Paternalizm w etyce zawodowej
Etyka zawodów prawniczych
•Kwestia definicji i oceny
paternalizmu podnoszona była w ramach europejskiej i
amerykańskiej filozofii społecznej od XIX wieku.
•Nazwa „paternalizm” pochodzi od łacińskiego słowa pater – ojciec i oznacza kształtowanie relacji
międzyludzkich na wzór relacji między rodzicem – ojcem i dziećmi.
Odwołanie się do metafory
ojcostwa przy opisywaniu roli władzy państwowej było przez wieki rozpowszechnione,
zwłaszcza w czasach, gdy
władzę państwową uosabiał monarcha.
• Wiele prób budowania definicji
paternalizmu ma charakter jawnie
wartościujący. Wspólnymi elementami definicji paternalizmu jest ograniczenie czyjejś autonomii (wolności) uzasadniane powodami należącymi do zamkniętej klasy.
• „Paternalizm to ingerencja w działanie człowieka lub ludzką wolność
usprawiedliwiana przez racje odnoszące się wyłącznie do dobra, szczęścia,
interesów, potrzeb osoby, która jest poddawana przymusowi”.
•Krytyka paternalizmu prowadzona była i nadal jest przede wszystkim z pozycji liberalnych. Paternalizm
zdaje się nie do pogodzenia z
autonomią człowieka. Zło tkwiące w paternalizmie polega na naruszeniu
wspólnego dobra – możliwości
decydowania o swoim postępowaniu, w tym również o swobodnym
decydowaniu ku jakim dobrom
postępowanie to będzie nakierowane.
•Ludzie uważają, że życie w swych różnorodnych aspektach ( dla
przykładu zdrowie, edukacja,
finanse) jest tak skomplikowane, że aby dokonywać prawidłowych
wyborów trzeba dysponować bardzo specjalistyczną wiedzą. Taką wiedzą dysponują specjaliści. Zatem
najlepiej na nich scedować
konieczność podejmowania decyzji dotyczących naszego życia.
•Specjaliści (profesjonaliści) uzyskują w ten sposób
władzę nad zwykłymi
obywatelami, posiadana przez nich specjalistyczna
wiedza staje się legitymacją do odgrywania w
społeczeństwie roli kapłanów państwowego kościoła.
J. S. Mill
– surowy krytyk paternalizmu, dopuszczał pewną jego postać. Mill uznawał potrzebę wprowadzenia obowiązku szkolnego
uzasadniając go tym, że człowiek niewykształcony nie potrafi docenić
wartości wiedzy, gdyż do tego potrzebne jest wykształcenie. Uważał również, że
państwo powinno chronić obywateli przed negatywnymi odległymi konsekwencjami ich decyzji.
J.S. Mill
•Tutaj usprawiedliwieniem ingerencji w sferę autonomii człowieka jest fakt, że większość ludzi nie potrafi
przewidzieć takich odległych w czasie konsekwencji swoich czynów. Mill
aprobował postać paternalizmu
polegającą na decydowaniu za osoby małoletnie.
Paternalizm miękki
•Pozwala ingerować w sferę wolności człowieka jeśli osoba, której wolność się ogranicza nie ma pełnego
rozeznania sytuacji (z powodu młodego wieku, braku życiowego
doświadczenia, psychicznej choroby lub umysłowego upośledzenia albo z powodu braku istotnych informacji o własnej sytuacji i skutkach działania).
•Przykładem takiej postaci paternalizmu jest sytuacja, w której człowiek nieposługujący się znanym nam językiem zamierza wejść na
uszkodzony most. Skoro zatem nie możemy ustrzec go przed niebezpieczeństwem, mamy prawo powstrzymać go siłą. Inaczej sytuacja wygląda, gdybyśmy wiedzieli, że człowiek ten –będący przy zdrowych zmysłach – chce
popełnić samobójstwo. W takim przypadku należy uszanować jego wolę i nie
powstrzymywać go przed tym krokiem.
