Jan Wiśniewski
Parafia Stary Targ na przestrzeni
wieków : (XIII-XXI)
Studia Elbląskie 7, 7-32
2006
U niwersytet W arm ińsko-M azurski, Olsztyn VII/2006
PARAFIA STARY TARG
NA PRZESTRZENI WIEKÓW (XIII-XXI)
W tym roku, czyli w 2006, parafia Stary T arg uroczyście obchodzi 100-lecie przeb u d o w y kościoła parafialnego, poniew aż w latach 1 9 0 5-1906 nadano mu ob ecn ą form ę n a planie krzyża greckiego z w ie ż ą 1. Jakkolw iek to w ydarzenie je st n iezm iern ie w ażne dla w spółczesnych m ieszkańców całej parafii starotarskiej, p o niew aż każdego dn ia korzystają z dobrodziejstw a uratow anego i ubogaconego w ów czas kościoła, to w ydaje się bardzo uzasadnionym w yakcentow anie faktu, że rów nież w tym roku należy kom m em orow ać (com m em oratio — przypom nienie; w spom nienie) inny brzem ienny jubileusz. Jest on bow iem źródłem w szystkich innych działań kościelnych na tym terenie aż po dzień dzisiejszy. C hodzi o to, aby dzisiejsi w ierni tej parafii cofnęli się o około 800 lat w stecz, kiedy przedstaw iciele K ościoła dotarli w ten rejon, aby głosić E w angelię C hrystusow ą. W 1204 r., w po b lisk im P ruskim T argu (Przezm ark) w Pom ezanii, pojaw ili się cystersi z Ł ek n a W ielk o p o lsk ieg o szukający grobu św. W ojciecha, którzy stw ierdzili, że gościnni Prusow ie, przetrzy m u jący zakonników , byli dojrzali do przyjęcia chrześcijaństw a. D nia 26 p aź d ziern ik a 1206 r. opat G otfryd uzyskał w R zym ie zezw olenie na głoszenie w iary C hrystusow ej w śród Prusów 2. Po je g o potępieniu przez kapitułę cysterską, a także po śm ierci m nicha Filipa w 1213 r., na czele m isji pruskiej stanął C hrystian, p ierw szy opat tutejszego konw entu cysterskiego. N a skutek je g o działań ch rześcijań stw o przyjęli dwaj w odzow ie pruscy — Surw abuno z L ubaw y i W arpod z L anzanii, którzy zostali ochrzczeni w Rzym ie. W ów czas też, w lutym 1216 r., o p at C hrystian został m ianow any biskupem Prus, poniew aż w listopadzie tego roku w ystąpił ja k o taki w K am ieniu P om orskim 3. Z a pozw oleniem księcia pom orskiego M ściw oja I ( t 1.05.1220) urządził stolicę i opactw o w Z antyrze koło Sztum u, skąd p row adził działalność m isyjną w rejonie Postolina, Sztum u i M alborka, pow ołując
1 A. Z i n к i e w i с z-R у n d z i e w i с z, Z. R y n d z i e w i c z , W czesn o g o tycki kie lich w S ta
rym Targu, w: R oczniki H istoryczne, t. X X X II, z. 4, 1984, s. 77.
2 J. P o w i e r s k i , D zieje ziem i p a słę ck ie j do schyłku X III w., w: P a słęk z d zie jó w m ia sta
i o ko lic 1 2 9 7 -1 9 9 7 , P asłęk 1997, s. 1 2 2 -1 2 3 , 1 5 7 -1 5 8 ; M. B i s k u p , G. L a b u d a , D zieje Z a ko n u K rzyża ckieg o w P rusach, G dańsk 1988, s. 8 5 -9 0 .
3 J. W i ś n i e w s k i , K ościoły i k aplice na terenie b yłej d iecezji p o m e za ń s kiej 1 2 4 3 -1 8 2 1
do istnienia trzy parafie: w Postolinie, Starym T argu i Ż uław ce (S ztu m sk iej)4. N ajpóźniej zatem w 1216 r. w Starym T argu eryg o w an o parafię, ale przyjęcie ch rześcijań stw a przez tutejszych m ieszkańców (pruskich i polskich Pom ezanów ) n astąpiło ju ż w pierw szej fazie m isji cysterskiej, czyli na przełom ie 1205/1206 r. Z apew ne ju ż w ów czas w starotarskim ośrodku handlow ym zorganizow ano stałą p laców kę kultu (kaplicę), którą obsługiw ał odw iedzający lub na stałe p rzebyw ający tutaj m nich cysterski. W zw iązku z tym ośm ielam się sugerow ać, że w tym roku przy p ad a przede w szystkim w ielki ju b ileu sz 800-lecia d uszpasterstw a k atolickiego w Starym T argu, tak ja k w pobliskim P o sto lin ie5.
I. G R A N IC E P A R A F II
W praw dzie w Starym Targu funkcjonow ała parafia, ale dopiero niem al sied em dziesiąt lat później, czyli w latach 1271-1276, k o m tu r dzierzgoński H erm an von Schönberg (1268-1271 oraz 1275-1276) osadził w ieś n a praw ie chełm ińskim , a je g o kolejny następca na urzędzie H enryk von S chenkenberg (1294) uposażył parafię sześciom a w łókam i ziem i6, poniew aż w ieś b y ła lokow ana na 60 w łókach.
Pierw sza w zm ianka o granicach parafii po jaw iła się w czasie w izytacji biskupiej w 1647 r., w której stw ierdzono, że na jej terytorium leżały n astęp u jące wsie: „Starytarg, T ropy, W aplew o, R am ułty, T ile n d o r f ,7. W ów czas ko śció ł p a ra fia lny był bardzo zniszczony w ew nątrz, być m oże dlatego najpóźniej w 1690 r. doszło do fuzji parafii N ow y T arg i Stary Targ, poniew aż w czasie w izytacji w 1698 r. potw ierdzono, że N ow y T arg był filią starotarską. Z atem teren tej parafii został pow iększony o następujące wsie: N ow y Targ, K ątki, K rastudy i M in ięta8. W czasie w izytacji przeprow adzonej 9 m aja 1749 r. potw ierdzono, że do parafii n ależał kościół — E cclesia in Villa N ow ytarg, a n a jej krańcach in Villa W aplew o fu nkcjonow ało pryw atne oratorium (kaplica) w rezydencji Józefa B ag n iew sk ieg o (w latach 1 731-1745). Z tego pow odu ta k ap lica nie była p o d p o rząd k o w an a kościołow i parafialnem u, ale też dlatego nie m ogli się w niej gro m ad zić w ierni na nabożeństw a, stąd była pozbaw iona d zw onów 9. W ów czas do parafii należało
4 A. C z a c h o r o w s k i , U posażenie i o rg a n iza cja k la szto ru n o rb e rta n e k w Ż u k o w ie o d X III
do p o ło w y X V w ieku, T o ru ń 1963, s. 7, 5 9 -6 0 ; A. S e m r a u, D ie O rte u n d F luren im e h em a lig en G e b iet S tu h m u n d W alam t B o n h o f (K o m tu ra i M a rie n b u re ), w: M itteilu n g en des C o p e rn ic u s-- V ereins, t. 36, 1928, s. 115, 150 i nn.; J. W i ś n i e w s к i, Ś red n io w ie czn a s ie ć m ie js c sa k ra ln y ch — ko śc io łó w pa ra fia ln ych , filia ln y c h i ka p lic — na teren ie d iec e z ji p o m eza ń skiej, w: Z p rz e s z ło ś c i E lb lą g a , pod red. A. G rotha, K oszalin 1999, s. 11.
5 P o sto lin o b ch o d ził ten zn ak o m ity Ju b ileu sz 18 c ze rw c a 2006 r., ja k o 7 7 0 -le c ie parafii
(sic!?), a w in ien o b ch o d zić 80 0 -lecie d uszpasterstw a.
6 P a ń stw o Z a ko n u K rzyża ck ieg o w P rusach. P o d zia ły a d m in istra c y jn e i k o śc ie ln e o d X III do
X V I w ieku, T o ru ń 2000, s. 108; J. W i ś n i e w s k i , K o śc io ły i kaplice, s. 395.
7 A rch iw u m D ie cezjaln e w Pelplinie, C u lm en sia et P o m esan ien sia (dalej = A D P ), С 16,
C o m m p en d iu m ecclesia n u m d io ecesis C u lm en sis e t P om esaniae... 1647, k. 4 9 v ; V isita tio n es e cclesia n u m d io cesis C u lm en sis e t P om esa n ia e ac A n d re a L eszczyń ski e p isco p o a 1 6 4 7 fa c ta e , w yd. A. P obłocki, T o ru ń 1900, t. IV, s. 141.
