Rozrządzenia testamentowe

z Rozrządzenia testamentowe

Agnieszka Kwiecień-Madej

Rozrządzenia testamentowe

 Do rozrządzeń testamentowych zaliczamy w szczególności:

 Powołanie spadkobiercy (art. 959 k.c.),

 Powołanie spadkobiercy podstawionego (art. 963 k.c.) oraz wyłączenie przyrostu (art. 965 k.c.)

 Ustanowienie fundacji (art. 927 § 3 k.c.)

 Zapis zwykły (art. 968 k.c.) i windykacyjny (art. 981¹k.c.)

 Polecenie (art. 982 k.c.)

 Powołanie wykonawcy testamentu (art. 986 k.c.) lub powołanie wykonawcy testamentu do zarządu przedmiotem zapisu windykacyjnego (art. 990(1) k.c)

 wydziedziczenie (art. 1008 k.c.)

 Odwołanie testamentu lub jego poszczególnych rozrządzeń (art. 943 i 946 k.c.)

 Wyłączenie uprawnienia małżonka do przedmiotów urządzenia domowego (art. 939 k.c.)

 Modyfikacja zasad zmniejszania zapisów zwykłych i poleceń (art. 1004 k.c.)

 Włączenie przedmiotów nabytych przez spadkobiercę do jego majątku wspólnego (art. 33 pkt 2 k.r.o.) lub osobistego (art. 34 k.r.o.)

 Wyłącznie przedmiotów przypadających w drodze testamentu spod zarządu rodziców i wyznaczenie zarządcy (art. 102 k.r.o.)

To już w iem…

Rozrządzenie to każda dyspozycja (postanowienie) zawarte w testamencie.

Rozrządzenie majątkiem nie jest rozporządzeniem. Wynika to z faktu, że nie polega ono na przeniesieniu, obciążeniu czy ograniczeniu prawa, lecz określeniu zasad

przejścia majątku na inne osoby po śmierci testarora.

z

Zakres rozrządzeń testamentowych

 Jest w zasadzie nieograniczony. Zawarty na poprzednim slajdzie katalog ma charakter katalogu otwartego.

 Należy mieć na względzie fakt, że skutki prawne, będą wywoływały tylko te rozrządzenia testamentowe, które wyraźnie przewiduje ustawodawca np.

możemy powołać w testamencie psa jako spadkobiercę, ale w świetle prawa nie wywoła to skutków, gdyż zwierzęta nie posiadają zdolności dziedziczenia.

 Te postanowienia spadkowe, które nie zostały wprost przewidziane przez ustawodawcę, a jednocześnie nie są sprzeczne z prawem ani zasadami

współżycia społecznego, powinny być w miarę możliwości uwzględniane przez beneficjentów testamentu i sądy. Np. dyspozycje związane z pochówkiem

spadkodawcy.

z

w testamencie i wywołują skutki prawne

1. Przebaczenie,

2. Oświadczenie o zwolnieniu z / nałożeniu obowiązku zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową (art. 1039 § 1 i 2 k.c.)

3. Wskazanie osoby, która powinna zostać opiekunem małoletniego dziecka (art. 149 k.r.o.)

4. Uznanie roszczenia (art. 123 k.c.)

5. Wskazanie osób, które mogą po śmierci twórcy wystąpić z powództwem o ochronę autorskich praw osobistych (art. 78 ust. 2 Pr.Aut.)

6. Pisemne oświadczenie o przekazaniu swoich zwłok publicznej uczelni

medycznej (art. 10 ust. 6 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych z dnia 31.01.1959 r.)

z

Najważniejsze rozrządzenia testamentowe

Powołanie spadkobiercy – art. 959 k.c

 W ujęciu praktycznym: Najważniejsze postanowienie testamentu, które powoduje zmianę reguł dziedziczenia ustawowego,

 Znaczenie materialnoprawne tego rozrządzenia jest równe wszystkim pozostałym,

 Do spadku, w myśl art. 959 k.c. może być powołana jedna lub kilka osób,

 Spadkobiercą, w myśl art. 927 k.c. może być każda osoba, która w chwili otwarcia spadku posiada zdolność dziedziczenia (bez znaczenia pozostaje natomiast to czy osoba ta istnieje w chwili sporządzania testamentu),

 Powołanie spadkobiercy nie wymaga użycia żadnej szczególnej formuły – ważna jest możliwość zidentyfikowania osoby,

 Z powołaniem spadkobiercy wiąże się również - powołanie spadkobiercy podstawionego (art. 963 k.c.) oraz wyłączenie przyrostu (art. 965 k.c.)

z

Podstawienie – art. 963 k.c. i przyrost – 965 k.c.

