Z A P I S K I
627
D o b r o b y t A n g lii i ład sp o łe c z n y , u tr zy m a n ie w ew nętrznej r ó w n o w a g i w dużej m ierze o d tego z a le ż a ło , a tru d n o ści, ja k ie w y stą p iły w drugiej p o ło w ie X X w . p o lik w id acji a n g ie lsk ie g o im perium k o lo n ia ln e g o najlepiej św ia d cz ą o je g o zn a czen iu . N a p e w n o też w a r to b y ło zająć się nie ty lk o h a n d le m z a g ra n iczn y m , ale i w ew n ętrzn y m A n g lii, p rzed sta w ić k u ltu rę m a ter ia ln ą ży cia c o d z ie n n e g o , zm ien ia ją ce się w cza sa ch n o w o ż y tn y c h sta n d a rd y b y to w e , ich r ó ż n ic o w a n ie się.
K sią ż k a C la y a , op a rta n a a k tu a ln y m sta n ie angielskiej h isto rio g ra fii, u w id o c z n ia ja k w ielk ą rolę w tym d o r o b k u o d g ry w a lo c a l h isto r y czy li w n a szy m ro zu m ien iu h isto ria reg io n a ln a , o c z y w iśc ie na o d p o w ie d n io w y so k im p o z io m ie m e to d y c z n y m i w y z w o lo n a z p ęt p r y m ity w n e g o k ro n ik a rstw a , o p isu w yd arzeń i a m a to rszczy zn y . A n g ie lsk a lo c a l h isto ry n ie je st d y leta n c k a i n ie o g ra n icza się d o z a sp o k a ja n ia c ie k a w o ś c i historyczn ej lo k a ln y c h sp o łe c z n o śc i, lecz w n o si w ielk i w k ła d w p o zn a n ie p r o c e só w sp o łe c z n y c h i g o sp o d a r c z y c h w sk a li c a łe g o kraju. K sią ż k a C la y a je st — m o że n ieza m ierzo n ą — p o c h w a łą te g o rod zaju bad ań .
In d ek sy u ła tw ia ją k o rzy sta n ie z te g o p o d ręczn ik a , a o b sze rn a w y b ra n a b ib lio g r a fia sta n o w i d o d a tk o w y w a lo r in fo rm a cy jn y .
A . W .
The A g e o f N e w S w ed e n , w y d . A rn e L о s m a n, A g n e ta L u n d s t r ö m , M argareta
R e v e r a , L ivru stk am m aren , S to c k h o lm 1988, s. 131.
S tellan D a h l g r e n , H a n s N o r m a n , The R ise a n d F a ll o f N e w S w eden . G overn or
Johan R isin g h ’s Jo u rn a l 1654— 1655 in its H isto ric a l C o n te x t, „ A c ta B ib ilio th ec a e R.
U n iw e r sita tis U p sa lie n sis” t. X X V I I, A lm q v ist & W ik sell In tern a tio n a l, U p p sa la 1988, s. 304.
3 5 0 roczn ica z a ło ż e n ia szw ed zk iej k o lo n ii u ujścia rzeki D ela w a re , n a teren ie o b ecn y ch sta n ó w D e la w a r e , P en n sy lw a n ia , M a ry la n d i N e w Jersey, sta ła się o k a zją d o p u b lik acji liczn y ch prac p o św ię c o n y c h tem u k ró tk ie m u e p iz o d o w i w h istorii Szw ecji ery m o c a r stw o w o śc i. Ż y w o t k o lo n ii, nazw an ej N o w ą Szw ecją, trw ał za led w ie 17 lat, o d jej za ło ż e n ia w m arcu 1638 r. p o o sta teczn e o p u sz c z e n ie p rzez cz ę ść k o lo n is tó w i gu b ern a to r a J o h a n a R isin g h a w e w rześn iu 1655 r. P o p u la cja N o w e j Szw ecji n ie p rzek ro cz y ła k ilk u set o só b , a nad zieje, ja k ie z p o w sta n ie m k o lo n ii łączyli z a r ó w n o p ry w a tn i u d z ia ło w c y szw ed zk iej K o m p a n ii P o łu d n io w e j, g łó w n ie zresztą h o le n d e r sk ie g o p o c h o d z e n ia , ja k i w ła d ze p a ń stw o w e , n ie sp ełn iły się.
C zęść literatury p o św ięc o n e j d ziejo m N o w e j Szw ecji p rzezn a cz o n a je st d la c zy teln ik ó w am ery k a ń sk ich . S tw arza to d o g o d n ą o k a zję d la b a d a czy nie zajm u jących się n a c o d zień h isto rią Szw ecji d la z a p o z n a n ia się z n o w y m i ten dencjam i h isto rio g ra fii szw ed zk iej p o św ię c o n e j o k reso w i m o c a r stw o w o śc i w d ziejach te g o kraju.