8 A D P , С 31, A cta acticata... 1 6 9 9 -1 7 1 2 , k. 9 8 5 -9 8 6 ; J. W i ś n i e w s k i , K o ścio ły i kaplice,
s. 3 1 4 -3 1 5 .
siedem wsi: „Starytarg, W aplew o, W aplew ko, T ylendorff, R am oty, T ro p y ” oraz N ow y T arg z przyległym i w sia m i10. W 1785 r. potw ierdzono, że proboszczow i w Starym T argu podlegały w sie Stary T arg i N ow y Targ, „K astudy, K ontki, T rupy, W aplew o, T y le n d o rff’11. T ak pozostało do czasów po II w ojnie św iatow ej. W czasie w izytacji dziekańskiej z 25 listopada 1957 r. zapisano, że oprócz kościoła p arafialn eg o , do parafii n ależała filia w N ow ym Targu oraz „w m iejscow ości W ap lew o W ielk i” , gdzie „znajduje się kaplica publiczna, w której od czasu do czasu odpraw ian e je s t n ab o żeń stw o ” 12. T ak było przez następne lata, co od n o to w y w an o w protokołach w izytacyjnych. W 1967 r. w skład parafii starotarskiej w chodziły w sie: Stary Targ, K ątki, R am oty, Tropy, W aplew o i N ow y Targ, pon iew aż K rastudy znalazły się w granicach parafii M ikołajki Pom orskie, a M inięta w parafii w K rasnej Łące. W czasie w izytacji w 1975 r. biskup w izytator sugerow ał, aby „poprosić K siędza B iskupa W arm ińskiego o przekazanie N ow ego T argu parafii K rasna Ł ąka, aby d uszpasterze ze Starego T argu m ogli się bardziej skupić w pracy nad W a p le w e m ” 13. N atom iast po utw orzeniu parafii w W aplew ie dnia 1 lipca 1990 r. ró w n ież tę wieś w yłączono z parafii staro tarsk iej14. Szczegółow a inform acja 0 okręgu parafialnym po jaw iła się w protokole w izytacyjnym z 27 października
1985 r., w którym odnotow ano: „parafianie w Starym i N ow ym T argu oraz T ropach są rolnikam i i robotnikam i, w K ątkach rolnikam i, w Starym D w orze pracow nikam i PG R , w W aplew ie i R am otach pracow nikam i PO H Z i B acutilu” . Jednocześnie b iskup J. W ojtkow ski w skazał, że „na terenie parafii są dw ie kapliczki przydrożne, kilkanaście krzyży. Ich w artość artystyczna i zabytkow a je st raczej m ała, ale stan u trzy m an ia je s t dobry, gdyż stoją na pryw atnych posesjach” . W ów czas także biskup p olecał w ybudow ać „punkt katechetyczny z m ieszkaniem w W aplew ie W ielkim , ja k o p rzy szłą plebanię now ej p ara fii” 15. Po erygow aniu parafii w W aplew ie w dniu
1 lipca 1990 r., now y proboszcz zorganizow ał tym czasow ą kaplicę w T ropach S ztum skich, o czym pisał biskup J. W ysocki w protokole z 26 m aja 1998 r .16.
II. Ś W IĄ T Y N IA P A R A FIA L N A
W zw iązku z erygow aniem w 1216 r. parafii w Starym Targu, w cześniej m usiała tutaj istnieć pierw sza kaplica, w której grom adziła się okoliczna ludność. T o m iejsce spraw ow ania kultu i udzielania sakram entów św iętych było p odstaw ą do fo rm aln eg o utw o rzen ia tutaj parafii przez biskupa pruskiego C hrystiana. N ajpraw dopodobniej ta św iąty n ia istniała i funkcjonow ała w czasie traktatu
T am że , k. 749, 757.
11 T am że , С 67, D esc rip tio d io ec esis... 1785, k. 272.
12 K a n ce laria Parafii Stary T arg (dalej = K P S T ), W izytacje kanoniczne. P a ra fia S ta ry T arg
[1 9 5 7 -1 9 9 8 1 , k. 3v.
13 T am że , W izytacje ka n o n iczn e, k. 38.
14 S p is d u c h o w ie ń stw a i p a ra fii d ie c e z ji w a rm iń skie j 1967, O lsztyn 1967, s. 178. 15 K P S T , W izytacje k a n o n iczn e, k. 46.
Ift T am że, k. 54v — p o p rz ed n ią w izy ta cję, d n ia 16 w rześn ia 1993 r., p rzep ro w ad ził bisk u p A ndrzej Ś liw iń sk i, który nie m iał zw y cza ju po zo staw iać w parafiach p ro to k o łó w w izy tacy jn y ch , ani naw et zaleceń.
dzierzgońskiego (7 lutego 1249), skoro zobow iązano w nim Prusów do w y budow a nia 13 kościołów , w tym m .in. w Postolinie, gdzie zapew ne kościół zniszczono w czasie działań p o w stań czy c h 17. Te budow le drew niane nie cieszyły się długim „żyw otem ” , dlatego zapew ne budow ano kolejne. D opiero około 1325 r. w Starym Targu w ybudow ano kościół gotycki tit. Ss. S im o n is et Jndae A p o sto lo ru m . W ów czas też otrzym ał on kielich, w ykonany w M alborku przez artystę „doskonale znającego zasób form artystycznych zachodnich prow incji n iem ieckich” 18. W 1647 r. tutejszy kościół określono ja k o „budynek m urow any, jed n o n aw o w y z w ieżą, w górnej części drew nianą i z dobrą, lecz w ilg o tn ą zak ry stią” 19. S tarotarska d zw o n n ica była m edia p a rs m urata, a w górnej części drew niana, w której w ów czas w isiały trzy d zw ony20. T a św iątynia została zn iszczona w czasie drugiej w ojny szw edzkiej, chociaż zdążono ukryć pod jej p o sad zk ą najcenniejsze precjoza. N atom iast tuż po w ojnie przystąpiono do jej odbudow y. T utejszy cm entarz nie był w praw dzie ogrodzony, to jed n ak w 1647 r. stała tam kostnica w dobrym stan ie21. B iskup w izytator, w dekrecie reform acyjnym z 5 m aja 1724 r., pochw alił fakt w spaniałego utrzym yw ania św iątyni parafialnej (zalecając odbudow ę zabudow ań plebańskich). Ponadto, polecił proboszczow i i prow izorom kościelnym położenie (gdzie brakow ało) kosztow nej podłogi ceglanej w kościele, tak ja k w prezbiterium — lateribus a d norm am M inoris Chori construnt. B iskup niepokoił się o dalszy rem ont dachu św iątyni, którego trabium vulgo b a lko w y m urlatow całego kościoła były zniszczone. Polecił, aby proboszcz naw oływ ał bardzo często z am bony do
N o bilibus et H onestis P arochianis o składanie dobrow olnych ofiar na rem o n t dachu
k ościelnego — ex A m bona p iam C ollectam et liberalitatem p ro restauratione tecti
E cclesia stici inculcet. T ym czasem biskup inform ow ał, że niezw łocznie skieruje
sw o ją pisem n ą rekom endację a d Iltrm um D om inum P alatinum M ariaegurgen.
P raefectum C hristburgensem 22. Ponadto, tym sam ym dekretem reform acyjnym ,
biskup polecił parafianom wsi szlacheckich — p e r G nosos P arochianos Villarum
N obilium ogrodzenie cm entarza i je g o konserw acje. Przypom niał rów nież, że P osessores B onorum — w łaściciele dóbr byli zobow iązani do uczestn iczen ia
w tych pracach, tak ja k to było w zw yczaju w wielu parafiach 23. W czasie w izytacji p rzeprow adzonej 9 m aja 1749 r. potw ierdzono tytuł kościoła, zaznaczając, że data je g o konsekracji była nieznana — q uod sit C onsecrata incertum est. Jak w sp o m niano w ów czas w protokóle, tutejsza św iątynia była zbudow ana z k am ienia polnego, a jej rozm iary m ierzone w krokach w ynosiły: 1 0 x 3 0 p a ssu u m (podw ójny krok = 1,47 m). W ów czas dach kościoła pokryw ała dachów ka ceg lan a n iedaw no poło żo n a — non p ridem n o viter datum positum que, a ściany i okna były w dobrym
17 J. W i ś n i e w s к i, Ś re d n io w iec zn a s ie ć m iejsc sa kra ln ych , s. 11-12.
18 A. Z i n к i e w i с z-R у n d z i e w i с z, Z. R у n d z i e w i с z, W czesn o g o tycki kie lich ,
s. 103.
19 A D P, С 16, C om pendium ... 1647, к. 49v; V isitationes... 1647, s. 141 ; A. Z i n к i e w i с z-
-R y n d z i с w i с z, Z. R у n d z i e w i с z, W czesn o g o tycki k ielich , s. 79.
2 0 A D P, С 16, C om pendium ... 1647, к. 49v; Visitationes... 1647, s. 141. 21 A D P , С 16, C om pendium ... 1647, k. 49v; Visitationes... 1647, s. 141.
22 A D P, С 38, D ecreta refo n d io n is V isitationus G en era li K retto via n a e ah a n n o 1724 a d
a n n u m 1730, k. 102v.
stanie — P arietes et Fenestrae su n t bonae. N atom iast w ieża w połow ie drew niana w ym agała całkow itej napraw y, chociaż posiadała dobrą dachów kę, ale nie za znaczono czy była to dachów ka ceram iczna czy dębow a. W izy tato r potw ierdził, że w w ieży nadal w isiały trzy dzw ony — in C am panili su n t C am panae p en d en tes tres
secu re24. P odłoga św iątyni była w ykonana z cegieł, chociaż nie cała, bo w n ie
których m iejscach jej nie było — alibi nullum est, a koło ołtarza i na środku w ym agała ju ż napraw y — se d tantum circa A ltaria et p e r m edium Tem pli igq.