Podstawienie

• Sytuacja, w której gdy jeden ze

spadkobierców nie chce lub nie może dziedziczyć, w jego miejsce wchodzi inny, wskazany przez testatora,

spadkobierca

• Np. powołuję do spadku córkę Annę, a gdyby ona nie chciała lub nie mogła dziedziczyć powołuję w jej miejsce brata Andrzeja.

Przyrost

• Sytuacja, w której jeden z

spadkobierców nie chce lub nie może dziedziczyć, a jego część przypada pozostałym spadkobiercom

testamentowym.

• Np. spadkodawca powołał do dziedziczenia synów A, B i C w

częściach równych. Syn C, zmarł przed otwarciem spadku, nie pozostawiwszy spadkobierców. Jego część w

częściach równych przypadnie braciom A i B. Każdy z nich odziedziczy swoją część spadku (1/3) i połowę części zmarłego brata (1/6). Łącznie 3/6 spadku, czyli połowę.

Zapis zwykły – art. 968 k.c

 Zapis ten określany bywa także jako legat lub legat damnacyjny

 Poprzez zapis zwykły spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określenia świadczenia na rzecz

oznaczonej osoby.

 Zapisem zwykłym może być obciążony również zapisobierca (art. 968 § 2 k.c.) – dalszy zapis

z

Ustanowienie zapisu zwykłego

 Jedynie spadkodawca może w swoim testamencie ustanowić zapis zwykły. Nie może być on poczyniony przez pełnomocnika.

 Nie dopuszcza się możliwości pozostawienia przez

spadkodawcę oznaczenia zapisobiercy przez osobę trzecią.

Przedmiot zapisu zwykłego

 Rozrządzenie testamentowe określane przez ustawodawcę mianem zapisu zwykłego polega na

nałożeniu obowiązku spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby.

Powszechnie przyjmuje się, że świadczenie takie może polegać na działaniu lub zaniechaniu. Gdy idzie o rodzaje świadczeń, to mogą to być świadczenia podzielne lub niepodzielne, jednorazowe, okresowe lub ciągłe, dotyczące rzeczy oznaczonych co do tożsamości lub co do gatunku,

 np. obowiązek wypłacenia zapisobiercy określonej kwoty pieniężnej, czy to jednorazowo, czy to w postaci periodycznych wypłat, obowiązek płacenia renty o wysokości określonej w testamencie, dokonania przelewu wierzytelności na rzecz zapisobiercy lub umorzenia długu.

 Zapis zwykły może także przybrać postać zobowiązania do przeniesienia na rzecz zapisobiercy prawa własności określonej rzeczy, zwolnienia go z długu, ustanowienia na jego rzecz

określonego ograniczonego prawa rzeczowego bądź zrzeczenia się ograniczonego prawa rzeczowego obciążającego nieruchomość zapisobiercy

z

Zobowiązanie wynikające z zapisu

zwykłego

 W momencie otwarcia spadku po określonym spadkodawcy zastrzeżenie w jego testamencie zapisu zwykłego powoduje powstanie stosunku

zobowiązaniowego pomiędzy osobą obciążoną obowiązkiem wykonania zapisu a podmiotem uprawnionym z tytułu tego zapisu. Temu ostatniemu przysługuje wierzytelność w stosunku do obciążonego obowiązkiem

wykonania zapisu, może od niego żądać wykonania tego zapisu,

 W związku z tym przyjmuje się, że w zakresie, w którym nic innego nie wynika z przepisów dotyczących zapisu zwykłego (a więc przede wszystkim z art.

970–981, 1003–1007 i 1033 KC), do zapisu tego znajdują zastosowanie przepisy o wykonaniu zobowiązań

Zapis windykacyjny – art. 981(1) k.c.

 Zapis windykacyjny stanowi typ rozrządzenia testamentowego, na mocy którego oznaczona przez testatora osoba nabywa przedmiot takiego zapisu z chwilą otwarcia spadku (art. 981¹ § 1 KC).

 W przeciwieństwie do zapisu zwykłego, tu nie powstaje z mocy zapisu windykacyjnego stosunek zobowiązaniowy pomiędzy spadkobiercą a zapisobiercą windykacyjnym,

 Zapis windykacyjny poczyniony w testamencie wywołuje bowiem z chwilą otwarcia spadku skutek rozporządzający,

 Zapis windykacyjny może być uczyniony jedynie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego,

 WAŻNE: Przedmiot lub prawo objęte ważnym i skutecznym zapisem windykacyjnym nie wchodzi w skład spadku.

z

Przedmiot zapisu windykacyjnego

 Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:

1) rzecz oznaczona co do tożsamości;

2) zbywalne prawo majątkowe;

3) przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne;

4) ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności;

5) ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.

