prawnego ?
Umocnienie zobowiązań
• W przypadku gdy sama cecha zaskarżalności zobowiązań oraz związana z nią egzekucja nie wystarczały dla zagwarantowania wykonania zobowiązania
• Formy umocnienia dzielimy na:
a) Dokonywane przez samego dłużnika b) Dokonywane przez osoby trzecie
Formy umocnienia zobowiązań
1. Przez samego dłużnika:
a) Kara umowna
b) Wręczenie zadatku
c) Constitutum debiti proprii – ponowne przyrzeczenie własnego długu (pactum)
2. Przez osobę trzecią:
d) Constitutum debiti alieni – przyrzeczenie cudzego długu (pactum)
e) Intercesja
f) Poręczenie stypulacyjne (adpromissio) g) Mandatum qualificatum (credendi)
Intercesja
Mianem intercesji (sensu largo) nazywamy każdą sytuację, gdy do stosunku zobowiązaniowego wchodzi osoba trzecia (po stronie dłużnika).
Sensu stricto były to: poręczenie, zabezpieczenie długu zastawem, przyjęcie roli dłużnika solidarnego, przyjęcie cudzego długu, zaciągnięcie własnego zobowiązania dla innej osoby.
Mogła mieć charakter:
a) Kumulatywny – gdy nowy dłużnik pojawiał się obok istniejącego (zabezpieczając jego dług np. poprzez zastaw lub własne zobowiązanie)
b) Zwalniający - gdy intercesjonariusz wchodził w miejsce istniejącego dłużnika (sytuacja cesji)
Ryzyko sytuacji polegało na możliwości ponoszenia odpowiedzialności bez gospodarczej podstawy
Ograniczenia względem kobiet: senatus consultum Vellianum, nieważność z mocy prawa za Justyniana
Adpromissio (poręczenie stypulacyjne)
• Jest to umowa między wierzycielem a osobą trzecią (poręczycielem), w której poręczyciel zobowiązuje się do wykonania zobowiązania dłużnika, gdyby ten nie wykonał go w ogóle lub nie wykonał go prawidłowo
• Zobowiązanie o charakterze akcesoryjnym
• Zobowiązanie o znaczeniu posiłkowym (brak konsumującego skutku litis contestatio) wraz z prawem regresu (actio depensi) wobec dłużnika w razie konieczności świadczenia w jego miejscu
• Trzy ulgi dla poręczycieli:
• beneficium execussionis sive ordinis (na mocy jednej z nowel justyniańskiej ),
• beneficium divisionis (od czasów cesarza Hadriana)
• beneficium cedendarum actionum (również na mocy jednej z nowel)
Strony poręczenia stypulacyjnego :
- stipulator - przyjmujący zobowiązanie - promissor - składający przyrzeczenie
Oprócz tych tradycyjnych stron rozszerzano je na pewne kręgi osób:
- współdłużnicy lub współwierzyciele solidarni
- adstipulator ( wierzyciel uboczny - mąż zaufania o uprawnieniach osobistych, mógł przyjąć świadczenie, dochodzić go w procesie lub zwolnić dłużnika, za szkodę odpowiadał wobec wierzyciela głównego, używany często do obchodzenia zakazu stypulacji post mortem)
- solutionis causa adiectus - najczęściej był nim bankier, uprawniony do przyjecia świadczenia od dłużnika, nie uprawniony do umorzenia lub dochodzenia należności w procesie
- adpromissor - poręczyciel za dług
• 3 historyczne formy:
a) Sponsio – miała zastosowanie jedynie między obywatelami rzymskimi (Idem dare spondes?
Spondeo.)
b) Fidepromissio – w formie podobna do sponsio, ale dostępna również dla latynów i peregrynów
Obydwie powyższe formy zabezpieczały jedynie długi zaciągnięte w drodze stypulacji, nie tworzyły zobowiązań dziedzicznych oraz wygasały po okresie dwóch lat
c) Fideiussio – powstała u schyłku republiki,
powszechnie dostępna, zabezpieczała nie tylko długi zaciągnięte w drodze stypulacji, tworzyła
zobowiązania dziedziczna oraz nie wygasała z upływem czasu
Zmiana podmiotów zobowiązania - cesja
Cesja (cessio), przelew – przeniesienie wierzytelności na inną osobę przez czynność prawną. Dotychczasowy wierzyciel to cedent, a nowy – cesjonariusz. Miało to poważne znaczenie ekonomiczne - wierzytelności traktowane jak towary, które można było wprowadzać do obrotu. Mimo to cesja rozwijała się w Rzymie z oporami. Wynikało to z konserwatywnych przeświadczeń o osobistym charakterze węzła obligacyjnego.