indiget reparatione. O bok ołtarza w ielkiego znajdow ało się w ejście do p o d ziem
nego g ro b o w ca — P rope altare m a ju s est Fornix ad sepulturam . N atom iast ław ki kościoła w ym agały p rzeprow adzenia w ielkiego rem ontu, a sufit był zniszczony z pow odu zacieków w odnych. K ościół był dobrze zam knięty od połu d n ia i od zachodu — ab austro et ab occasu, tak ja k zakrystia, która p o siadała m ocne zam knięcie i dobre okna, ale jej p odłoga w ym agała w ym iany. W jej w nętrzu znajdow ały się odpow iednie pom ieszczenia na przechow yw anie naczyń i sprzętu liturgicznego. R em ontem św iątyni zajm ow ali się parafianie zgodnie ze zw yczajem , ale tej prak ty ce sprzeciw iali się gburzy (km iecie) królew skiej wsi Stary T arg — se d
renuunt et n ullatenus ad reparationem concurrere nisi unius Villae R egiae Stary targ C oloni. W zw iązku z tym , biskup w dekrecie reform acyjnym naw oływ ał
parafian do w ykonania koniecznych rem ontów w kościele parafialnym i filialnym , do czego byli zobow iązani przez zaw arte porozum ienia i praw o B oże, a także w m yśl p o ro zu m ien ia zaw artego w D zierzgoniu 7 lutego 1249 r. — et a C rucigeris
p e r C oncordiam cum N eophytis P ruthenis in praesentia Legati Sedis R om anae A p o sto lica assecuratae veniat. P arafianie byli zobow iązani nie tylko do prze
p ro w ad zan ia rem ontów kościoła, ale także do budow y plebanii i innych k o n iecz nych zabudow ań parafialnych, a także do ich konserw acji w późniejszym czasie — et in p o steru m reparari, conservari, reaedificarique procurent. To sam o dotyczyło m ieszkańców wsi T ropy — etiam Villa Trupy dicta, którzy zgodnie z w cześniejszym zw yczajem , m ieli w tym dziele rów ny u dział25. W czasie tej w izytacji (1749 r.) cm entarz był przyzw oicie ogrodzony, chociaż w niektórych m iejscach w ym agał napraw y — in aliquibus locis reparatione indiget26. R ów nież w opisie parafii z 1785 r. lapidarnie stw ierdzono, że to paro ch ia n is byli zo b o w iąza ni do rem ontu i w znoszenia now ej św iątyni parafialnej, ja k rów nież zabudow ań p ro b o szczo w sk ich 27. Ponadto p otw ierdzono cześć oddaw aną patronom tutejszego kościoła: św ’. Szym onow i i Ju d zie 28. W 1807 r., w czasie pożaru, który dotknął całą w ieś, spłonęła górna część w ieży, w ykonana z drew na, którą w 1821 r. zastąpiono w ieżą m u ro w an ą29. N atom iast kościół parafialny trzeba było rozebrać w 1905 r., z w yjątkiem w ieży, odbudow ując go, który pośw ięcono 6 sierpnia 1906 r. W czasie w izytacji 3 - 4 października 1959 r., biskup T om asz W ilczyński odnotow ał: „gus tow nie pom alow any, w idny kościół je s t w całkow itym porządku” , inform ując także o kościołach w N ow ym T argu i W aplew ie W ielkim . W trakcie tej w izytacji
24 T am że, С 54, A cta G en era li V istitatione (1 7 4 9 -1 7 5 6 ), k. 749, 753. 25 T am że, k. 749, 753, 761.
2|S T am że, к. 753.
27 T am że, С 67, D escrip tio d io ecesis... 1785, k. 2 7 2 -2 7 3 .
2* T am że, k. 272.
rem ontow ano organy, posiadające 160 piszczałek oraz „zbudow ano m ur ogrodze niow y na cm entarzu kościelnym od strony zachodniej...” , a także „dom sióstr parafialny — SS. K atarzynek” 30. N atom iast biskup J.W . O błąk, w 1964 r., stw ierdził, że kościoły były „odśw ieżone, czysto u trzym ane” 31. D opiero jednak w czasie w izytacji dziekana m alborsko-sztum skiego 14 listopada 1966 r. potw ier dzono, że tutejsza św iątynia w ystępow ała pod w ezw aniem św. S zym ona i T adeu sza. D ziekan w taki sposób opisał stan zakrystii: „o k n a zakrystii zaopatrzone w kraty. W drzw iach m ocny zam ek. Tu przechow ują się naczynia, szaty i księgi liturgiczne” . W izytator nie m iał zastrzeżeń do stanu w yposażenia kościoła, a także m urów i dachu, stw ierdzając także, że „m urow ana plebania, ja k i drew niany b udynek gospodarczy nie w ym agają rem ontu” . N atom iast „cm entarze przy k o ściel ne i grzebalne były ogrodzone i utrzym ane” 32. W 1969 r. kościół parafialny w ym alow ano, zradiofonizow ano oraz ufundow ano ołtarz soborow y, a także ogro dzono cm entarz parafialny. N atom iast kościół w N ow ym T argu został nowo otynkow any i położono now ą podłogę, ale kaplica w W aplew ie W ielkim w ym agała generalnego rem ontu, w tym m alow ania33. W protokóle z 1970 r. o d notow ano, że „cm entarz przykościelny je st pięknie ogrodzony i uporządkow any. Z n ajd u je się tu kostn ica przedpogrzebow a. G roby byłych proboszczów , znajdujące się na tym cm entarzu są pięknie utrzym ane” . Jednakże cm entarze przy kościołach w ym agały u zupełnienia ogrodzenia. N atom iast dziekan, w izytujący parafie inform ow ał, że huragan, który w ystąpił w W aplew ie w nocy z 14/15 listopada 1972 r., „w yłam ał zupełnie 2 okna, spraw iając ks. proboszczow i dużo kłopotu” 34. D nia 7 listopada 1973 r. proboszcz inform ow ał w izytatora, że „centralny cm entarz w Starym Targu z braku w olnych m iejsc zostanie zam knięty” , a pozostałe zostaną o g ro d zo n e35. B iskup Julian W ojtkow ski, w izytujący parafię w dniach 2 4 -2 6 paźd ziern ik a 1975 r., szczegółow o opisał kościoły i cm entarze, który w arto przytoczyć w całości: „Stan budow lany kościołów dobry. P iorunochrony są tylko w Starym T argu (...). O rgany w Starym T argu z 1912 roku, stan dobry, napraw ione w 1972 roku (...). D zw ony w Starym T argu 4, w N ow ym T argu 3, w W aplew ie W ielkim 1 nie konsekrow any. N a terenie parafii je st sześć kapliczek przydrożnych i 7 krzyżów . Jed n a kapliczka je st w artościow a. Stan utrzym ania w szystkich dobry. C m entarze g rzebalne są w Starym T argu, w W aplew ie W ielkim , dw a w N ow ym T argu: przy kościele i na B aniosze poza wsią. P ow ierzchnia ich w ystarczająca. O g rodzone w Starym T argu i w W aplew ie siatką na m etalow ych słupkach w podm u ró w ce b etonow ej, w N ow ym Targu przy kościele m etalow ym ogrodzeniem , poza w sią siatka n a drew nianych słupkach. Stanow ią w łasność parafii. Zieleń stan o w ią piękne drzew a, z w yjątkiem niezadrzew ionego cm entarza w W aplew ie. R o zp lan o w an ie cm entarzy je st praw idłow e, w yposażenie pełne w Starym i N ow ym T argu. Z aopatrzenie w w odę tylko w Starym Targu z w odociągu w iejskiego. K apłani pochow ani są przy kościele w Starym Targu (ks. Palm ow ski i ks. G ollan). M im o to
3 0 K PST , W izytacje ka n o n iczn e, k. 5v. 31 T am że, k. 11. 3 2 T am że, k. 13, 15. 33 T am że, k. 23. 34 T am że, k. 2 5 -2 6 . 35 T am że, k. 29.
biskup zauw ażył, że w ieża m a pionow e pęknięcie przez całą w ysokość w osi głów nej kościoła. D ach kryty dachów ką rzym ską je st w bardzo dobrym stanie, w je d n y m koszu w idoczny je st nad sam ą kraw ędzią ubytek dachów ki. Zapas gąsiorów i d achów ek leży na w ieży. O kna dźw iękow e na w ieży na poziom ie dzw onów osłonięte żaluzjam i, w ym agającym i uzupełnień., w praw ione zostały now e ram y okienne. D zw ony stalow e z odlew ni A polla” 36. N atom iast biskup J. G lem p w 1980 r. potw ierdził tytuł św iątyni, czyli patronujących tej w spólnocie św. S zy m o n a i Judy Tadeusza, którego stan w raz z dachem był dobry, a m urow any kościół był zabezpieczony i ogrodzony. N a cm entarzu kościelnym stała w ów czas „przy w ejściu stara dobrze zadbana kaplica z figurą” N M Panny i Serca P. Jezusa oraz krzyż m isyjny z 1949 r., a z tyłu kościoła tzw. trupiarnia. W e w nętrzu kościoła stały w ów czas 4 stylow e konfesjonały oraz 50 ław ek w stanie dobrym , które były o dm alow ane. W izy tato r nie m iał zastrzeżeń do polichrom ii kościoła, dodając, że „na suficie są m alow ane obrazy z roku 1929. Sceny z Ew angelii: Z w iastow anie N M P, u cieczk a do Egiptu, narodzenie Pana Jezusa i ukoronow anie N M P. W y m alo w anie k o ścio ła w r. 1970” . B iskup niejako uzupełnił protokół poprzedniej w izytacji dodając, że w X V III-w iecznej w ieży znajdow ałyby się trzy dzw ony spiżow e z 1920 roku37. P óźniejsze protokoły w izytacyjne niew iele w noszą do om aw ianego zag ad nienia.
III. U PO SA Ż E N IE K O ŚC IO Ł A
K ościół parafialny czerpał swój p roventus (plon, żniw o), ja k odnotow ano w 1647 r., z ofiar w iernych, opłat pogrzebow ych: 1 floren od osoby dorosłej, a 15 gr. od zm arłego dzieck a oraz podzw onnego — po 10 groszy od każdego d zw o n u 38. B iskup w izytator, w dekrecie reform acyjnym z 5 m aja 1724 r., przypom niał, że opłaty za p o chów ek w kościele i na cm entarzu należy dzielić po połow ie pom iędzy kościół i proboszcza. N atom iast dochód ze sprzedaży św iec w św ięto W n ieb o w stąpienia Pana Jezu sa — sim liliter ex A ccidenti in Festo T ransfigurationis X sti
D om ini ex d iven d itio n e Cerae dzielono następująco: kasa kościelna m iała pobierać
2/3 uzyskanej sum y, a proboszcz 1/3 utargu, które przeznaczał na ugoszczenie księży, słuchających spow iedzi w czasie dorocznego odpustu — expensarum pro
C onfluxa sacerdotum in adjutorium a d excipendas C onfessiones invitandorum a p p lic a b itu r1'*. R ów nież w czasie w izytacji 9 m aja 1749 r. w izytator podkreślił, że
kościół nie posiadał żadnego uposażenia — Fabrica p ro ven tu s certi nulli sunt, z w yjątkiem ofiar zbieranych na tacę w czasie kazania — tem pore C oncionum , opłat p ogrzebow ych i okazjonalnych ofiar składanych w św ięto P rzem ienienia Pańskiego. W spraw ie podziału tych ofiar w ypow iedział się biskup T om asz C zapski (1 7 3 1 -1 7 3 3 ) w dekrecie pow izytacyjnym . N atom iast dochód ze sprzedaży św iec był taki sam ja k w 1724 r. E x O ffertorio pieniądze dzielono po połow ie
36 T am że , k. 3 3 -3 3 v . 37 T am że , k. 4 2 -4 2 v .
3K A D P , С 16, C om pendium ... 1647, k. 49v; V isitationes... 1647, s. 141.