Pytanie: Czy pieniądze mogą stanowić przedmiot zapisu windykacyjnego?

Uzasadnij.

Polecenie (art. 982 k.c.)

 Polega ono na nałożeniu przez spadkodawcę na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązku oznaczonego działania lub zaniechania, bez czynienia nikogo

wierzycielem (art. 982 KC).

 To działanie lub zaniechanie może leżeć w interesie spadkodawcy (np.

postawienie nagrobka), osoby obciążonej poleceniem (polecenie przeznaczenia określonej kwoty na sfinansowanie studiów, kursu), osoby trzeciej (polecenie

zaopiekowania się krewnym) lub w interesie społecznym (wsparcie realizacji określonego celu, np. pomocy osobom chorym na określoną chorobę),

 Tylko testator może osobiście dokonać rozrządzenia testamentowego w postaci polecenia, nie może on pozostawić osobie trzeciej możliwości określenia lub choćby doprecyzowania polecenia

z

Odpowiedzialność z tytułu polecenia

 Polecenie jako dług spadkowy. Polecenie stanowi dług spadkowy (art. 922 § 3 k.c.).

 Wobec bardzo specyficznego uregulowania przez ustawodawcę konstrukcji polecenia, pojawia się duża rozbieżność poglądów w kwestii tego, czy jest ono źródłem powstania stosunku prawnego i jeśli tak, to jakiego. Według jednego z zapatrywań ustanowienie przez testatora polecenia jest źródłem "osobliwego" stosunku prawnego

niemającego cech stosunku zobowiązaniowego, gdzie istnieje dług i odpowiedzialność za niego, a jednocześnie beneficjentowi polecenia nie przysługuje roszczenie o jego wykonanie, nie ma on pozycji wierzyciela, lecz w miejsce wierzyciela wchodzą inne podmioty uprawnione do żądania wykonania polecenia (M. Zelek, w: M. Gutowski,

Komentarz KC, t. 2, 2016, s. 1666).

 Wielu autorów podziela zapatrywanie, że polecenie nie prowadzi do powstania stosunku zobowiązaniowego (P.

Księżak, Żądanie, s. 51; J. Ciszewski, J. Knabe, w: J. Ciszewski, Komentarz KC, 2014, s. 1690 i 1693; J. Kremis, w: E. Gniewek, P. Machnikowski, Komentarz KC, 2014, s. 1786; S. Wójcik, F. Zoll, w: SPP, t. 10, 2015, s. 461).

 Niekiedy zajmowane jest takie stanowisko, że w wyniku zastrzeżenia polecenia w testamencie

powstaje zobowiązanie naturalne (E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, w: J. Gudowski, Komentarz KC, t. 6, 2017, s. 244), ponieważ istnieje tu dług, a brak jest wierzytelności (post. SN z 19.4.2002 r., III CZP 19/02, OSP 2003, Nr 10, poz. 123.

 Spotkać się można jednak i z takim poglądem, że w wyniku polecenia testamentowego nie powstaje żaden stosunek prawny (K. Osajda, w: K. Osajda, Komentarz KC, t. 3, 2013, s. 657).

Powołanie wykonawcy testamentu – art.

986 k.c.

 Powołanie wykonawcy lub wykonawców testamentu może być dokonane jedynie w ramach ważnego testamentu, a nie jakiejkolwiek innej czynności prawnej,

 Spadkodawca może powołać jednego lub większą liczbę wykonawców testamentu,

 Z punktu widzenia spadkodawcy powołanie wykonawcy testamentu może służyć dążeniu do uzyskania większego stopnia pewności co do tego, że rozrządzenia spadkodawcy, jego wola wyrażona na wypadek śmierci zostanie należycie i starannie wykonana dzięki temu, że przypilnuje tego powoływany na wykonawcę testamentu ktoś, kogo spadkodawca darzy dużym zaufaniem, np. ze względu na jego uczciwość, rzetelność czy inne walory moralne, a czasem także np. ze względu na posiadanie przez tę osobę specjalistycznej wiedzy i

doświadczenia sprzyjającego prawidłowemu zarządzaniu określonymi specyficznymi składnikami spadku, jak np.

dziełami sztuki czy funkcjonującym przedsiębiorstwem,

 Ustawa wymaga, by wykonawca testamentu miał pełną zdolność do czynności prawnych (art. 986 § 2 KC). Nie musi jej posiadać w momencie sporządzania testamentu powołującego go do tej roli.

 wykonawcą testamentu może być równie dobrze osoba fizyczna, jak i osoba prawna czy jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 331 KC,

 Wykonawcą testamentu może bez przeszkód zostać powołana osoba, dla której testator przewidział w testamencie określoną korzyść

z

Wydziedziczenie – art. 1008 k.c.

