Zasady ustroju politycznego państwa

Zasady ustroju politycznego państwa

SNA II (1)

Prezentację przygotowała mgr Iwona Dyś iwona.dys@prawo.uni.wroc.pl

Zajęcia nr 1

Pojęcie ustroju państwowego i zasad ustroju

• Ustrój państwowy oznacza całokształt organizacji państwa i metod działania władzy państwowej

• Konstytucja jako akt określający ustrój państwowy

• Zasady ustroju to naczelne, najważniejsze rozstrzygnięcia charakteryzujące ustrój państwowy ( B. Banaszak)

• Pewne zasady podstawowe, które rozstrzygają o charakterze ustrojowym państwa i określają panujący w nim system władzy (L. Garlicki). Wskazują przede wszystkim: do kogo należy władza, ustanawiają podstawowe formy wykonywania tej władzy i rodzaje organów państwowych, które ją wykonują

• Zawarte są w Konstytucji, jeśli państwo taka posiada ( zasady konstytucyjne)

Zasady normatywne i opisowe

Zasady normatywne - wiążące prawnie normy, należące do danego systemu prawnego, jednakże w jakimś sensie nadrzędne w stosunku do innych norm tego systemu, a przy tym takie, którym wyznacza się w tym systemie role szczególne, odmienne od ról, wyznaczonych

pozostałym normom tego systemu”. S. Wronkowska, Z Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 2001, str. 187

Zasady opisowe -odnoszą się do wzorców określonych przedmiotów unormowania i wskazują sposób rozstrzygnięcia danej kwestii,

wyróżnionej z określonego punktu widzenia, albo tez wzorzec

ukształtowania jakiejś instytucji prawnej.

Konwencjonalność zasad ustrojowych

• Brak jednolitego, zamkniętego katalogu zasad ustrojowych w Konstytucji

• Zasady ustrojowe należy wyinterpretować z postanowień Konstytucji

• Najczęściej wyodrębniany katalog zasad ustrojowych:

1. Zasada demokratycznego państwa prawa 2. Zasada zwierzchnictwa Narodu

3. Gwarancje praw i wolności jednostki 4. Podział władz

5. Istnienie samorządu terytorialnego

6. Uznanie społecznej gospodarki rynkowej opartej na wolności działalności

gospodarczej i własności prywatnej za podstawę ustroju politycznego

• Zasady ustrojowe określają podstawowe zasady organizacji i funkcjonowania państwa

• Utrudniona procedura zmiany zasad z Rozdziału I Konstytucji

• Zasady ustrojowe stanowią wytyczne interpretacyjne dla rozumienia innych przepisów

„(…) nie może to prowadzić do obejścia konkretnych rozwiązań konstytucyjnych, choć oczywiście te ostatnie (szczegółowe postanowienia konstytucyjne), musza być

interpretowane w zgodzie z podstawowymi zasadami ustroju, a nie w oderwaniu od nich”. TK z dnia 29.04.2003r., SK 24/02

• „normatywna treść zasad ustrojowych wyrażona w rozdziale I jest z reguły

konkretyzowana i precyzowana (…) w dalszych przepisach Konstytucji. (…)Interpretacja zasad Konstytucji winna być prowadzona zgodnie z założeniem, w myśl którego jeżeli określona problematyka uregulowana jest przez bardziej szczegółowe (…) normy

konstytucyjne to są one właściwym wzorem kontroli zgodności z Konstytucją ustaw

dotyczących tej problematyki”. TK z dnia 29.04.2003r., SK 24/02

Zasady ustrojowe w innych państwach

Ustawa zasadnicza Polski – „Rzeczpospolita”

Ustawa zasadnicza Niemiec – „Prawa podstawowe”

Ustawa zasadnicza Czech – „Zasady podstawowe”

Ustawa zasadnicza Litwy – „Państwo litewskie”

Ustawa zasadnicza Ukrainy – „Zasady ogólne”

Ustawa zasadnicza Białorusi – „Podstawy ustroju konstytucyjnego”

Słowacja- Rozdział I, brak zatytułowania zasad ogólnych

Konstytucyjny system źródeł prawa

• Źródło prawa – każdy akt prawotwórczy zawierający chociaż jedną normę generalną lub abstrakcyjną

• System źródeł prawa – źródła prawa i ich grupy:

1. Akty prawa międzynarodowego i wewnętrznego,

2. Akty prawa miejscowego i akty prawa obowiązującego na całym terytorium państwa

3. Akty ustawowe i podstawowe

4. Akty prawa powszechnie obowiązującego i akty wewnętrznie obowiązujące

Źródła prawa powszechnie obowiązującego

• Źródło prawa, które potencjalnie służyć ma tworzeniu norm prawnych wiążących wszystkich adresatów prawa