pom iędzy kościół i proboszcza. Ten sam biskup regulow ał także podział opłat pogrzebow ych, które były także dzielone po połow ie pom iędzy kasę k o ścieln ą i p roboszcza — 30 florenów za pochów ek w podziem iach św iątyni, a 18 florenów za pochów ek w kościele, ale poza podziem iam i sklepionym i, a także 2 floreny za pochów ek osoby dorosłej na cm entarzu i 1 floren od osoby niepełnoletniej, co oznaczało, że te opłaty znacznie w zrosły. Ponadto, do kasy kościelnej w pływ ały opłaty za użycie param entów żałobnych w czasie procesji pogrzebow ej40. K o lejna inform acja, dotycząca dochodów kościoła pojaw iła się w opisie parafii, sp o rząd z o nego około 1785 r. W ów czas to, do kasy kościoła i kuratusow i (zastępca proboszcza) parafii przekazyw ano opłaty za pogrzeb: dorosłego 2 floreny, d ziecka 1 floren, a z podzw onnego, które w ynosiło pro p ulsu 21 groszy, przekazyw ano do kasy kościoła, księdzu i organiście po rów nych częściach. W ów czas kościół posiadał 800 florenów tzw. Capitalia, które były ulokow ane a p u d C olonum A k e r w B iałym D w orze (W eishoff). Ponadto, zm arły kuratus tej parafii ks. kan. D aw id K iw aczyński (1 7 4 9 -1 7 6 3 ) zapisał na potrzeby kościoła starotarskiego 2 0 0 0 flo re nów , lokując je w dobrach K rastudy, a prow izję z niej poch o d zącą d zielono następująco: 74 floreny proboszczow i, 5 florenów w ikariuszow i, 2 floreny o rg an iś cie, 12 florenów kościołow i na św iece, 6 florenów szpitalow i parafialnem u na jałm u żn ę oraz 1 floren grabarzow i41.
Za dochody kościoła odpow iadali zarządcy m ajątku, zw anym i w itykusam i, prow izoram i lub ekonom am i, których było trzech — exceptis tribus vicibus
p rim is42. W protokóle w izytacji przeprow adzonej 9 m aja 1749 r. zaznaczono, że
w szystkie ofiary kościoła były przechow yw ane w skrzyni kościelnej — in Car-
bonam E cclesia e , do otw orzenia której trzeba było użyć dw óch kluczy, będących
w posiadaniu proboszcza i prow izorów . W tenczas ten urząd piastow ali p raw nie zaprzysiężeni — Vitrici E cclesiae sunt ju r a ti P o ssessio n a ti: „Joannes Szeląg i G eorgius W erfel” gburzy — C oloni ze Starego T argu oraz „A lbertus C hruściński de V illa T ro p y ” . Oni też każdego roku na ręce dziekana, w czasie w izytacji — circa
ej us D ecanalem Visitationem , składali rozliczenie z dochodów i rozchodów kasy
k ościelnej43. A eco n o m i parafialni, ja k nazw ano tutejszych prow izorów w 1785 r., którym i byli „Joseph B roda i W iśniew ski C oloni in A ltm ark” przyjm ow ali w szelkie w pływ y do kasy kościelnej44.
W okresie pow ojenny pierw sza inform acja o uposażeniu kościoła starotarskiego p o jaw iła się dość późno, bo dopiero w protokóle z 20 kw ietnia 1970 r. W ów czas w izytator zaznaczył, że parafia posiadała dw a budynki: organistów kę i dom SS. K atarzynek, które opuściły, dlatego został zajęty przez w ładze g m in n e45. W 1972 r. dziekan w zm iankow ał, że „niestety budynki gospodarcze ju ż daw niej przejęte przez czynniki adm inistracyjne, przestały być ostatecznie w łasn o ścią kościoła. K ościołow i pozostaw iono część podw órza i m ały ogródek przed plebanią.
4 0 T am że, С 54, A cta G en era li V istitatione (1 7 4 9 -1 7 5 6 ), k. 754, 755 — In h a c E cclesia
n u llu m e st sim p lex B eneficium , пес aliq u a fu n d a tio пес ipsius C urati est a liq u a O rig in a lis E rectio.
41 T am że, С 67, D e scrip tio dioecesis... 1785, k. 2 7 2 -2 7 3 .
4 2 T am że, С 16, C om pendium ... 1647, к. 49v; Visitationes... 1647, s. 141. 4 3 A D P, С 54, A c ta G e n era li V istitatione (1 7 4 9 -1 7 5 6 ), k. 754.
4 4 T am że, С 67, D e scrip tio dioecesis... 1785, k. 2 7 2 -2 7 3 . 4 5 K PST , W izytacje ka n o n iczn e, k. 23.
P rzepadły rów nież w ikariat i organistów ka oraz dom opuszczony uprzednio przez SS. K atarzy n k i”46. N atom iast w edług zapisu z 1975 r., w łasnością kościoła była p leb an ia w raz z budynkiem gospodarczym i cm entarzem , a użytki rolne stanow ił w ów czas ogród o areale 0,30 ha, który upraw iał proboszcz. K ościół nie posiadał w ów czas „pow ażniejszych zasobów pieniężnych, ale też nie” m iał (m a) długów , a składki na cele ogólnokościelne były odprow adzane system atycznie47. B iskup J. G lem p w skazał, że należąca do kościoła: „organistów ka, stodoła, chlew i obora [zostały] zabrane w roku 1959 przez państw o Polski Ludow ej. P arafia posiada i użytkuje m ałą starą oborę, gdzie je st też garaż”48. W 1985 r., w łasność kościoła stanow iły: 3 św iątynie z siedliskiem , 3 cm entarze, plebania i budynki gospodarczy z siedliskiem i ogrodem , były ubezpieczone w PZU na kw otę 38.400.000 złotych. Jednakże biskup zalecił, że „ubezpieczenie w PZU m usi być realne, a w ięc przynajm niej potrojone w stosunku do obecnego”49. To sam o w zakresie w łasności kościelnej w Starym T argu potw ierdzono w czasie w izytacji w 1998 r.5(>.
IV. U P O S A Ż E N IE P R O B O SZ C Z A
Jak każdy proboszcz, rów nież tutejszy duszpasterz starotarski, posiadał o d d ziel ne uposażenie. W 1647 r. cieszył się dochodam i z 6 w łók gruntów , które sam obsiew ał. P onadto dostaw ał tzw. m issalia, które uiszczano po połow ie w pszenicy i ow sie: 29 korców z T rop, 14 korców z W aplew a, 22 korce z R am ot, 10 korców z T ulić, a ze Starego T argu tylko pszenicę w w ysokości 62 korców . O gród plebański użytkow ali w ów czas spokrew nieni karczm arze i Jakub Fala, u którego stał dom ek dla o g ro d n ik ó w 51. N atom iast w 1724 r. biskup przypom inał, że opłaty za p ochów ek w kościele i na cm entarzu pow inny być przekazyw ane po połow ie kościołow i i p ro b o szczo w i52. W 1749 r. w izytator potw ierdził uposażenie parafii w 6 w łók ziem i, położonych in Villa Starytarg, które były podzielone na w iele pól — in p lu res su n t p a rtes distincti. N a polu pod W aplew em i T ropam i leżała ziem ia p leb ań sk a — A g e r P lebanalis podzielona na cztery kaw ałki: 1. pierw szy ro zp o czynał się od łąki vulgo o d Lądów, biegnąc do granicy wsi T ropy o długości 40 prętów i 6 stóp; 2. dru g a część podobnie położona, ja k pierw sza — ut prim a m iała 7 prętów i 3 stopy długości; 3. trzeci kaw ałek ziem i m iał 4 pręty i 3 stopy długości; 4. czw arty, 14 prętów i 6 stóp. N a polu — in C am po pod N ow ym T argiem et
T y le n d o rff włóki parafialne były rozłożone rów nież na czterech kaw ałkach,
rozciągając się przez łąki starotarskie vulgo przez lądy: 1. pierw sza część m iała 14 prętów i 6 stóp, 2. dru g a była zaw arta w kaw ałku ziem i, który liczył 7 prętów i 3 stopy, ciągnąc się aż do łąk kom unalnych Starego T argu vulgo do R ozgartow , 3. trzeci kaw ałek liczył także 7 prętów i 3 stopy długości, ciągnąc się do Rozgartow ,
4ft T am że, k. 2 5 -2 6 . 47 T am że, k. 33v. 4X T am że, k. 43. 4 9 T am że, k. 49, 53v. 5 0 T am że, k. 59. 51 A D P, С 16, C om pendium ... 1647, k. 49v; Visitationes... 1647, s. 141. 52 A D P, С 38, D ecreta 1 7 2 4 -1 7 3 0 , k. 102v.