P ierw sza z p rezen to w a n y ch k siążek je s t dziełem zb io r o w y m , n a k tó r e sk ła d a się p ięć a rty k u łó w . S v en A . N i l s s o n o m a w ia w p ły w w o jn y n a p rzem ia n y sp o łec zn e kraju w X V II w iek u . Szw ecja o k r e ślo n a zo sta ła ja k o p a ń stw o m ilitarn e, w k tó r y m p o tr zeb y w o jn y i arm ii d ete r m in o w a ły strukturę sa m e g o p a ń stw a i d e c y d o w a ły o s p o s o b ie r o zd zia łu istn ieją cy ch z a s o b ó w . A rty k u ł N ilsso n a p o d su m o w u je p r o w a d z o n e p o d je g o k ieru n k iem w ie lo le tn ie b a d a n ia d o ty c z ą c e fin a n so w a n ia w o jn y i p rzem ian sp o łec zn y ch w Szw ecji X V II w iek u , a także o sta tn ie p race a u to r a p u b lik o w a n e w latach 1982— 86. A lla n E l l e n i u s p isze o sz tu k a c h p la sty czn y ch w Szw ecji o k resu m o c a r stw o w o ś c i, k o n cen tr u ją c u w a g ę n a sy m b o lic e i fun k cji reprezentacyjnej ó w c z e sn e g o m a la rstw a i arch itek tu ry. S zy b k i a w a n s Szw ecji z p ozycji u b o g ie g o p a ń stw a o d ru g o rzęd n y m zn a czen iu p o lity c z n y m w E u rop ie d o roli m o c a r stw a p o c ią g n ą ł za so b ą sz y b k ą eu ro p eiza cję kraju przejaw iającą się m .in . m a so w y m n a p ły w e m o b c y c h w z o r ó w k u ltu ro w y ch . A r ty k u ły A m e L o s m a n a , o d z ia ła ln o śc i kulturalnej feld m a rsza łk a K a rla G u sta w a W ran gla i G u n n e ra E r i k s s o n a o n a u ce szw ed zk iej X V II w iek u , p o tw ie rd za ją zn a czen ie o b cy ch w p ły w ó w d la p rzem ian k u ltu ra ln y ch , ja k ie m ia ły m iejsce w Szw ecji. P ó łw ie c z e p o m ię d z y czw a r ty m d zie się c io le c ie m X V II stu lecia a ro k iem 1680, k ied y redukcja d ó b r
628
ZA PISK In a d a n y ch p rzez k o ro n ę p od cięta e k o n o m ic z n ą p o tę g ę arystok racji, b yła ok resem ro zk w itu k ultury. Przejaw em ro sn ą c y ch am bicji a rystok racji szw ed zk iej są o g r o m n e in w esty cje w rep rezen tacyjn e b u d o w le , ja k ie w o w y m ok resie w z n ie sio n o w sto lic y i na prow in cji. M a rg a re ta R e v e r a , a u to r k a k o le jn e g o artyk ułu , p rzeciw sta w ia się d a w n iejszy m o c e n o m , u zn ającym k o n su m p c ję lu k su so w ą a rystok racji z a przejaw m o r a ln e g o zep su c ia w io d ą cej grupy sp o łec zn ej. In w e sty cje b u d o w la n e były, z g o d n ie z ó w c z e sn y m i p o g lą d a m i, n ie o d z o w n e d la u d o k u m e n to w a n ia p ozycji sp o łec zn ej c z o ło w y c h r o d ó w a r y sto k ra ty czn y ch . R o z k w it k o n su m p cji lu k su so w ej m iał p o w a ż n e n a stęp stw a d la c a łe g o sp o łe c z e ń stw a . In w estycje b u d o w la n e stw a rza ły m o ż liw o śc i za tru d n ie n ia d la c z ło n k ó w n iższych w a rstw sp o łec zn y ch . K o n ie c z n o ść o p ła c a n ia lu d zi i za k u p u m a ter ia łó w z m u sz a ła m a g n a tó w d o p o b ie r a n ia renty ch ło p sk iej w p ien ią d zu , a n ie w n atu rze. T o z k o lei p rzy czy n iło się d o u p o w sz e c h n ie n ia się g o sp o d a r k i p ien iężn ej n a w si i integracji ryn k ow ej g o sp o d a r k i ch ło p sk iej. In w estycje k o n su m p cy jn e o z n a c z a ły ta k ż e p rzep ły w k a p ita łu w ręce m ieszcz a ń sk ich fin a n s istó w , a na d łu ższą m etę p ro w a d ziły d o ruiny fin a n so w ej arystokracji.