• Reguluje ono prawa i obowiązki obywateli i osób prawnych, ustrój oraz zakres działania organów władzy publicznej

• Tworzą one zamknięty system

• Zamknięcie przejawia się na dwóch płaszczyznach:

1. W zakresie form aktów, w których można je stanowić: (art. 87, art. 91 ust. 2, art. 188 pkt 1-3, art. 234)

 Konstytucja

 Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie

 Ustawa i rozporządzenie z mocą ustawy

 Umowa międzynarodowa, dla ratyfikacji której nie jest wymagana zgoda wyrażona w ustawie

 Rozporządzenie

 Akty prawa miejscowego

2. W zakresie katalogu podmiotów uprawnionych do ich wydawania.

 Na poziomie konstytucyjnym – parlament, procedura z art. 235

 Na poziomie ustaw zwykłych – parlament, w sytuacji nadzwyczajnej Prezydent wydaje rozporządzenia z mocą ustawy – art. 234

 Na poziomie rozporządzeń – tylko te organy, którym konstytucja przyznała taką kompetencję:

 Prezydent – art. 142 ust. 1

 Rada Ministrów – art. 146 ust6. 4 pkt. 2

 Prezes Rady Ministrów – art. 148 pkt. 3

 Ministrowie kierujący określonymi działami administracji rządowej oraz przewodniczący komitetów, o których mowa w art. 147 ust. 4 ( art. 149 ust. 2 i 3 )

 KRRiTV ( art. 213 ust. 2 )

Jest to katalog enumeratywny – zob. orzeczenie TK z dnia 28 czerwca 2000r. K 25/99

 Na poziomie aktów prawa miejscowego – organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, które musza działać na podstawie i w granicach upoważnień ustawowych. W tym zakresie zatem zamknięcie nie jest kompletne, bo ustawodawcy pozostawiona została decyzja określenia organów lokalnych, którym ma przysługiwać kompetencja prawotwórcza.

• Zasada hierarchicznej struktury

Źródła prawa wewnętrznie obowiązującego

• Tworzą one katalog otwarty ( art. 93)

 uchwały Rady Ministrów,

 zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów ( nie myl rozporządzenia z zarządzeniem, rozporządzenie to akt prawa powszechnie obowiązującego)

• Konstytucja wskazuje na cechy aktów wewnętrznie obowiązujących:

1. mają one charakter wewnętrzny, tzn. że obowiązują tylko jednostki organizacyjne

podległe organowi wydającemu te akty, a zatem mają ograniczony krąg adresatów! Musi istnieć stosunek podległości pomiędzy organem wydającym te akty, a jednostkami, do których jest adresowany

2. nie mogą być podstawą wydania decyzji wobec obywateli, osób prawnych i innych podmiotów,

3. podlegają kontroli ( materialnej jak i proceduralnej ) co do ich zgodności z prawem powszechnie obowiązującym,

4. zarządzenia wydawane są tylko na podstawie ustawy.

System otwarty ( TK K21/98 z dnia 1 grudnia 1998r.)

Kontrowersje:

1. Regulaminy obu izb parlamentu (61 ust.4)

2. Układy zbiorowe pracy (SN z dnia 28.5.1998, I PKN 138/98) 3. Tzw. przepisy administracyjne

4. Akty wydawane przez NBP (TK K 25/99 z dnia 28 czerwca 2000r.)

5. Uchwały Sejmu (TK U 4/06 z dnia 22 września 2006r.)

Prawo międzynarodowe i prawo UE w systemie źródeł prawa RP

Prawo międzynarodowe:

• Umowy międzynarodowe

• Zwyczaj międzynarodowy

• Zasady ogólne prawa międzynarodowego Prawo Unii Europejskiej:

• Prawo pierwotne

• Prawo wtórne

Umowy międzynarodowe:

Z punktu widzenia źródeł prawa, najważniejsze znaczenie ma podział na 1. umowy ratyfikowane

1.1. umowy ratyfikowane za zgoda wyrażone w ustawie 1.2 umowy ratyfikowane bez zgody wyrażonej w ustawie 2. umowy nieratyfikowane.

Ad. 1

RATYFIKACJA - akt - z reguły dokonywany przez głowę państwa – ostatecznego potwierdzenia woli Państwa związania się umowa międzynarodową. Poprzez ratyfikację umowa ma moc wiążąca w państwie. Ratyfikacja dokonywana jest przez Prezydenta ( art. 133 ust. 1 pkt. 1 Konstytucji).