4. a czw arty m iał 14 prętów i 6 stóp, ciągnąc się a d Sylvano W aplevien. N a polu pod N ow ym T argiem leżała rów nież „m orga plebańska” , biegnąc przez w ieś w linii prostej w kierunku plebanii i kościoła od granicy wsi N ow y T arg aż do granic
Villae D ziew ięć w to ki: ta część pod N ow ym Targiem m ierzyła 18 prętów i 9 stóp,
a pod w sią D ziew ięć W łók m iała 18 prętów i 6 stóp. N a polu sab Kałwa, K lecew o
y K ątki ziem ia plebańska była podzielona na cztery części: 1. pierw sza zaczynała
się od wału — a Vallo, seu F ossa C am os binos Starotargen., biegnąc aż do granic K ałw y i K lecew a, o długości 29 prętów , a druga część była położona od strony pola sołeckiego, ciągnąc się przez 15 prętów , natom iast trzecia część o długości 7 prętów leżała od strony ziem i m łyńskiej, czw arta zaś pod w sią K ątki ciąg n ęła się przez 14 prętów . O prócz tego in Cam po sub N ow y targ znajdow ało się p astw isko plebańskie na łąkach w spólnych vulgo na R ozgartach, która była rozłożona od granic w si N ow y T arg do rzeczki Bucha. T e pola zostały w ym ierzone w 1711 lub 1712 r. przez geom etrę Zam ku M alborskiego Jakuba P ucharskiego z polecenia lllm i
D ni P etri K czew ski P alatini M ariaeburgen. Proboszcz posiadał także 4 ogrody
z m ałą łąką — vulgo z Rozgartem położoną za stodołą, która rozciągała się od granic w łók plebańskich do kam ienia granicznego — a d lapides granitiales. Trzy z nich, w których były dw a staw y rybne i bez żadnych drzew — et non nullae
arbores użytkow ała plebania. C zw arty ogród posiadali zagrodnicy (chłopi b ezro
lni), m ieszkający w czterech dom kach, z których każdy płacił po 6 florenów podatku i pracow ał w czasie żniw u p roboszcza — et tem pore M essis vigore. P roboszcz użytkow ał plebanię w lepiankę postaw ioną, która m iała słom iany dach — ex Stram ine. W jej w nętrzu znajdow ały się 4 izby, ale je szcze dobud o w an o izbę z dw iem a kom órkam i et Celaris cum fe n e stris et fo rn a cib u s. O kien w izbach 15,
P ieców Z ielonych 3, czw arty K achelkow y. P rzy drzw aich sam kow 4. D ołow 2, trzeci
w Czeladney, Stołkow 6, siódm y skórzany, ław kow długich 2. Szafa w w ielkiey Izbie
1, w C zeladney Skrzynka z przegrodam i 1, Łozkow 2, dla czeladzi 2, K adzie do piw a 3, K oryto do chleba 1, B eczka do Kapusty, Stępa, do K uchi K ociołek 1, D rybinek 1, Z aga do drew, Siekiera 1, K am ień do O strzenia. Z abudow ania plebańskie tw orzyła
stodoła z dw iem a Klepiskam i, stajnia z dobudow anym m ałym m agazynem , a cały plac plebański z ogrodem był ogrodzony dobrym płotem . W ów czas też w skazano na inw entarz, który posiadał proboszcz — Inventarium a d A griculturuam spectans, a m ianow icie: D w ie p a ry Wołow, dw ie Krowy, 3 Konie, Ś w in i 6, Woz. bosy
Z w szystkim porządkiem do niego należącym . Pług drew n ia n y I z w szystkim do
niego porządkiem , B rony 2 z cynkam i Zelaznem i, Jarzm a 2 je d n o okow ane drugie proste. W roku w izytacyjnym , czyli w 1749 r., proboszcz m iał obsiane: Ż ytem zasianych m orgow 10, P rzenicą [sic!] m orgow zasianych 2, Jęczm ieniem m orgow zasianych 5, O w sem zasianych m orgow 13 — w sum ie ksiądz obsiew ał 30 m orgów
pola. Ponadto, m ieszkańcy parafii uiszczali nadal tzw. M essalia, czyli dziesięcinę, która ze Starego T argu w ynosiła 62 korce pszenicy, z W aplew a po 6 korców pszenicy i ow sa, tyleż sam o z Trop — po 6 korców , z R am ot po pół korca pszenicy i ow sa z każdej obsiew anej w łóki (?), W aplew ko et T y le n d o r ff— tutejsi w ierni nie przekazyw ali dziesięciny, czyli podobnie ja k w 1647 r.53. W 1771 r., sporządzając odpis krzyżackiego przyw ileju lokacyjnego, potw ierdzono uposażenie kościoła
w 6 w łók ziem i — q uod E cclesia habet 6 M ansos54. Z inform acji zam ieszczonych w opisie parafii z 1785 r. w ynika, że tutejszy proboszcz, utrzym ujący w ów czas w ikariusza, posiadał dom y w Starym Targu i 6 w łók ziem i, które o b siew ał 15 korcam i pszenicy i 85 korcam i żyta oraz uzyskiw ał 30 w ozów siana, użytkując także 4 włóki w N ow ym T argu, które dzierżaw ił. N atom iast od parafian o trzy m y w ał 120 korców żyta i 60 korców ow sa. Ponadto, proboszcz pobierał 74 floreny, p o ch o d zące z prow izji fundacji zm arłego proboszcza ks. D aw ida K iw aczyńs- k ieg o 55. T utejszy proboszcz, ja k każdy inny, oprócz uposażenia w n aturaliach po b ierał opłaty za posługę kapłańską, czyli inra stolae. Pod koniec X V III w. za chrzest pobierał 18 groszy, a za pobłogosław ienie m ałżeństw a 3 floreny oraz 18 groszy za udział w kondukcie żałobnym 56. W czasie pierw szej pow ojennej w izytacji biskupiej, przeprow adzonej przez biskupa T om asza W ilczy ń sk ieg o w dniach 3 - 4 p aździernika 1959 r., w skazano, że odrem ontow ano plebanię oraz „na w łasność parafii zakupiono um eblow anie i naczynia do pokoju stołow ego, stojący zegar, d w a dyw any i trzy obrazy”57. W praw dzie, w kw ietniu 1970 r., p leb an ia zn ajd o w ała się w „dobrym stanie”, to jed n ak w izytator polecał „założenia ce n tra l n eg o ” -“^. W 1972 r. plebania, nie w ym agająca rem ontów , a była „duża, o b szern a i w y g o d n a ” 59. To sam o potw ierdziła w izytacja z 24 sierpnia 1980 r„ kiedy dodano, że p leb an ia składa się z 6 pokoi, kuchni i łazienki, a u góry posiada 4 pokoje — 2 z nich zajm uje w ikariusz, 1 organista, a 1 gospodyni60. Przed w izytacja w 1985 roku n a plebanii zainstalow ano centralne ogrzew anie61.
V. W Y P O S A Ż E N IE W N Ę T R Z A ŚW IĄ TY N I P A R A FIA L N E J
C iborium to najśw iętsze m iejsce w każdej św iątyni, zw łaszcza parafialnej.
W 1647 r. w kościele starotarskim w ołtarzu — in altari znajdow ało się zam y k an e tabernakulum , posiadając zam knięcie, w którym stała srebrna puszka z N a jśw ię t szym S akram entem 62. P odobnie było w czasie w izytacji 9 m aja 1749 r., ale w izytator dodał w iele innych szczegółów , inform ując, że tabernaculum było w ykonane w edług reguł sztuki, artystycznie, a także pozłocone w ew nątrz i ze w nątrz. S tało in M ajori altari i było w łaściw ie zabezpieczone. W je g o środku zn ajdow ała się srebrna p u szk a w ew nątrz pozłocona, w której um ieszczano ko r porał, gdzie przechow yw ano S anctissim um Sacram entum , odnaw iane od czasu do czasu w czasie M szy św. — et in M ense aliquoties renovatu C 5. Po II w ojnie św iatow ej, d n ia ł4 listopada 1966 r. dziekan m alborsko-sztum ski w czasie w izytacji
54 T am że, С 61, D o k u m e n ty lo ka cyjn e p a ra fii ch ełm iń skiej i p o m e za ń s kiej [kopie sp o rz ąd z o n e
w 1771 r.l, k. 1-6.
55 T am że, С 67, D e scrip tio dioecesis... 1785, k. 2 7 2 -2 7 3 . 5 6 T am że. 57 K P ST , W izytacje ka n o n iczn e, k. 5v. 5X T am że, k. 23. 59 T am że, k. 2 5 -2 6 . m T am że, k. 43. 61 T am że , k. 49v. ń2 A D P, С 16, C o m pendium ... 1647, k. 49v; V isitationes... 1647, s. 141.
zapisał, że „na ołtarzu głów nym ” znajdow ało się „tabernakulum pancerne, w e w nątrz w yłożone białą jed w ab n ą m aterią. D obrze ozłocona puszka o k ry ta sukienką stoi na czystym korporale. Jest patena do udzielania K om unii św. oraz naczyńko do m ycia palców . O bok tabernakulum w dobrym stanie bursa z czystym korporałem . Przed tabernakulum pali się w ieczna lam pka” 64. W izytujący parafię, w dniach 2 4 -2 6 października 1975 r., biskup Julian W ojtkow ski m iał zastrzeżen ia co stanu tabernakulum , poniew aż m iało za cienką blachę65. W 1985 r. tenże biskup nalegał, aby „spraw ić now e tabernakulum pancerne, ściśle w kład pancerny do zabytkow ego tabernakulum barokow ego”66. T ak się też stało, aczkolw iek w czasie w izytacji w 1998 r. nie w zm iankow ano o je g o w ykonaniu.
W edług protokółu w izytacyjnego z 9 m aja 1749 r., w tutejszej św iątyni znajdow ało się pięć stojących ołtarzy — A ltaria sunt 5. W ołtarzu głów nym kościoła, w je g o głów nej części w idniał obraz P rzem ienienia P ańskiego — Im ago
T ransfigurationis D ni N ri Jesu X ti, a nieco wyżej obraz T rójcy Św iętej — Im ago Ssm ae Trinitt. Ponadto, na ścianie św iątyni w isiał obraz B iczow ania C hrystusa
— Im ago Salvatoris a d C olum nam fla g e lla ti61. Po lewej stronie o łtarza głów nego, stał drugi z czterech ołtarzy bocznych, pośw ięcony A niołow i S tróżow i — A lta re
S. A n g e li C ustodis6*. Quartum , czyli trzeci ołtarz boczny, przez w izytatora został
określony ja k o stojący przy ścianie południow ej — a d m eridiem P arieti a p
plicatum , który był pośw ięcony św. Joachim ow i — cum Im agine S. Jo a ch im i totum deauratum . Piąty ołtarz św iątyni, czyli czw arty boczny, był d edykow any św.