D r u g a z p rezen to w a n y ch tu książek je st p ierw szy m k ry ty czn y m w y d a n iem d z ie n n ik a o sta tn ie g o g u b ern a to r a N o w e j Szw ecji J o h a n a R isin g h a . Ź r ó d ło to p rzy n o si cen n y m a ter ia ł n ie ty lk o dla p o z n a n ia o sta tn ic h m iesięcy istn ien ia k o lo n ii i k o n flik tó w m ięd zy S zw ed a m i a H o len d ra m i w A m ery ce. D z ie n n ik d o sta r c z a te ż in fo rm a cji d o d ziejó w In d ia n , tech n ik i h a n d lu k o lo n ia ln e g o i r e a lió w sie d e m n a sto w ie c z n y c h p o d r ó ż y tra n sa tla n ty ck ich . K ry ty czn e w y d a n ie tek stu (o ry g in a ł szw ed zk i w raz z a n g ielsk im tłu m a czen iem ) p o p r z e d z o n e z o s ta ło o b sze rn y m w stęp em , w k tórym w y d a w cy o m ó w ili d zieje K o m p a n ii P o łu d n io w e j (p r zem ia n o w a n ej w 1642 r. n a K o m p a n ię N o w e j S zw ecji) n a tle in n y ch p rzed sięw zięć te g o rod zaju w E u ro p ie i S zw ecji o ra z h isto rię o sa d n ic tw a sz w e d z k ie g o w A m ery ce w X V II w iek u .
M . K .
Isto c zn ik o w ie d ie n ie i isto rio g ra fija g o ro d o w S ib iri k o ń ca X V I — p ie r w o j p o lo w in y X I X w ., p o d red. O . N . W i ł k o w a , A k a d em ija N a u k S S S R , S ib irsk oje o td ie le n ie ,
In stitu t isto rii, fiło ło g ii i fiło s o fii, Iz d a tie lstw o „ N a u k a ” , N o w o s ib ir s k 1987, s. 288.
P r ezen to w a n e tu w y d a w n ic tw o z b io r o w e je st ju ż sió d m y m to m em p o św ię c o n y m h isto rii m iast n a Syberii (p o r . recenzje i za p isk i o p o p rzed n ich to m a c h tej serii: P H L X X I, 1980, nr 2, s. 3 7 7 — 386; L X X IV , 1983, nr 4 , s. 7 6 9 — 772; L X X V I, 1985, nr 1, s. 157— 161; L X X V II, 1986, n r 3 , s. 578— 580). O . N . W i ł к o w o m a w ia w nim p o w sta n ie m ia sta Z a szy w iersk a n ad In d igirk ą (z a ło ż o n e g o w 1639 г.), z a k ręgiem p o la rn y m , n a ob sza r ze w ieczn ej zm a rzlin y , c o stw a rza ło sz c z e g ó ln e p ro b lem y dla b u d o w n ic tw a . W zw ią z k u z tym in teresu jąca je st — ta k ż e z p u n k tu w id zen ia tech n ik i — h isto ria b u d o w y drew n ian ej cerk w i w Z a szy w iersk u w 1700 r. K ilk a k o lejn y c h a r ty k u łó w d o ty c z y za g a d n ień źró d ło zn a w czy c h : o g ó ln ej k lasyfik acji ź r ó d e ł d o ty c z ą c y c h d z ie jó w m iast syb eryjsk ich, a w sz c z e g ó l n o śc i m y śli sp o łeczn ej m ieszczan (A . M . K a n t o r ) , d o k u m en ta cji w y tw arzan ej p rzez b ieżą cą d z ia ła ln o ść u rz ę d o w y c h k an celarii w T o m sk u w X V I I— X V III w . (A . A . L u c i d a r s k a j a ) , sp ecyficzn ej d la h istorii Syberii k a te g o rii ź ró d eł, ja k im i b yły relacje p o d r ó ż n ik ó w i d o k u m en ta cja g r o m a d z o n a p rzez b a d a czy Syberii w X V I I — X V III w . (L . Κ . M i n e r t ) , p ię c io to m o w e g o (p ie rw o tn ie m o ż e n a w et s z e śc io to m o w e g o ) „ D z ie n n ik a ” n ie m ie c k ie g o b a d a cza Syberii n a słu żb ie P iotra W ie lk ie g o , D a n ie la G o ttlie b a M esser sch m id ta , z lat 1720— 1727 (Z . W . B a s z k a t o w a ) . N a to m ia s t rozp ra w a М . Р. M a ł y s z e w a je st nie ty lk o o m ó w ie n ie m źró d eł d o d ziejó w o św ia ty w Z ach od n iej Syberii w k o ń c u X V III i n a p o c z ą tk u X I X w ., ja k g ło si jej tytu ł, ale zarysem h isto rii ta m tejszeg o sz k o ln ic tw a z o r g a n iz o w a n e g o w la ta ch 1787— 1790 (z a ło ż o n o 2 g łó w n e i 8 m a ły ch sz k ó ł lu d o w y c h ) w ram ach reform y o św ia ty K a ta rzy n y II; p r z e d sta w io n o też p o ło ż e n ie n au czy cieli. K ilk a n a stęp n y ch ro zp ra w trak tu je o h isto rii g o sp o d a rcz ej. Są to p rzeg lą d y sta n u b a d a ń n ad g o sp o d a r k ą leśną i h a n d le m B ier ie zo w a , w a ż n e g o p u n k tu tr a n z y to w e g o w w y m ia n ie m ięd zy R o sją a S yb erią, o d k o ń