Ustawodawstwo cesarskie starało się ograniczyć obrót wierzytelnościami:
a) ograniczenie handlu wierzytelnościami spornym, szczególnie w sytuacji, gdy cedentem był proletariusz oddający dług w ręce możnego (potentes)
b) lex Anastasiana z 506 r. była wymierzona w spekulacje wierzytelnościami: jeżeli cesjonariusz nabywał od cedent wierzytelność za cenę niższą od wartości nominalnej, to dłużnik musiał nowemu wierzycielowi zwrócić tylko tą nową cenę.
• Tworzyły się surogaty cesji, które czyniły zadość najważniejszym potrzebom, do których zaliczyć należy:
I. Nowację
która stanowiła odnowienie istniejącego zobowiązania;
wymagało zgody dłużnika i polegało na tym, iż nowy wierzyciel odbierał od dłużnika przyrzeczenie spełnienia tego same świadczenia – w tym momencie poprzednie zobowiązanie wygasło, powstawał jednak nowy węzeł zobowiązaniowy.
Podobne skutki osiągało się przez kontrakt literalny - transcriptio a persona in personam. Ten sposób był uciążliwy i ograniczony w zastosowaniu, ponieważ wymagał zgody i współdziałania dłużnika, zazwyczaj nie zainteresowanego w dokonanie tej zmiany. Odpadały też przez nowacje środki akcesoryjne zabezpieczające dawną wierzytelność w postaci zastawu lub poręczenia. Jej największą zaletą było utworzenie jasnej sytuacji.
II. Zastępstwo procesowe in rem suam
powstało w związku z pojawieniem się procesu formułkowego i zastępstwa procesowego, polegało na tym, że dotychczasowy wierzyciel (cedent) udzielał nowemu (cesjonariuszowi) zlecenia do ściągnięcia należności od dłużnika i w tym celu ustanawiał go swoim zastępcą procesowym, kognitorem czy prokuratorem. Upoważnienie opiewało przy tym na zatrzymanie świadczenia dla siebie (in rem suam), czego nie było przy normalnym zastępstwie.
Tutaj węzeł obligacyjny i jego zabezpieczenia nie zmieniały się, nie potrzeba też było zgody i współudziału dłużnika (tak jak miało to miejsce przy nowacji).
Cesjonariusz wykonywał tylko cudze prawo, jego sytuacja była niepewna i wymagała dodatkowego zabezpieczenia;
umacniała się dopiero przez litis contestatio z dłużnikiem.
Cedent dalej pozostawał wierzycielem i mógł sam przyjąć świadczenie, mógł też cofnąć udzielone zlecenie.
III. actio utilis
która jako finalny etap rozwoju instytucji może być uważana za oryginalne ukształtowanie cesji rzymskiej.
Sytuacja zmienia się radykalnie w momencie przyznania cesjonariuszowi actio utilis suo nomine. Służyła ona do realizacji wierzytelności, które cesjonariusz nabył przez kupno spadku, w którym one się znajdowały. Wnosząc przeciw dłużnikom spadkowym powództwo suo nomine nie był on już realizatorem cudzej wierzytelności, ale zmierzał do zaspokojenia własnego prawa podmiotowego.
W okresie poklasycznym przyznano actio utilis suo nomine cesjonariuszowi nabywającemu wierzytelności z innych tytułów prawnych (m. in. za Justyniana takim tytułem stała się darowizna).
Mimo taka różnorodnej i dynamicznej ewolucji nawet za Justyniana nie ukształtowano jednolitej konstrukcji cesji, dalej posługiwano się wyżej wymienionymi, niejako pośrednimi sposobami.