 Wydziedziczenie to pozbawienie prawa do zachowku – 1008 in principio k.c.

 NIE jest wydziedziczeniem wyłączenie od dziedziczenia testamentem pozytywnym czy negatywnym – wyłączony od dziedziczenia zachowuje prawo do zachowku,

 Jest sankcją prywatną za określone, nieetyczne zachowanie uprawnionego,

 Nie jest możliwe zrzeczenie się prawa do wydziedziczenia,

 Dopuszczalność wydziedziczenia częściowego – dyskusyjne,

z

 Podstawą wydziedziczenia może być uporczywe postępowanie wbrew woli

spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (art. 1008 pkt 1 k.c.)

 Zachowanie obiektywnie naganne,

 Ocena zindywidualizowana i odniesiona do konkretnej rodziny,

 Uporczywość zachowania – długotrwałość, ciągłość, powtarzanie się,

 Świadome działanie wbrew woli spadkodawcy

 Dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z jego najbliższych osób

umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci (art. 1008 pkt 2 k.c.)

 Ocena przestępstwa tylko częściowo na podstawie i przy zastosowaniu zasad prawa karnego,

 Pojęcia z art. 1008 pkt 2 k.c. mają charakter autonomiczny

z

Podstawy wydziedziczenia cz. 2

 Pojęcie „osoby najbliższej spadkodawcy: - ocena indywidualna każdego przypadku,

 Uporczywe niewywiązywanie się przez osobę uprawnioną do zachowku względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (art. 1008 pkt 3 k.c.)

 Musi odnosić się do samego spadkodawcy,

 Obowiązki w KRO: między małżonkami – art. 23, 27, 28(1), między rodzicami a dziećmi:

art. 87, obowiązek alimentacyjny między krewnymi w linii prostej – art. 128 itd.

 Niedopełnienie obowiązków ma mieć charakter uporczywy – zarówno w sensie długotrwałości jak i nastawienia psychicznego,

Podstawy wydziedziczenia mogą zachodzić łącznie,

Art. 1008 KC stanowi numerus clausus podstaw wydziedziczenia,

Przyczyna wydziedziczenia musi istnieć już w chwili sporządzenia testamentu,

z

 Wyłącznie w testamencie,

 Sposób dowolny, byleby wyraźnie wynikała wola wydziedziczenia

 Nie jest możliwe wydziedziczenie blankietowe,

 Bezskuteczność wydziedziczenia jednego z uprawnionych nie wyklucza skuteczności wydziedziczenia pozostałych,

 Przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać z testamentu – art. 1009 k.c.

 Relewantna jest tylko przyczyna wynikająca z testamentu,

 Przyczyna musi być prawdziwa – musi istnieć związek między podstawą a pozbawieniem zachowku,

 W wyjątkowych okolicznościach, mimo braku skutecznego wydziedziczenia, dochodzenie zachowku może być uznane za nadużycie prawa (art. 5 k.c.),

 Istnienie podstawy wydziedziczenia musi wykazać ten, kto wywodzi z tego faktu skutki prawne – art. 6 k.c.

z

Skutki wydziedziczenia

 Wydziedziczenie NIE powoduje, że uprawniony do zachowku jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku,

 Pozostaje on nadal osobą, która dziedziczyłaby z ustawy, gdyby nie było testamentu (art. 991 k.c.) – skutkuje to tym, że do spadku z ustawy nie dochodzą ani zstępni wydziedziczonego, ani – w ich braku – rodzice, rodzeństwo, dalsi krewni spadkodawcy.

 Art. 1011 k.c. – zstępni wydziedziczonego zstępnego są

uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę,

 Jest to ich własne prawo do zachowku, nie zaś prawo dziedziczone po wydziedziczonym

z

 Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeśli mu przebaczył – art. 1010 par. 1 k.c.

 Jeśli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne jeśli nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem – art. 1010 par. 2 k.c.

 Przebaczenie to wyrażona na zewnątrz decyzja, by nie wywodzić nic więcej z doznanej krzywdy,

 Nie jest oświadczeniem woli, ani innym oświadczeniem, o którym mowa w art. 65(1) k.c.