A ntoniem u Padew skiem u — cum Im agine S. A ntonii. Ten złocony ołtarz stał przy ścianie północnej kościoła, tak ja k położony naprzeciw niego ołtarz św. Joachim a. Ponadto, na w ew nętrznych ścianach kościoła w isiało 5 obrazów A postołów — quinque Im agines SS. A postolorum oraz obraz św. A nny, oprócz obrazu B iczow ania Zbaw iciela. W parafii znajdow ał się także inny, przenośny obraz św. A nny — Im ago P ortatilis S. A nnae ja m deaurata, który był pozłacany. T en fakt w skazyw ałby na to, że on rów nież został niedaw no odnow iony69. Po przebudow ie kościoła w 1905/1906 r. zm ieniło się także w yposażenie św iątyni parafialnej. W okresie pow ojennym , 14 listopada 1966 r., dziekan inform ow ał o ołtarzu głów nym i dw óch ołtarzach bocznych, które były utrzym ane w „dobrym stan ie” 70. N atom iast w czasie w izytacji w 1975 r. biskup J. W ojtkow ski pisał, że „od p ięknego zabytkow ego w ystroju kościoła odbija fatalny ołtarz centralny [soboro w y], dar parafianina, natom iast w niszy na w ieży pod rupieciam i zabytkow y obraz św. Piotra i Paw ła, zapom niany” 71. B iskup J. G lem p w 1980 r. bardziej szczeg ó ło w o opisał ołtarze św iątyni parafialnej, pisząc: „Stan w ew nętrzny kościoła: 3 ołtarze — bark. O łtarz głów ny: u góry obraz T rójcy Przenajśw iętszej. W środku ołtarza obraz P rzem ienienia Pańskiego, w okół czterech aniołów . Po bokach A postołow ie
64 K P S T , W izytacje k a n o n iczn e, k. 13. 65 T am że, k. 34v.
6 6 T am że, k. 53v.
67 A D P, С 54, A cta G enerali V istitatione (1 7 4 9 -1 7 5 6 ), k. 750.
T am że. M T am że.
7(1 K P ST , W izytacje k a n o n iczn e, k. 13. 71 T am że, k. 34v.
św. Szym on i Juda Tadeusz. Stan jest dobry. Tabernakulum pancerne w m urow ane do ołtarza. Piękna barokow a w ieczna lam pka z XVIII w. O łtarz soborowy przenośny dobrze dostosow any. W prezbiterium 2 piękne figuralne witraże. Stalle — b u dow a r. 1906. A m bona barokow a. Ołtarze boczne: po stronie lewej M atki Boskiej — w środ ku m alow any obraz K oronacja M atki Bożej. U góry m ałe ow alne ram y — M atka N ajśw . Przebite Jej serce 7 m ieczam i. O bok ołtarza przy ścianie figura M atki Bożej — gips. Dalej po lewej stronie wisi krzyż, obraz św. Rodziny i św. T eresa od D zieciątka Jezus. Po prawej stronie ołtarz św. A ntoniego, u góry obraz św. Józefa. N a ścianie piękny, duży obraz Zdjęcie Pana Jezusa z krzyża”72. Przed w izytacja w 1985 r. do kościoła parafialnego ufundow ano ołtarz soborowy „drew niany, artystycznie w ykonany w pracow ni toruńskiej”73. Biskup w izytator chw alił „piękny ołtarz centralny i am bona w ykonane za czasów ks. prałata A ntoniego K urow skiego u artysty toruńskiego dostosow ane do stylu wystroju kościoła” . Jednocześnie kon statow ał, że „stare obrazy w ym agają ubezpieczenia i kontroli fachow ej, czy nadają się do konserw acji” . Zalecił wreszcie, aby stare obrazy „w yrzucone na w ieżę” zostały zabezpieczone74. Biskup J. W ysocki, w 1998 r., zalecał: „Powoli trzeba byłoby m yśleć o konserw acji i renowacji ołtarza głów nego (nastawy) w kościele w Starym T argu” , co stało się w nieco późniejszym czasie75.
D o n ajstarszych sprzętów liturgicznych tej parafii należy „jeden z nielicznych zachow anych przykładów w czesno gotyckiego złotnictw a pom orskiego..., n a jsta r szy znany kielich z terenu byłego państw a krzyżackiego” . Jego w ykonanie je st d atow ane na ok. 1300 r. (zapew ne po 1325 r.). Kielich został odnaleziony w 1905 r. pod p o sad zk ą w czasie przebudow y św iątyni przed ołtarzem głów nym , gdzie został zakopany w raz z innym i srebram i przed grabieżą w ojsk w okresie drugiej w ojny szw edzkiej. K ielich w ykonany je st z cienkiej blachy srebrnej i w całości pozłocony, 0 w ysokości 14,8 cm , a także średnicy stopy i czary o w ym iarze 11,5-7 cm . S topa kielicha została przyozdobiona pięciom a plakietkam i, na których um ieszczo n o scenę U krzyżow ania, a na pozostałych sym bole czterech ew angelistów . W iele je g o elem entów w skazuje, że jeg o w ykonaw ca znał sztukę złotniczą N adrenii, Saksonii 1 W estfalii76. Z protokółu w izytacji przeprow adzonej 9 m aja 1749 r. w ynika, że kościół był w yposażony w następujące przedm ioty: 3 chorągw ie duże z obrazam i — cum suis Im aginibus i 6 m ałych, a także je d n ą dużą czerw onego koloru — rubri
coloris oraz je d n ą dużą drew nianą lam pę rzeźbioną i pozłacaną, w iszącą przed
ołtarzem głów nym . W grupie naczyń srebrnych — A rgentum w izytator w ym ienił:
M onstratorium srebrne w częściach przyzw oicie złoconą, która została zw ień czo n a
złoconą koroną i w yposażona w srebrny pozłacany M elchisedeclr, srebrną puszkę w ew nątrz zło co n ą z przykryw ką w ew nątrz złoconą — instus deaurato, którą w ieńczył srebrny pozłacany krzyżyk; m ały złocony kielich srebrny oraz drugi stary kielich w ew nątrz złocony ze srebrnym i pozłoconym i patenam i; stary m ały srebrny krzyż pozłacany, który był ju ż połam any; m ały srebrny pacyfikał pozłacany cum
7 2 T am że, k. 4 2 ^ t2 v . 73 T am że, k. 48. 7 4 T am że, k. 50v. 75 T am że, k. 60v.
7ft A. Z i n к i e w i с z-R y n d z i e w i c z , Z. R y n d z i e w i c z , W czesn o g o tycki kielic h , s. 7 7 -9 1 .
cu p reo s e d e ; srebrną szatę na obrazie Przem ienienia P ańskiego w ołtarzu głów nym
oraz srebrną pozłacaną koroną z dziew ięciom a kam ieniam i czeskim i — cum
9 lapidibus varii C oloris vulgo czeskie K am yki. W oddzielnej grupie w izytator
w ym ienił 35 w otów , które zasadniczo m iały kształt kw adratow y, czyli czw o ro b o cz ny: 1 i 2 z obrazem P rzem ienienia Pańskiego, 3 i 4. „z łańcuszkiem z w yobrażeniem P rzem ien ien ia P ańskiego” , 5. m ałe w otum kw adratow e z w yobrażeniem P rzem ie n ie n ia Pańskiego, 6. „ow alną F igura z Ł ańcuszkiem ” z obrazem krzyża św ., 7. m ałe w otum kw adratow e z podobizną krzyża, 8. w otum w k ształcie serca z obrazem krzyża, 9. w otum kw adratow e z w yrytym Im ieniem Jezusa, 10. w form ie serca z inicjałam i Im ienia Jezus, 11. kw adratow e z w izerunkiem M atki B ożej i m ałym Jezusem , 12. Votum in fo rm a m C ordis parvum cum N om ine Jesu p a rv u li et B V M ae, 13. kw adratow e z w izerunkiem M atki Bożej „z Ł ań cu szk iem ” , 14. kw adratow e „z w izerunkiem serca z Ł ańcuszkiem ” , 15. Votum quadratum z O cza m i, 16. w otum z im ieniem ofiarodaw cy „S ielski” , 17. z nazw iskiem ofiarodaw cy „B ara n o w sk i” , 18. z nazw iskiem „K anigow ski” , 19. małe w otum ow alne z łańcuszkiem i w izeru n kiem człow ieka, 2 0 -2 1 . dw a w ota z w izerunkiem B ovis, 22. kw adratow e z Ł a ń cu sz
kiem cum duobus bobus, 23. ow alne z w izerunkiem w ołu, konia i baranka,
24. kw adratow e z w izerunkiem w ołu, 25. w otum w kształcie dużej stopy — p ed is
m ajoris, 26. w kształcie m ałej stopy, 27. kw adratow e z w izerunkiem m odlącej się
kobiety, 28. kw adratow e z obrazem P rzem ienienia P ańskiego, 29. w otum trójkątne z O kiem O patrzności Bożej — cum oculo P rovidentiae D ivinae, 30. w form ie serca z ry cin ą Im ienia Jezus, 31. w otum trójkątne z O kiem O patrzności B ożej, 32. m ałe w k ształcie gw iazdy — in fo rm a m Stellae, 33. kw adratow e z O kiem O patrzności B ożej, 34. kw adratow e cum Effigie O rantis, 35. m alutkie w kształcie trium dentium
appensorum . N atom iast grupę przedm iotów w ykonanych z cyny stanow iło w ó w
czas: 10 dużych św ieczników i 2 m ałe, lavatorium w zakrystii, 6 am pułek z przykryw kam i, naczynie do olei św., dzban do p rzechow yw ania w ina m szalnego, d zb an u szek z przykryw ką a d baptisandum , dzbanuszek do soli chrzcielnej — u rce
o lu s a d salem B aptisandorum , łódka do kadzidła. Przedm ioty m osiężne — a u rich a lcum w ym ieniono w kolejnej grupie: 2 duże i 2 m ałe św ieczniki, kadzielnicę