RATYFIKACJĘ poprzedza ZAWARCIE umowy, które jest dokonywane przez Radę Ministrów ( art. 146 ust. 4 pkt. 10 Konstytucji ). Po ratyfikacji umowa międzynarodowa staję się ŹRÓDŁEM PRAWA

POWSZECHNIE OBOWIĄZUJĄCEGO, wymienionym w art. 87 ust. 1 Konstytucji .

Następnie, ratyfikowane umowy międzynarodowe dzielą się na umowy ratyfikowane bez konieczności uzyskiwania zgody wyrażonej w ustawie i umowy ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie. Katalog umów, których ratyfikacja wymaga uzyskania uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, zawiera art. 89 Konstytucji oraz art. 90 Konstytucji( szczególny tryb )

Miejsce umów międzynarodowych w systemie źródeł prawa:

1. umowy ratyfikowane – generalna zasad art. 91 Konstytucji

1.1. umowy ratyfikowane za zgodą wyrażoną w ustawie – art. 91 ust. 2 Konstytucji

1.2. umowy ratyfikowane bez zgody wyrażonej w ustawie – za ustawami, przed rozporządzeniem.

Pierwszeństwo wobec ustaw odnosi się także do prawa stanowionego prze organy prawodawcze organizacji międzynarodowych, w których członkostwo Polski wynika z ratyfikowanej przez RP umowy tworzącej daną organizację ( prawo wtórne UE)

2. Umowy nieratyfikowane – nie jest to źródło prawa powszechnie obowiązującego

Prawo Unii Europejskiej

Prawo UE dzielimy na :

1. Prawo pierwotne - umowy międzynarodowe tworzące UE, aneksy do nich, traktaty je nowelizujące, traktaty o przystąpieniu nowych państw do UE, traktaty z państwami nienależącymi do UE

2. Prawo wtórne – są to akty tworzone przez instytucje UE ( art. 288 TFUE):

• Rozporządzenia - ma zasięg ogólny. Wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich Państwach Członkowskich.

• Dyrektywa – wiąże każde państwo członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, jaki ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków.

• Decyzja – wiąże w całości. Decyzja, która wskazuje adresatów, wiąże tylko

tych adresatów.

Rozporządzenie ( unijne ):

• Instrument ujednolicania prawa Unii

• Akt generalny, zasięg ogólny – może dotyczyć działania instytucji, innych organów UE, organów państw członkowskich, podmiotów prywatnych

• Ma zastosowanie na terytorium wszystkich państw członkowskich (zasada)

• Może tworzyć prawa i obowiązki dla jednostek

• Charakter abstrakcyjny ( jak ustawa w prawie krajowym)

• Wymaga dla swej skuteczności uzasadnienia oraz ogłoszenia w Dzienniku Urzędowym UE

• Od momentu wejścia w życie stanowi część prawa krajowego państw

członkowskich i jest stosowane bezpośrednio, bez potrzeby transponowania do prawa krajowego. Niedopuszczalne jest zatem wprowadzania rozporządzenia do prawa krajowego przez wydanie np. ustawy, rozporządzenia są bezpośrednio

skuteczne!

• Jeżeli w danej dziedzinie zostało wydane rozporządzenie, państwo traci

uprawienia do stanowienia prawa w tym obszarze

Dyrektywa:

• Instrument harmonizacji prawa

• Adresatem dyrektywy są tylko państwa członkowskie, co do zasady ustanawia ona prawa i obowiązki dla państw członkowskich

• Państwa mają obowiązek wykonania dyrektywy w odpowiednim czasie

• Wiąże w odniesieniu do rezultatu jaki ma być osiągnięty

• Wymaga implementacji ( transponowania ), często wydania odpowiednich aktów wewnętrznych

• jeżeli dyrektywa przewiduje nadanie praw jednostce lub określenia jej obowiązków, państwo powinno transponować dyrektywę wydając akt prawa powszechnie obowiązującego ( np. ustawę)

Decyzja:

• Charakter indywidualny i konkretny

• Ma zastosowanie do konkretnego przypadku, porównywana do decyzji

administracyjnej w prawie krajowym

Jeżeli chodzi o miejsce tego prawa UE w systemie źródeł prawa, to sytuacja kształtuje się odmiennie jeśli chodzi o prawo pierwotne i prawo wtórne UE.

Konstytucja określa wprost jedynie miejsce prawa wtórnego. Art. 91 ust. 3 Konstytucji odnosi się bowiem właśnie do tej kategorii. Zatem prawo wtórne UE ma pierwszeństwo przed ustawami krajowymi – takie samo miejsce jak umów międzynarodowych ratyfikowanych za zgodą wyrażoną w ustawie.

Sytuacja komplikuje się, jeśli chodzi o miejsce prawa pierwotnego UE.

