View of The Earliest Forms of the Cross of Christ

- 176

NAJWCZEŚNIEJSZE FORMY KRZYŻA CHRYSTUSOWEGO*

Znal: k rzyża ju ż od p ierw szych wieków o h r z e śo ija ń stw a od* grywał ważną r o lę w ży o iu je g o wyznawoów. Świadczy o tym T er- t u l i a n w swym t r a k t a c ie "O wieńou" powstałym ok. 2 i l r . , g d z ie p is z o , że wśród c h r z e ś c ija n I s t n i e j e zwyozaj c z y n ie n ia znaku krzyża w różnyoh o k o lic z n o ś c ia c h ż y c ia : "Przy każdym w e jśo iu i w y jś o iu , przy każdym początku i końou, podczas wkładania ub­ r a n ia i butów, przed k ą p ie lą , k ied y siadamy do s t o ł u , k iedy kładziem y s i ę na spoczynek lub sied zim y na k r z e ś le , przy k aż­ d ej co d zien n ej ozy n n o ści znaozymy c z o ło znakiem k r z y ż a " !. Z l i te r a tu r y p a tr y s ty c z n e j I I i I I I w. wynika ponadto, że zanim z a c z ę to używaó znaku k rzyża jako symbolu C h rystu sa, je g o zna­ c z e n ie b y ło ukryte w innyoh p rz e d sta w ie n ia c h , wśród któryoh 'wyróżniamy orux d is s im u la ta i tzw . monogramy. Do crux d i s s i -

mulata z a l i c z a s i ę t a k ie p r z e d sta w ie n ia ja k : s t a t e k , o ra n t, p łu g , s i e k i e r a 1 a s o ia ^ . N ab iera ją one w określonym k o n te k ś c ie zn a cz en ia sym b oliozn ego. J e s t to p otw ierdzone n ie ty lk o t r a - d yoją p iśm ienn ą, a l e tak że występowaniem te g o znaku na n a p i­ sach i w p rzed sta w io n ia o h fig u r a ln y c h . S zozeg ó ln e zn a o zen ie m iała w ystępu jąoa na zabytkaoh IV w. forma k rzy ża ła c iń s k ie g o . W szystkie p r z e d sta w ie n ia poohodzą ze s z t u k i s e p u lk r a ln e j, o z y

-x Artykuł te n j e s t wyborem zagadnień z praoy m a g ls to r s k ie j p t . "Motyw krzyża w antyku c h r z e ś c ija ń s k im . Geneza i n a j­ w c z e ś n ie js z e formy", n a p isa n ej w K atedrze H i s t o r i i S ztu k i S ta ro ż y tn ej i A r c h e o lo g ii K la sy czn ej KUL pod kierunkiem doo dr hab. Barbary F i l a r s k l e j , k tó r e j w tym m iejsou pragnę s e r d aozn ie podziękowaó. Wyrażam ta k że w d zięoznośó k s .p r o f .d r Józefo w i K udaslewlozowi za cenną pomoc przy powstawaniu t e j p ra cy . Reprodukcje f o t o g r a f ic z n e : 1 -2 1 ,2 3 -2 6 wykonał a u to r , i l u s t r a o j e n a to m ia st: 2 2 ,2 7 -3 1 - Andrzej K om odziński.

1 De oorona 3 , 6 , PL 2,80A: "Ad omnem progressum atąu e promo- tum, ad omnem aditum o t exitu m , ad c a lc ia tu m , ad la v a o r a , ad m ensas, ad lum ina, ad o u b i l i a , ad s e d i l i a , quaecumque nos o o n v o rsa tio e x e r c e t , frontem c r u c is s ig n a c u lo terim us"; por. k e .S .L o n g o sz , Ząak krzyża św ię te g o w ży o iu s t a r o ż y t ­ nych o h r z e ś o ija n , TST 8 /1 9 8 1 / 221-232 / b i b l i o g r a f i a / . 2 J .C a rco p in o , Les sym boles de l^ a s o ia , A t t l V, P a ris 1957,

660. Autor do orux d is s im u la ta z a lio z a : a s o i ę , o ra n ta , k o t­ w ic ę , p łu g , l i t e r ę Tau.

177

-l i t e j dziadziny sz tu k i c h r z e ś c ija ń s k ie j, która rozw ija s i ę n a jw c z e śn ie j, tz n . od końca II w ie k u j