 Musi istnieć wola przebaczenia, nie jest istotne czy przebaczający znał skutki prawne tego zachowania,

 Dorozumiane przebaczenie – powołanie do spadku,

 Przebaczenie nie może być dokonane przez osoby trzecie,

 Nieprawidłowości w procesie podejmowania decyzji o przebaczeniu skutkują jego bezskutecznością,

 Przebaczenie nie może być odwołane,

z

Odwołanie testamentu lub poszczególnych rozrządzeń – 943 k.c. i 946 k.c.

 Spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia.

 Jest to jeden z przejawów zapewniania przez ustawodawcę swobody testowania.

 Spadkodawca nie może zrzec się prawa odwołania testamentu,

 Odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.

z

urządzenia domowego – art. 939 kc.

 Jest to tzw. ustawowy zapis naddziałowy – oznacza to, że uprawnienie to przysługuje z mocy ustawy, mają do niego odpowiednie zastosowanie przepisy o zapisie zwykłym oraz jest to możliwość żądania przez małżonka spadkodawcy czegoś ponad

przysługujący mu udział spadkowy,

 Z żądaniem na podstawie art. 939 KC wystąpić może tylko osoba, która w momencie śmierci spadkodawcy pozostawała z nim w ważnym związku małżeńskim,

 Ustawodawca odmawia jednak małżonkowi spadkodawcy możliwości żądania ze spadku ponad jego udział przedmiotów urządzenia domowego, jeżeli za życia spadkodawcy ustało wspólne pożycie małżonków - faktyczna jedynie separacja małżonków za życia, wyłącza możliwość wystąpienia po śmierci jednego z nich przez drugiego z żądaniem z art. 939 KC, przy czym wyłączenie to następuje niezależnie od przyczyny tej separacji i tego, po czyjej stronie leżało jej zawinienie.

 Ustawodawca jasno zastrzegł, że zastosowanie tego przepisu wchodzi w grę wówczas, gdy małżonek spadkodawcy dziedziczy po nim z ustawy. Wszystkie więc okoliczności, które wyłączą go od takiego dziedziczenia (np. uznanie go za niegodnego

dziedziczenia, wydziedziczenie, prawomocnie sądownie orzeczona separacja, wyłączenie od dziedziczenia na podstawie art. 940 KC, odrzucenie spadku przypadającego z ustawy), wykluczą występowanie przez niego z żądaniem, o którym mowa w art. 939 KC.

 Uprawnienie z art. 939 KC nie przysługuje jednak małżonkowi spadkodawcy, jeśli wraz z nim do dziedziczenia dochodzą zstępni spadkodawcy, którzy mieszkali razem z nim w chwili jego śmierci.

 Przedmioty urządzenia domowego - przedmioty związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego, takie jak meble czy sprzęt RTV i AGD, a ogólniej rzecz ujmując – rzeczy ruchome służące do prowadzenia gospodarstwa domowego lub będące wyposażeniem mieszkania, w tym te, które służą zaspokajaniu potrzeb duchowych

z

Kazus 1

 Jan Z. sporządził testament własnoręczny, w którym do spadku powołał w

częściach równych dwóch synów Piotra i Pawła, wydziedziczając córkę Annę z powodu zawarcia przez nią małżeństwa z Kazimierzem karanym za kradzieże.

Jan Z. zmarł 12 maja 2009r., a wcześniej – 10 maja 2009r. Zmarł Piotr, pozostawiając żonę Irenę i dwoje małoletnich dzieci Karolinę i Mateusza.

Uczestnicy postępowania o stwierdzenie nabycia spadku: Paweł, Irena

działająca w imieniu własnym oraz jako przedstawicielka ustawowa małoletnich Karoliny i Mateusza oraz Anna nie kwestionują ważności testamentu.

 Kto nabędzie spadek po Janie Z. i jakie roszczenia przysługują pozostałym uczestnikom postępowania spadkowego?

Kazus 2

 Testamentem z 2 lutego 2008 r. Janina B. powołała do spadku syna Jarosława, obciążając go obowiązkiem zapewnienia swej córce Irenie (siostrze

Jarosława), środków utrzymania na czas niezbędny do ukończenia studiów oraz ustanowiła wykonawcę testamentu Tadeusza C. Po śmierci Janiny B., Jarosław nie wykazywał żadnego zainteresowania sytuacją siostry. Tadeusz C.

wystąpił z pozwem zawierającym żądanie zobowiązania Jarosława do świadczenia na rzecz Ireny kwoty 800 zł miesięcznie do czasu ukończenia przez nią studiów.

 Jaki charakter miało rozrządzenie testamentowe Janiny nakładające na Jarosława opisany obowiązek?

 Oceń działania Tadeusza. Czy był do nich uprawniony? Czy są one skuteczne? Uzasadnij.