 Orzecznictwo TSUE (dawny ETS) a orzecznictwo TK – konflikt Zasada pierwszeństwa prawa UE w świetle orzecznictwa TSUE:

1. Costa v. E.N.E.L: „ Prawa wynikające z Traktatu będącego niezależnym źródłem prawa nie mogą być ze względu na ich szczególny i oryginalny charakter uchylane przez postanowienia prawa krajowego, w jakiejkolwiek formie, bez pozbawienia traktatu jego charakteru jako prawa wspólnotowego oraz bez zakwestionowania podstaw prawnych samej Wspólnoty”.

2. Internationale Handelsgesellschaft mbH v. Einfuhr- und Vorratsstelle für Getreide

und Futtermittel: „ prawo mające swe źródło w Traktatach, będące samodzielnym

źródłem prawa, nie może być ze względu na swój charakter uchylane przez normy

prawa krajowego niezależnie od ich rangi”.

TK z dnia 11.05.2005r., K 18/04

„(…)Kolizja taka w żadnym wypadku nie może być rozwiązana przez uznanie nadrzędności normy wspólnotowej wobec normy konstytucyjnej. Nie mogłaby też prowadzić do utraty mocy obowiązującej przez normę konstytucyjną i zastąpienia jej normą wspólnotową ani do ograniczenia zakresu stosowania normy konstytucyjnej do obszaru nieobjętego regulacją prawa wspólnotowego. W takiej sytuacji Naród jako suweren lub organ władzy państwowej konstytucyjnie upoważniony do reprezentowania Narodu, musiałby podjąć decyzję albo o zmianie Konstytucji, albo o spowodowaniu zmian w regulacjach wspólnotowych, albo – ostatecznie – o wystąpieniu Polski z Unii Europejskiej”.

Argumenty za prymatem norm konstytucyjnych nad prawem pierwotnym UE:

• państwa należące do UE zachowują swoją suwerenność, wyrazem tej suwerenności są konstytucje, które zachowują swoje znaczenie

• Nawet w sytuacji, gdy Polska przekazała organizacji międzynarodowej lub organowi

międz. kompetencję stanowienia prawa, to Konstytucja pozostaje najwyższym

prawem RP

Sądownictwo a prawo UE

Orzeczenie Van Gend en Loos v. Nedelandse Administratie der Belastingen 26/62

„(…)państwa uznały, że prawo wspólnotowe może być powoływane przez podmioty indywidualne przed sadami krajowymi.

Można z tego wyciągnąć wniosek, że Wspólnota stanowi nowy porządek prawa międzynarodowego, na rzecz którego państwa członkowskie ograniczyły, choć w ograniczonym zakresie, swoje suwerenne prawa i którego treść wiąże nie tylko państwa członkowskie, ale i ich obywateli. Niezależnie od ustawodawstwa

państw członkowskich, prawo wspólnotowe nie tylko nakłada na podmioty

indywidualne obowiązki, ale także może przyznawać im prawa, które staja się

elementem ich dorobku prawnego.”

Literatura:

1. Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997r.

2. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej

3. B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, wyd. C.H. Beck, Warszawa 2012

4. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, wyd. 1, Warszawa 2014LexisNexis 2014

Zadanie dla studentów na zajęcia nr 3,4 i 5

Przygotować w grupach omówienie jednej z zasad demokratycznego państwa prawa:

1. Zasada ochrony zaufania obywatela do państwa , np. wyrok TK 18 stycznia 2013r., K 18/10

2. Zakaz działania prawa wstecz np. wyrok TK z dnia 19 listopada 2008r., Kp 2/08, wyrok TK z 12 maja 2009r., P 66/07, wyrok SN z 15 maja 2000r., II CKN 293/00, wyrok TK z dnia 23 lipca 2013r.,

3. Nakaz odpowiedniego vacatio legis, np. TK z dnia 15 lutego 2005r. K 48/04, wyrok TK z 28 października 2009r., Kp 3/09, wyrok TK z 15 lipca 2013r., K 7/12

4. Zasada ochrony praw nabytych, np. orzeczenie TK z 22 sierpnia 1990r. K 7/90, wyrok TK z 20 grudnia 1999r. K 4/99, wyrok TK z 24 lutego 2010r. K 6/09

5. Zasada określoności prawa, np. wyrok TK z 11 stycznia 2000r., K 7/99, wyrok TK z 3 listopada 2004r., K 18/03, wyrok TK z 14 września 2001r., SK 11/00

6. Zasad proporcjonalności ( zakaz nadmiernej ingerencji ), np. orzeczenie Tk z 26 kwietnia 1995r, K 11/94, wyrok TK z 31 stycznia 2013r.