1. Crux d issim u la ta

Spośród wymienionych przedstawień orux d issim u la ta n a j- woześniejezym wydaja s i ę byó s t a t e k , który miał swoją e sch a to lo g ic z n ą symboliko je s z c z e przed powstaniem c h r z e śc ija ń ­ stw a. Ma przykład w starożytnym E gipcie w o k resie V - XII dyna­ s t i i rozpowszechniony był zwyczaj um ieszczania w grobowcach mo­ d e l i statków , które umożliwiałyby zmarłym podróże w innym św ie - o ie * . S ta ro ży tn i Grecy n o s i l i w p r o o e sjl sta te k podczas uroozys- t o ś o i panatenajekioh. Maszt i r e je teg o sta tk u były bogato deko­ rowane. W Smyrnie podczas św ięta D ionizosa św iaty sta te k prowa­ dzony przez kapłana był noszony dookoła rynku&.

W o k resie ohrzeóoijaństw a obraz sta tk u lub ło d z i pojawił s i ę w rzymskich katakumbach m .in . w katakumbach P r y s o y lli, gdzie znajduje s i ę lo o u lu s zamknięty trzema cegłam i, z których dwie maję r y te p rzedstaw ienia ło d z i / i l . i / . E schatologiczną

symbolikę tego znaku potwierdza o z ę ste wy­ stępowanie sta tk u lub ło d z i na e p lta tla o h katakumbowyoh / i l . 2 - 6 /6 . pygłnlstawienie statk u z żaglem na ma­ s z c ie odkryto w Nazarecie w synagodze zburzonej w V wieku. J e s t to szkioowy rysunek wyryty na białym tynku / i l . 6 / . w domu św.

3 M tesepulkralno zastosow anie nadobnych przedmiotów w tym o - k r e sto poświadczono j e s t ty lk o przez źródła p isa n e, ap. przez Klemensa A leksandryjskiego: Paedagcgus H I , i2 , Pd 8 , 633. Autor wyraża zgodę na noszenie sygnetów z przedstaw ie­ niami g o łę b ia , ryby, sta tk u , l i r y , kotwicy i rybaka.

4 W.Rivere, Ships and boate, Encyolopedy o f R e lig ie n and B t- h io s , Mew York 19ŻÓ, XI, 4 7 i; d.Posener, aarąues S o la ir e s , OiOtionnaire da la C iv iliS a tiO ń N giptienne, P aris i0 6 9 , 33. 8 W .Rivers, a z . o y t . , 472.

178

-R A f '' V t R C ) N ! O V lX )T A N N f/

P io tra w Kafarnaum także zn alezion o przed-staw ien ie statk u wśród krzyży sprzed V

T

wieku . Znak krzyża z przedstawieniem sta tk u odkryto również na kamiennym nad- prożu w Henohlr-Meksem. Równoramienny krzyż umieszozono tam między dwoma ł o ­ dziami z inskrypoją "CRUCE ALIAEDO" z bo­ ku / l l . 7 /^ .

K sz ta łt sta tk u nadawano także lamp­ kom oliwnym. Przykładem może byó pochodzą­ ca z Kairu z IV - V w. brązową, oksydowa­ na lampa o siedm iu palnikach z masztem i r o ją o ramionach wyglętyoh ku górze / i l . 8 / , z Barankiem Bożym na d zio b ie oraz trzema gołąbkami na maszcie i r e ­ jach**.

Występowanie lioznyoh przedstawień statków na oblektaoh o h rześoijań sk ioh mo­ że wynikaó z wozesnego p rzy jęo ia togo zna­ ku jako symbolu krzyża przez Ojoów K ościo­ ł a . Święty Justyn p is a ł m .in . w swej "Apo- lo g ii" : "Przeoież okręt morza pruó nie z d o ła , j e ś l i w nim ów znak w yn iosły, ża­ glem zwany, n ie ste r c z y n ie tk n ię t y " ^ . Podobną myśl znajdujemy u apologety Mi- nuojusza F e lik sa : "Znak krzyża w p ro stej formie widzimy na o k ręo ie, kiedy p ły n ie z pełnymi żaglam i, lub wiosłam i s te r o z ą -*

7 B .B a g a tti, E .T esta, 11 Golgota e la crooe, Jeruzalem 1978,106. 8 H .Lecleroą, d z .o y t ., 1015.

9 Tamże, 1013.

- 179

oyml na boki posuwa s i ę " H . W "D ialogu z Żydem Trytonem" ów, J u sty n p o g łę b ia je s z o z o ln t o r p r e - ta o j ę s ta tk u jako symbolu uw lda- o z n ia ją o w yraźnie je g o zbawozy ch a ra k ter w aroe Noego: "podozas potopu dokonała s i ę ta jem n ica zb a w ien ia lu d zk ieg o / . . . / Chrys­ tu s / . . . / s t a ł s i ę znowu p o c z ą t­ kiem rod zaju nowego, k tó re za w ie­ ra w s o b ie tajem n icą k rzy ż a . Tak samo i Noe w drzew ie z n a la z ł zba­ w ie n ie , jak o że razem ze swoimi

12 u n o s ił s i ę na wodach" .