Umorzenie zobowiązań
• Z uwagi na charakter prawny zobowiązania – jako czasowo łączącego strony węzła prawnego koniec prawnej egzystencji tego stosunku określamy jako umorzenie zobowiązania
• Historycznie odróżniano dwa formy umorzenia zobowiązania:
a) Wg ius civile – wygaśniecie zobowiązania ipso iure, powodował definitywne rozwiązanie węzła zobowiązaniowego - charakter bezwzględny
b) Wg ius honorarium – te sposoby dawały jedynie dłużnikowi prawo odmowy świadczenia w drodze zarzutu procesowego (ope exceptionis) – charakter względny
Różnice polegają na momencie procesy, w którym można podnieść swoje racje w tej materii, a także niweczącego lub odraczającego charakteru
Solutio, czyli najwłaściwsza forma umorzenia zobowiązań
• u źródła stosunku zobowiązaniowego leży założenia, iż
strony zawierają go w celu wypełnienia ciążących na nich obowiązków
• Solutio to nic innego niż wypełnienie zobowiązania zgodnie z jego treścią
• Wykonanie prawidłowe wymagało spełnienia szeregu czynników:
a) Odpowiedni wykonawca (casus rzeźbiarza)
b) Odpowiedni przyjmujący (np. także adstipulator) c) Treść (kwestia datio in solutum)
d) Czas (zobowiązania terminowe/bezterminowe)
e) Miejsce (przy braku ustalenia – miejsce zamieszkania dłużnika
Formalne zwolnienie z długu
• Samo spełnienie zobowiązania początkowo nie wystarczało dla zwolnienia z długu
• Konieczne było zawarcie tzw. umowy przeciwnej (actus contrarius), która była dwustronną czynnością prawną, rodzajem formalnej zapłaty, a w rzeczywistości formą pokwitowania przyjęcia świadczenia
• Rzymianie znali trzy formy zwolnienia od długu:
a) Solutio per aes et libram b) Contrarius consensus
c) Acceptilatio
Solutio per aes et libram – rzeczywisty akt “odważania” zapłaty przy zastosowaniu formalności analogicznych do mancypacji.
Stosowano przy zwalniano dłużnika w nexum. Używana do umarzania zobowiązań szczególnie orzeczonych w wyrokach sądowych, dość szybko wyszła z użycia.
Contrarius consensus – tutaj rozwiązanie węzła obligacyjnego następuje przez akt przeciwny do zawiązania. Zasada ta została rozciągnięta na kontrakty konsensualne. Zobowiązanie z takiego kontraktu, jeżeli jeszcze nie zostało wykonane, można było umorzyć przez zgodne porozumienie stron.
Wymogi: dotyczyło zobowiązań konsensualnych, rozwiązanie musiało dotyczyć całości kontraktu, a sama czynność musiała mieć miejsce przed wykonaniem jakiegokolwiek z zobowiązań będących elementem kontraktu
Acceptilatio – była aktem przeciwnym do stypulacji, dłużnik zapytywał wierzyciela, czy otrzymał swoją należność i po potwierdzeniu z jego strony był wolny od zobowiązania.
Strony występowały w odwróconych rolach. Początkowo umarzano w ten sposób zobowiązania werbalne i literalne, stąd też 2 formy – acceptilatio litteris (wykreślenie długu z rejestru handlowego) oraz acceptilatio verbis ( Pytanie: Czy otrzymałeś…?, Odpowiedź: Otrzymałem)
„Stypulacja akwiliańska” polegała na tym, że zobowiązania z różnych tytułów istniejące pomiędzy tymi samymi osobami sprowadzono najpierw przez nowację do jednego zobowiązania stypulacyjnego, a potem umarzano je jednym aktem akceptylacji. Był to wygodny sposób prowadzenia
rozliczeń handlowych.
Rozpowszechnione były pisemne pokwitowania wierzyciela dotyczące otrzymanej zapłaty, które odróżniano od form zwolnienia z zobowiązania.
Nowacja
Nowacja polegała na umorzeniu istniejącego zobowiązania przez przekształcenie zobowiązania istniejącego w zobowiązanie nowe (czynność ta była czynnością kauzalną, bowiem w treści stypulacji określano zarówno poprzednie zobowiązanie, jak
Wymogi nowacji:
- Istnienie poprzedniego zobowiązania w jakiejkolwiek formie (choćby zobowiązania naturalnego)
- Powstanie nowego zobowiązania w miejsce poprzedniego (początkowo jedynie w drodze stypulacji, z czasem także w drodze kontraktu pisemnego)
- Element nowości
Element nowości mógł polegać na:
- Zmianie podstawy zobowiązania (np. zobowiązanie naturalne -> zobowiązanie cywilne/ zobowiązanie deliktowe -> zobowiązanie kontraktowe/ stricti iuris -> bonae fidei )
- Zmianie treści zobowiązania (miejsce, czas, w późniejszym okresie także przedmiot świadczenia, dodatnie lub odjęcie warunku etc)
- Zmiana w sferze osobowej zobowiązania
Pozostałe przypadku wygaśnięcia zobowiązania wg prawa cywilnego
confusio – zejście się wierzytelności i długu w jednej osobie, najczęściej przez dziedziczenie dłużnika po wierzycielu lub odwrotnie (zgaśniecie wierzytelności dokonywało się analogicznie jak zagaśnięcie ograniczonego prawa na rzeczy cudzej, gdy spotkało się w rękach jednej osoby z prawem własności)
concursus causarum lucrativarum – „zbieg tytułów nieodpłatnych”
zachodzi wtedy, gdy ktoś otrzymał już nieodpłatnie rzecz indywidualnie oznaczoną, a ponadto ta sama rzecz należała mu się nieodpłatnie jeszcze z innego tytułu
niektóre zobowiązania gasły przez śmierć jednej ze stron (przy zobowiązaniach z deliktów oraz innych zobowiązaniach ściśle osobistych), albo przez przypadkowe zniszczenie rzeczy indywidualnie oznaczonej
Niezawiniona przez dłużnika niemożność świadczenia rzeczy oznaczonej specyficznie, utraconej na skutek przypadku.