•Przykład wymyślony przez J.S. Milla
Paternalizm twardy
• W takiej sytuacji usprawiedliwiałby
powstrzymanie samobójcy nawet w sytuacji, w której
mielibyśmy pewność, że jego
władze psychiczne (rozum i
wola) są w pełni sprawne.
Paternalizm w prawie
•Gerald Dworkin podał listę regulacji prawnych demaskowanych jako
paternalistyczne, np.
•1. nakaz noszenia kasków ochronnych
przez motocyklistów i pasażerów w czasie jazdy;
•2. zakaz pływania na publicznym kąpielisku poza godzinami pracy ratowników;
•3. zakaz wykonywania pewnych prac przez kobiety i dzieci;
•4. zakaz hazardu;
•5. zakaz pojedynkowania się.
• Paternalizm regulacji może
przejawiać się również w tym , że powodują one dla swych adresatów istotne
utrudnienia lub wręcz
uniemożliwiają realizację
planów.
Przykłady regulacji utrudniających realizację planów podawanych przez Geralda Dworkina
•1. prawo nakazujące sądom, by uznawały za nieważne pewne typy umów nawet w tych przypadkach, gdy umowy zostały zawarte z zachowaniem pełnej swobody stron;
•2. zakaz uwzględniania zgody ofiary jako okoliczności wyłączającej
odpowiedzialność karną zabójcy lub sprawcy napadu;
•3.przymuszenie członków
pewnych sekt religijnych do
poddawania się transfuzji krwi, chociaż tego rodzaju zabieg
medyczny jest zabroniony przez zasady ich wiary;
•4. dodawanie fluoru do wody w sieci komunalnej.
Paternalizm w etyce zawodowej
•Paternalizm jest również poddawany
krytyce w oparciu o argumenty wysuwane na gruncie etyki zawodowej. Problem
paternalizmu jest przedmiotem debaty na gruncie etyki lekarskiej. Do lat 70 XX
wieku dominował pogląd, zgodnie z którym postawa paternalistyczna w
relacji lekarz – pacjent jest całkowicie usprawiedliwiona w świetle zasad etyki lekarskiej.
Etyka lekarska
• Tylko lekarz wyposażony w wiedzę medyczną jest w stanie dostrzec, co jest dobre dla jego pacjenta. Pacjentowi przyświeca jeden cel:
mianowicie powrót do pełnego zdrowia.
Ten cel wydaje się oczywisty. Tylko lekarz zna sposób osiągnięcia tego celu, zatem nie jest konieczne informowanie pacjenta o
stosowanych środkach terapeutycznych, a nawet informowanie go o jego stanie i
rokowaniach, jeśli mogłoby to utrudnić proces leczenia.
•W ostatnich dwóch dekadach XX wieku zaczął zwyciężać jednak pogląd, zgodnie z którym obok
zdrowia pacjenta równie ważnym dobrem w ramach relacji terapeutycznej jest autonomia pacjenta.
Dzięki poszanowaniu tego dobra pacjent staje się podmiotem w ramach relacji terapeutycznej i nie
jest uprzedmiotowiony. Podejmowanie przez lekarza decyzji dla dobra pacjenta, bez jego zgody jest
zasadniczo zabronione przez etykę lekarską, a także przez współczesne regulacje prawne. Taki sposób działania lekarza jest dopuszczalny jedynie w
szczególnych okolicznościach, które ograniczają lub wyłączają zdolność pacjenta do decydowania o sobie (cierpienie, stres, zaburzenia spowodowane lekami).
Warunki uzasadniające paternalizm
•1. ryzyko spowodowane brakiem
interwencji lekarza lub niewypełniania jego zaleceń dla pacjenta jest znaczne;
•2. ryzyko związane z interwencją jest względnie małe;
•3. spowodowane tą interwencją
ograniczenie autonomii nie jest duże.