— Thuribulum , m ały krucyfiks na ołtarz, 5 dzw onków do ołtarza i szósty w iszący przy zakrystii, m isę do w ody chrzcielnej z przykryw ką — p e lv is pro a qua B aptism i
cum operim ento i kocioł do w ody św ięconej — vasa aquam L ustralem . N atom iast
w dziale zatytułow anym A pparatus pro Sacris pera g en d is w skazano na sprzęt, służący do odpraw iania nabożeństw , w którym znajdow ało się 13 ornatów różnych kolorów , tak now ych, ja k starych: 1. „O rnat z C zerw oną K olum ną w złote kw iatki, strony białego K oloru z złotem i kw iatam i oblam ow any srebrnym g alonikiem cum
om n ib u s requisitis, czyli stułą i m anipularzem , 2. O rnat z K olum ną T ureckiey
m ateryi w złote kw iatki z Stronam i lam ow em i białem i podszyty atłasem z stułą y M anipularzem , 3. O rnat z K olum ną czerw oną w białe kw iaty je d w a b n ą z S trona mi atłasu Z ielonego cum requisitis, 4. O rnat czarny gradyturow y z K olum ną białą K itay czan ą cum requisitis, 5. O rnat z K olum ną C zerw oną A d am aszk o w ą z S trona mi Z ielonem i oblam ow any srebrnym galonikiem cum requisitis, 6. O rnat połied- w abny p ro C olore Violaceo z K olum ną białą cum requisitis, 7. O rnat jed w ab n y z m odrą K olum ną z Stronam i m ateryi C zerw oney cum requisitis, 8. O rnat A dam aszkow y varii C oloris cum requisitis, 9. O rnat z m odrą A dam aszk o w ą
K olum ną z Stronam i czerw oney krepy cum requisistis, 10. O rnat biały w złote kw iatki stary cum requisitis, 11. O m at A dam aszkow y stary cum requisitis,
12. O rnat biały z Z łote kw iatki stary n[on] ad us um — nie nadający się do użytku, 13. O rnat Starośw iecki w ełniany non a d usum ". Ponadto, w izytator w y m ien ił 3 dobre kapy, w śród których kapa zielonego koloru była uszyta z p raw d ziw eg o jed w ab iu , stułę do udzielania chrztu — a d A dm inistrationem B aptism i, stułę, służącą w czasie spow iedzi — a d adm inistrationem Sacram enti P aenitentiae, stułę do chorych i na pogrzeby, 6 pasków — Cinguli, 11 w elonów kielichow ych i tyleż burs oraz palek na kielich, 2 bursy do noszenia E ucharystii do chorych — p ro
deferendo Ssm o a d infirm os, 13 korporałów , ale 7 z nich nie nadających się do
użytku, ch o ciaż przygotow ano 4 now e, 34 czyste puryfikaterze, 5 alb, służących do św iętych czynności, szósta z cienkiej tkaniny — ex tenui tela, a siódm a now a, 9 hum erałów , 2 kom że zniszczone, 2 dobre i 1 z cienkiego płótna vulgo „z R ąb k u ” , 18 obrusów , 13 ręczniczków ołtarzow ych i 3 do zakrystii, 3 pulpity do m szału — pu lvin a ria sub M issalia, A ntepedia — w łóczkow e 3, kw ieciste 3, stare w ykonane ze skóry w kw iaty 2 i jed n o stare w ełniane, 2 czerw one sukna na schody ołtarzow e, ale jed n o nie dające się do użytku, „K ilim stary” , pokrycie ex a sserib u s zielonego koloru do dużego ołtarza, 6 prostych kom ży m inistranckich, T a b er
naculum elegans do ekspozycji N ajśw iętszego Sakram entu, baldachim pro cesy jn y
z czterem a starym i trzonkam i, a także w elon, służący w czasie w y staw ien ia N ajśw iętszego Sakram entu. W grupie pozostałych przedm iotach kościelnych zn aj dow ały się: drew niana figura C hrystusa Z m artw ychw stałego — Im ago R esu rg en tis
X ti lignea sculpta, krucyfiks na okres w ielkanocny, krzyż procesyjny na p ogrzeby,
3 krzyże drew niane na ołtarze, 4 drew niane św ieczniki, 2 feretrony — F eretra 2, trum na na obchody rocznicy śm ierci zm arłych, w oreczek z dzw oneczkiem do zbierania ofiar — saculus pro colligenda E leem osyna cum C am panula, żelazo do ubijania hostii oraz do kształtow ania do konsekracji, naczynie do p rzechow yw ania hostii — je d n o blaszane i drugie drew niane77. T a św iątynia nie posiadała żadnego relikw iarza — R eliqias Sanctorum nullas habet, ale w 1749 r. w izytator w zm ian kow ał, że relikw ie S. Longini posiadał pacyfikał, gdzie znajdow ała się m ała partykuła, która była podpisana78. W iele tych przedm iotów liturgicznych, zw łasz cza ornatów , kap, św ieczników i dzw onków , przetrw ało do czasów obecnych. K sięga w izytacji kanonicznych okresu pow ojennego posiada zapis z 3 - 4 p a źd zier nika 1959 r., w którym odnotow ano, że „zaopatrzenie kościoła w szaty liturgiczne i w sprzęt liturgiczny je st w ięcej niż dobre. Przedw ojenne bogate ornaty i kapy zachow ały się w czasie w ojny”79. To sam o potw ierdził bp J.W . O błąk w 1964 r.80. W izytator w 1975 r. odnotow ał, że „w zakrystii [był] duży zapas szat, w dużym stopniu zużytych. Piękne zabytkow e naczynia kościelne: kielich gotycki z X IV w ieku o w artości katalogow ej około 20.000 dolarów , relikw iarz gotycki z p o kłonem T rzech Króli na rew ersie, kielich barokow y z polskim napisem : „A nno Dom ini 1699 A ndrzey E delm an na chw ałę Bogu K ościołow i starotarskiem u
77 A D P, С 54, A cta G enerali V istitatione (1 7 4 9 -1 7 5 6 ), k. 7 5 0 -7 5 2 . 78 T am że, к. 755.
7 9 K PST, W izytacje k a n o n iczn e , k. 5v. 8 0 T am że, k. 11.
ofiaro w ał” , m onstrancja barokow a z napisem : „R e[st]aurata est 1928” , dru g a m onstrancja z elem entów zabytkow ych różnych okresów , puszka barokow a srebrna z w yraźnym i puncam i złotnika, m iedziany św iecznik laicki, zapew ne z któregoś dw oru m agnackiego (sic!) w okolicy, pow inien być schow any, ja k o nieużyw any i nie nadający się do użytku w kulcie eucharystycznym ” . B iskup polecił zab ez pieczyć bezcenne naczynia liturgiczne przed kradzieżą, przez zainstalow anie szafy pancernej w zakrystii lub na piętrze p leb a n ii81. W 1985 r. w izytator odnotow ał, że zak ry stia była w yposażona w 5 kielichów , oleje św., księgi liturgiczne, 24 ornaty, 6 kap, dw ie bursy do chorych, kom że dla m inistrantów , klęcznik dla kap łan a82.
Ponadto, w św iątyni stała d rew niana chrzcielnica, posiadająca cy n o w ą m iskę — intus scatella sta n n e a , która w 1647 r. m iała zam knięcie83. W 1724 r. w izytator po lecił napraw ienie w chrzcielnicy uszkodzonej czarki na w odę św ięconą oraz am pułek, które były rozdw ojone, a także polecił zadbać o w ykonanie p iscin y (rodzaj studzienki) obok chrzcielnicy, w ziem i niedaleko ściany84. C hrzcielnica, p o siad ająca pozłacane przykrycie i dobre zam knięcie, ja k zapisał w izy tato r 6 m aja 1749 r., była przyzw oicie utrzy m an a85. O leje św., w edług zapisu z 1647 r. przech o w y w an o pod zam knięciem , p o z a ciborium ołtarzow ym , w a rm a riu m , czyli w skarbcu, które znajdow ało się o bok ołtarza głów nego86. N atom iast dnia 9 m aja 1749 r., w izytator potw ierdził, że oleje św. były przechow yw ane w skarbczyku, znajdującym się po lewej stronie o łtarza głów nego, w łaściw ie zam kniętym — p r o
be clauso. O leje były też każdego roku w ym ieniane, a stare palone — antiqua concrem ant*7. T ak natom iast opisał tu tejszą chrzcielnicę dziekan m alborsko-sztum -
ski d n ia 14 listopada 1966 r.: „chrzcielnica czysto utrzym ana, zam ykana, a oleje św. odno w io n e (...) są przechow yw ane w zam ykanej szafce w ścianie k o ścio ła” , czyli w tym sam ym m iejscu, ja k przed w iek am i88.
Ju ż w 1647 r. zaznaczono, że w kościele znajdow ały się organy, chociaż nie inform ow ano o zatrudnianiu organisty89. T ym czasem , 9 m aja 1749 r., w izytator w skazał, że św iątynia była w yposażona w ośm iogłosow e organy — O rganum seu
P ositivum octo vocum 90. Od tego czasu św iątynia posiadała zaw sze funkcjonujące
organy.
K ościół starotarski, w 1647 r., był w yposażony w m szał i agendę litu rg iczn ą91. W czasie w izytacji w 1749 r. w izytator w ym ienił 2 m szały oraz 2 agendy, czyli
R ituale R om anum — dużą i m ałą92. T u tejszy proboszcz, w 1647 r., p row adził księgi
m etry k aln e 93, ale dopiero w 1749 r., w izytator w ym ienił je: L ib er B aptisatorum ,
81 T am że , k. 3 4 v -3 5 . 8 2 T am że, k. 48v.
83 A D P, С 16, C om pendium ... 1647, k. 4 9 v ; V isitationes... 1647, s. 141. 8 4 A D P, С 38, D ecreta 1 7 2 4 -1 7 3 0 , k. 102v.