P rzedstaw ieniem Crux d l s s i -m ulata j e s t c z ę s to spotykana w rzymskim m a la rstw ie katakumbowym p o s ta ć o r a n t a , w p o sta w ie k tó re g o Ojoowie K o śo io ła d o s­ t r z e g a l i znak k rzy ż a . Zarówno ó w .J u s t y n ^ , jak i T o rtu lla n * * znak te n w i d z i e l i w p ro sto sto ją cy m ozłow iek u z rozłożonym i podozas modlitwy rękam i. M inuojusz F e lik s za ś p i s a ł : "Znak k rzy ­ ża w p r o s te j form ie widzimy / . . . / , k ied y o zło w iek z rozłożonym i rękami w o z y s to ó o i s e r c a Bogu ozeóó oddaje"^^.

Za symbol krzyża uważane b y ło rów nież p rze d sta w ien ie p ł u g a . Przykłady g r a fic z n e teg o znaku z o s t a ły odkryte w J e r o z o lim ie na o ssu a ria o h datowanyoh aa 1-11 wiek / i l . 9 -1 0 /* Spotykamy j e ta k że na ep ita fiu m o h rzeóoljad sk im z Muzeum L a ter a - n e u sk ie g o , g d z ie m .ln . widzimy oracza z pługiem olągnionym p rzez

,16

11 Minuoius F e l i z , O otaviue 29, CSEL 2 ,4 3 , POK 2 ,6 3 .

12 J u s t ln u s , O ialogue oum Tryphone Judaeo 138, 1 -2 , PG 6 ,7 9 3 , POK 4 ,3 4 8 .

13 J u s t in u s , A p ologia I , 8 8 ,4 , PG 6 ,4 1 2 , PCK 4 ,6 4 .

14 T e r t u llla n u s , Ad n a tlo n e s I , 1 2 ,7 , PL 1,578 B; De i d o l o l a - t r i a 1 2 ,2 , PL 1 ,6 7 8 B.

15 Minuoius F e l i x , O otavlus 2 9 , CSEL 2 ,4 3 , POK 2 ,6 3 -6 4 . 16 B .B a g a tti, E .T e sta , d z . o y t . , 147.

p a n wołów / i l .

Pług jako znak krzyża zna­ l a z ł również odbiole w l i ­ tera tu rze p atry a ty o zn ej. %w,Justyn np. p is a ł: "Zie­ mi a ią nie orze bez krzyża. Kopaozo i rzom ieólnioy pra­

cy owej n ie wykonują bez na­ rzęd zi , które te n właónie

iH

k e z ta łt mają" , Podobnie wypowiadał ził) Minuojuzz P alik a: "i kiedy z i* jarzmo naztawia, ma formę k rzy ża " ^ Dla ów.Ireneuzza z Lyonu pług to jednoóó drzewa i że­ la z a , będąoa odpowiednikiem jednoóot natury lu d zk iej i bozkiej w C h rystusie, który jako "trwałe ełowo wyplewił ziem ię z grzechów przez swą ómioró na k r z y ż a " ^ . Jazzowe na przełom ie IV i V w, ów. Maksym z Turynu mówiąo o pługu i jeg o przeznaozeniu H.Leolaroq, Charrue, DACL 1 1 1 /i 873-876,

Ju etin u e, Apologla I , 6 6 ,3 , P3 6 ,4 1 2 , PCK 4 ,6 4 . MŁnuoius P e lix , Ootaviuz 29, C9SL 8 ,4 3 , POK 2 ,6 3 .