Etyka prawnicza
•Dla etyki zawodów prawniczych argumenty wysuwane w sporach
dotyczących etyki lekarskiej są również – w pewnym stopniu – przydatne. W etyce lekarskiej kluczowe znaczenie ma
ustalenie właściwej relacji lekarza do pacjenta, podobnie dla etyki zawodów prawniczych podstawowe znaczenie ma ustalenie właściwej relacji między
adwokatem, radcą prawnym a klientem.
• Kwestia dopuszczalności przyjmowania
paternalistycznej postawy wobec klienta, czyli
poszanowania jego
autonomii, należy do
fundamentalnych problemów, do których musi się odnieść
etyka zawodów prawniczych.
Paternalizm prawniczy
•Jest to postawa polegająca na podejmowaniu przez prawników działań w interesie klienta i dla jego dobra w sposób samodzielny, bez
uzgodnienia z samym klientem, często nawet wbrew jego woli. W normatywnie rozumianej etyce prawniczej tak rozumiany paternalizm jest obecny w sposobie ukształtowania relacji miedzy prawnikiem a klientem, mimo
istnienia różnorakiego rodzaju ograniczeń chroniących autonomię klienta.
Dyskurs egalitarystyczny w sferze politycznej
• Głównym zadaniem
prawników jest zapewnienie wszystkim obywatelom
równej pomocy prawnej,
która ma na celu ochronę
praw i wolności.
Dyskurs elitarystyczny w odniesieniu do pozycji społecznej zawodów prawniczych
•Umożliwienie wszystkim obywatelom równej pomocy prawnej możliwe jest
jedynie dzięki szczególnym kompetencjom intelektualnym i etycznym prawników.
Powstaje więc napięcie między
powszechnym charakterem praw
podmiotowych a rozumieniem ich sensu jedynie przez profesjonalnych prawników i w konsekwencji możliwością ich
skutecznej ochrony jedynie przy ich pomocy.
eksperci
•Ekspert to osoba mogąca z powodzeniem rościć sobie prawo do określonych
umiejętności lub znajomości pewnych
obszarów wiedzy niedostępnych dla laika.
Każdy ekspert jest specjalistą i poza
specjalnością staje się laikiem. Systemy eksperckie funkcjonują w sposób ciągły.
Zastępują one tradycję jako źródło wiedzy.
Systemy eksperckie
•To systemy każdej wiedzy specjalistycznej.
Są przekazywane jednym jednostkom przez drugie. Oparte są również na
regułach proceduralnych. Funkcjonują w oparciu o ciągłe zaufanie laików. Jest ono rodzajem zawierzenia. Bardziej istotne jest tutaj ogólne zaufanie do
systemów eksperckich, niż do
zaufanie do konkretnej jednostki – eksperta.
Prawnicy jako profesjonaliści
•Prawnicy to eksperci; prawo to system ekspercki.
Prawnicy dostarczają laikom prawnym wiedzy, która pozwala podejmować różnorakie decyzje.
Laicy zwierzają się prawnikom, czyli obdarzają ich ogólnym zaufaniem. Dzięki temu zyskują poczucie bezpieczeństwa swoich spraw. Zadanie prawników nie ogranicza się jedynie do aplikacji prawa do
konkretnych sytuacji. Wynika to ze związku
między działaniem a wiedzą. Zadaniem prawników jest refleksyjne rozwijanie wiedzy prawnej poprzez krytycyzm.
Dominacja ekspertów
•Nie musi być ona z konieczności paternalistyczna. Specjalizacja i
profesjonalizacja są zjawiskami powszechnymi i każdy ekspert jest jednocześnie laikiem w
innych dziedzinach. Powoduje to, że
nieodzowność systemów eksperckich nie musi prowadzić do elitaryzmu. Eksperci zdają sobie bowiem sprawę, że ich przewaga występuje
tylko w kontekście zawodowym i nie jest żadnym wyjątkowym statusem społecznym.