Umorzenie zobowiązań ope exceptionis
• Dwie formy wytworzone w drodze działalności pretorów:
a) Pactum de non petendo b) Compensatio
Pactum de non petendo była to nieformalna umowa, na podstawie której wierzyciel rezygnował z dochodzenia swojej należności
Na jej podstawie pretor udzielał ekscepcji niweczącej lub odraczającej (ze względu na treść umowy), mogła mieć skutek generalny (być skuteczna także wobec np.
dziedziców wierzyciela) lub mogła być skuteczna jedynie między stronami pactum.
Potrącenie
Potrącenie może wchodzić w rachubę wtedy, gdy pomiędzy dwiema osobami istnieją dwa przeciwstawne zobowiązania.
Pojęcie kompensacji ostatecznie sformułował Modestyn:
„potrącenie jest wzajemnym zaliczeniem długu i wierzytelności”. Ułatwiała obrót ekonomiczny redukując obieg pieniężny.
Istniały następujące rodzaje kompensacji:
a) kompensacja dobrowolna - wystarczyło do ich uregulowania osobne pacta
b) kompensacja przymusowa - była prawdziwym problemem, zachodziła, gdy jedna ze stron chciał narzucić kompensacje drugiej, która się od tego uchylała, radzono sobie z nim za pomocą środków prawa procesowego. Poważne trudności w rozwoju tej instytucji przezwyciężono dzięki prawu pretorskiemu.
Fundamentalne znaczenie miało przy tym rozróżnienia na iudica stricti iuris i bonae fidei:
w ramach iudica bonae fidei idea kompensacji torowała sobie drogę bez większych trudności, sędzia mógł uznać wzajemne pretensje z tego samego stosunku prawnego ( ex eadem causa) i zasądzić tylko różnice; z czasem rozszerzono tą swobodę na należności z innych tytułów
w ramach iudica stricti iuris napotkano większe trudności , ponieważ te powództwa były zbudowane w sposób bardziej formalistyczny i służył do dochodzenia całkowicie izolowanych roszczeń.
Pierwszym wyłomem od zasady niedopuszczalności kompensacji w actiones strictii iuris były następujące dwa przypadki:
bankier trudniący się zawodowo obrotem pieniężnym ( wymagano od niego prowadzenia rachunków klientów na bieżąco). Mógł wystąpić przeciwko klientowi z powództwem cum compensatione (obliczonym saldem na swoją korzyść) - bez tego tracił wszystko, jako że występował z nadmiernym żądaniem
nabywca majątku z licytacji ( bonorum emptor) mógł ściągnąć wierzytelności bankruta z potrąceniem wzajemnych należności dłużnik; klauzule dedukcyjna wstawiano do condeminatio, żeby zabezpieczyć emptora przed nadmiernymi żądaniami.
IV fazy rozwoju:
I. Początkowo jedynie w przypadku powództw bonae fidei sędzia realizował wzajemną pretensję dłużnika (jeżeli była jednorodzajowa z wierzytelnością i wynikała z tego samego stosunku prawnego).
II. Wprowadzenie przy wszystkich skargach ścisłego prawa na podstawie exceptio doli
III. Możliwość potrącenia w drodze powództwa wzajemnego (brak groźby pluris petitio)
IV. Rozszerzenie na dopuszczenie dokonania potrącenia ipso iure- czyli bez konieczności wystąpienia dolus lub zgody sędziego