8 5 T am że, k. 54, A cta G enerali V istita tio n e (1 7 4 9 -1 7 5 6 ), k. 7 5 3 -7 5 4 . 8 6 A D P, С 16, C om pendium ... 1647, k. 49 v ; Visitationes... 1647, s. 141. 8 7 A D P , С 54, A cta G enerali V istitatione (1 7 4 9 -1 7 5 6 ), k. 754. 88 K P ST , W izytacje ka n o n iczn e, k. 13.
89 A D P, С 16, C om pendium ... 1647, k. 4 9 v ; V isitationes... 1647, s. 141. 90 A D P , С 54, A cta G enerali V istitatione (1 7 4 9 -1 7 5 6 ), k. 750. 91 T am że , С 16, C om pendium ... 1647, k. 4 9 v ; Visitationes... 1647, s. 141. 9 2 A D P, С 54, A cta G enerali V istitatione (1 7 4 9 -1 7 5 6 ), k. 753.
C opulatorum et M ortuorum , a także po raz pierw szy w skazano, że parafia p o siad a
pieczęć ko ścieln ą — Sigillum E cclesiae94. Już w 1647 r. w parafii w zm ian k o w an o istnienie księgi inw entarzow ej95, a księgę przychodów i rozchodów — L ib e r p ro
co n scrib en d a p ercep ta et expensa E cclesiae w ym ieniono w protokóle w izy tac y j
nym z 9 m aja 1749 r.96. Te ostatnie księgi zaginęły w zaw ierusze dziejow ej. W czasie w izytacji biskupiej przeprow adzonej w 1959 r., biskup T. W ilczyński nie był zbytnio zadow olony ze sposobu p row adzenia tutejszych ksiąg m etrykalnych, ale zapisał, że „księga rachunkow a, po w izytacyjnych uw agach Ks. D ziekana lepiej je st p ro w ad zo n a”97. W 1966 r. dziekan lakonicznie stw ierdził, że księgi p arafialn e były p rzech o w y w an e w kancelarii, zgodnie z przep isam i98. Jak w ynika z w izytacji zakończonej 20 kw ietnia 1970 r., w kancelarii znajdow ały się „księgi m etry k aln e od 1808 r.” [pisana po polsku], które aktualnie były prow adzone praw idłow o, ale zalecano regularne sporządzanie ich d u p lik ató w 99. W praw dzie w 1973 r. dziekan podkreślał, że „księgi m etrykalne prow adzone są bez zarzutu” , ale nie dostrzegł, aby w kancelarii znajdow ały się ich odpisy (duplikaty), a także brakow ało K roniki
P arafialnej™ . Jednakże ju ż w 1975 r. stw ierdzono, że kronikę d oprow adzono
„tylko do 1971 ro k u ” 101. R ów nież w 1980 r. w izytator zauw ażył, że m etry k aln e „księgi pro w ad zo n e są sum iennie, na bieżąco, niestety zaniedbana je s t kronika, ale ks. p roboszcz zam ierza ja uzupełnić...” 102. W czasie następnych w izytacji, w 1985 oraz w 1998 r. r., biskup był zadow olony, że „akta parafialne są u p orządkow ane, a duplikaty ksiądz proboszcz zaczął pisać po objęciu parafii” 103.
VI. O B SA D A P E R S O N A L N A
P ro b o szcz — w latach 1525-1821, w parafii Stary Targ p raco w ało 23
p roboszczów (i kom endariuszy, czyli zarządców ) oraz 9 w ik ariu szy 104. N ato m iast po w łączeniu w 1821 r. daw nego O ficjalatu Pom ezańskiego do diecezji w arm iń skiej do zakończenia II w ojny św iatow ej pracow ało tutaj 9 pro b o szczó w (i kom endariuszy) oraz 32 w ikariuszy, w tym błogosław iony ks. W ład y sław D em ski (1919—19 2 3 )105. N atom iast po 1945 r., licząc także ks. W iktora G o llan a (do 1959 r.) tylko siedm iu proboszczów : ks. A rno H auburg (1 9 5 9 -1 9 6 5 ), ks. prał. A ntoni K urow ski (1 9 6 5 -1 9 8 3 ), ks. T adeusz Piszczatow ski (1 9 8 3 -1 9 8 8 ), ks. m gr lic. A ndrzej K una (1 9 8 8 -1 9 9 3 ), ks. W iesław Paradow ski (1 9 9 3 -2 0 0 1 ), ks. T ad eu sz
94 A D P, С 54, A cta G enerali V istitatione (1 7 4 9 -1 7 5 6 ), k. 753.
95 T am że , С 16, C om pendium ... 1647, k. 49v; V isitationes... 1647, s. 141. 96 A D P, С 54, A cta G en era li V istitatione (1 7 4 9 -1 7 5 6 ), k. 753.
97 K P S T , W izytacje ka n o n iczn e, k. 6v. 9K T am że , k. 13. 9 9 T am że , k. 24. "ю T am że , k. 29. 101 T am że , k. 33. 102 T am że, k. 41 v. 103 T am że , k. 4 8 , 5 8 -5 8 v . 104 J. W i ś n i e w s k i , Kościoły’ i kaplice, s. 6 4 3 -6 4 4 .
105 W . Z a w a d z k i , D u c h o w ień stw o ka to lickie z teren u o b ecn ej d iecezji e lb lą sk iej w la ta ch
S zam atow icz (2001- d o dziś). Ponadto, w okresie pow ojennym p roboszcza w spo m agało kolejno 9 w ik ariu szy 106.
W iadom o pow szechnie, że człow iek zaw sze szuka sensacji, zw łaszcza w życiu innego człow ieka, czy takiej instytucji ja k Kościół. M ożna więc w jak im ś sensie zadow olić ciekaw ość zainteresow anych, podając kilka niepraw idłow ych sytuacji w życiu tutejszych proboszczów . D nia 1 kw ietnia 1620 r. oficjał pom ezański w M alborku skierow ał do ks. Z ygm unta M iecznikow skiego, p roboszcza starotar- skiego (7-1 6 2 0 ), dekret oskarżający go o niepodporządkow anie się w cześniejszem u dekretow i z 30 lipca 1619 r., w którym polecono mu oddalić z plebanii kobietę z a m ę ż n ą 107. Inna taka sytuacja w ystąpiła, kiedy tutejszym proboszczem był ks. Jerzy A ndrzej L w ow ski (L eom ann) (1 671-1794). Został on oskarżony o zan ie d byw anie sw oich obow iązków duszpasterskich. D ziekan zarzucał mu m .in.: 1. „Jako X. L w ow ski Pleban N ow otarski w pustym kościele sw oim venerabile w sam ym C orporale in loco hum ido [wilgotne] chow a.., ale też negligentissim e
Vnable w m urze zam knąw szy przez niedziel 7 albo 8-m. chow ał. 2. Jako w tym że
pustym kościele bez żadnego zam knięcia zostaw ił, a to dla kluczy, które przed kilku niedziel pogubił, które to Sanctissm um dziekan zabrał ja d ą c do Sztum u, a w racając zw rócił i oddał. 4-to. Jako tenże x. Pleban N ow otarski die N ativitatis
C hristi po odpraw ioney pierw szey m szy przyszedłszy do Plebaniy posłał sobie po
gorzałkę do budy w ieyskiey, który w ypiw szy poszedł na drugą m szę y tak dalsze odpraw ił nabożeństw o. Jako tego części byw a (...) 6-to. Jako do chorego rzadko tego dnia którego żąda chory idzie, ale drugiego, trzeciego, a pod czas y czw artego dnia y nieuw ażaiąc czy chory ieiunio czy nie daie C om m unio, aby drugi raz nie ieżdził. 7-m o. Jako in fe s to circum cisionis C hristi D. ludzi spow iedzi z w ielkim hasłem , trzaskiem y przeklęstw em słuchał, confudow ał, y drugich niechciał słuchać, o co się lud żalił. Jako niektórych szlacheckiego y prostego stanu ludzi publice z am bony specificando Personas lżył, że się mu nie spow iadali, iako to Im ci P. N iew ieścińskiego z M ałżonką, że się w Postolinie spow iadali niem aiąc confidencyi od niego. 9. Jako Plebanię w niw ecz spustoszył, obory y budynki Plebańskie, gdyż Inw entarz sw oy w kom orach, Izdebkach, w sieniach chow a. 10. Jako z kazań iego w ięcey śm iechu niż zbudow ania ludzie odbieraią” . Z apew ne z pow odu tych oskarżeń ks. L w ow ski zrezygnow ał z parafii w Starym T argi i filii now otarskiej w dniu 12 lipca 1694 r .108. W arto też zaznaczyć, że w latach 1846-1848 w ikariuszem starotarskim był późniejszy biskup połow y w B erlinie (1 8 6 6 -1 8 7 3 ) ks. Franciszek A dolf N am szanow ski (18 2 0 -1 9 0 0 ), który dobrze znał ję z y k polski. Jako biskup naraził się w ładzom pruski, zajm ując ugodow e stanow is
ko w obec dogm atu o nieom ylności papieża (chociaż w trakcie obrad był je g o p rzeciw nikiem ), ogłoszonego na Vaticanum /, co spow odow ało zniesienie or
106 J. W i ś n i e w s k i , K ościoły i kaplice, s. 645; S p is p a ra fii i d u c h o w ie ń stw a d ie c ezji
elb lą sk iej na rok 2005, E lb ląg 2005, s. 126, 161.
107 A D P, С 7, L ib e r actorum ... 1 6 1 5 -1 6 2 1 , к. 105.
I(,K T am że, С 25, A cta acticata... 1694, к. 123-125 — 11 m aja 1694 r.; tam że, С 27, A cta a cticata... 1 6 9 4 -1 6 9 6 , k. 2 — 12 lipca 1964 r. zapisano: resig n a t E cclesia m S ta ro ta rg e n sis et N o eta rg en sis F ilia lem L w ow ski.