Ironaeus, Adversus h aereso s, IV, 3 4 ,4 , SCh iOO, 866-860. Po­ nadto Ireneusz zauważa / d z . o y t . , V, 1 7 ,4 , SCh 163, 3 3 0 -2 3 4 /, że zb liżo n a symbolika zawarta j e s t także w s ie k ie r z e . Opie­ ra ją c s i ę na Księdze Królów I I , 6 ,6 - 7 , Ireneusz komentuje ten t e k s t . Uważa, że natura boska w ozłowieku z o s ta ła z a tr a - oona przez grzeoh, który sym bolizuje żelazne e str z e s i e k i e ­ ry zgubione w wodzie. Natura boska w ozłowioku z o s ta ła po­ tom odzyskana w akcie wydobycia żela za z wody przez E liz e u ­ sza za pomooą drzewa, k tó r e j e s t odpowiednikiem krzyża Chry­ stusowego. Justyn /O ia lo g u s ... 8 6 ,6 , PG 6 ,0 8 1 , POK 4 ,2 6 9 / w żelaznym o strzu s ie k ie r y w idzi c ię ż a r grzechu ludzkiego. Wydobyoie przoz E lize u sz a tego oiężaru z wody przez drzewo j e s t obrazom Chrystusa, który odkupił n a jo lę ż sz e grzoohy przez ch rzest 1 ómioró na krzyżu. Poglądy te in te r p r e tu je J.D an iółou, Les Symbolee Chrótiens P r im itifs , Paris 1961.

181

Do c r u x d is s i m u l a t a z a l i c z a s i ę ta k ż e p r z e d s t a w ie n ie a s o 1 a 2 3 , znane j u ż w w ie r z e n ia c h p i t a g o r e j s k l c h Uważano j ą z a n a r z ę d z ia ln t e r w e n o j i Bo g a , k tó r e g o w o ie le n le m w w ie r z e n ia c h p i t a g o r e j s k i o h b y ł Hermes z K y lle n e . . C h r z e ś c ija ń s k ą t r e ś ć w greokim s ło w ie <Łg(vf) d o s t r z e g a ł j u ż F i l o n A lek sa n d ry

j s k i tłu m a c z ą c j e ja k o sy m b o lic z n e n a r z ę d z ie sło w a

24

B ożego . N a jw ię c e j p rzed s ta w ie ń w y o b r a ż e n ia a s o i a z n a jd u je s i ę na t e r e n i e G a l i i , a s z c z e g ó l n i e w o— k o lio a c h Lyonu, g d z ie wy­ s t ę p u j ą na k a m ie n ia c h na­ g r o b n y c h . Są r y t e bądź r z e ź b io n a w r e l i e f i e z o - k r e s u od k oń ca I do IV ' ^ & * A v r § 21 Maximus T a u r ln e n s is , H o m ilia 5 0 , PL 5 7 ,3 4 1 . 22 Clem ens A le x a n d r in u s , P a id a g o g o s I I I , 1 2 , SCh 1 5 8 , 196 v . 1 8 -1 9 : " P a ste r z u i O raczu, s t e r z e i w ę d z id ło " . ' 23 H .L e o le r o ą , A s c ia , DACL 1 / 2 , 2 9 4 3 -2 9 7 0 . A utor sło w o a s c l a

o k r e ś la ja k o n a r z ę d z ie używane p r z e z s t o l a r z y , k a m ie n ia r z y , m urarzy, sto so w a n e t e ż na r o l i . Używano go ta k ż e do o b rób k i drzew a p r z e z n a c z o n e g o na s t o s do p a le n ia z w ło k . B yło t o rów­ n i e ż n a r z ę d z ie praoy fo s s o r ó w . N a r z ę d z ie t o s k ła d a s i ę z o z ę ś c l m eta lo w ej i tr z o n k a d rew n ia n eg o .

182

-wieku. Obok przedstaw ień a s c ia , na grobach umieszczane były także te k sty mówiąoe o o z y s to ś o i, m iło sie r d z iu , d z iew ic tw ie, ś w ię to ś o i, a także o n ie śm ie r te ln o ś c i w życiu pozagrobowym. Były to więc tek sty o charakterze chrześcijańskim . N iektóre nagrobki zaw ierały obok a so ia także przedstaw ienia kotw icy, ptaka oraz narzędzia pracy rzem ieślników / i l . 1 2 -2 0 /2 3 ,

2 . Monogramy

Monogramy krzyża - to formy utworzone z wybranyoh l i t e r greck loh , rozpoczynających im ię Jezusa Chrystusa lub tworzących skrót n arzęd zia, na którym z o s ta ł ukrzyżowany. Narzędziem tym b ył "stauros" - pal wbijany prostopadle w ziem ię. Wykonywano na nim wyroki śm ieroi dodająo belkę poprzeczną, na k tó rej wiązano lub przybijano skazańoa26.

Termin "stauros" używany był przez oztereoh ewangelistów na oznaozenie Krzyża Chrystusa . W I L iś c ie do Koryntian /1 7 , 1 8 / św.Paweł sto su ją c t ę nazwę miał na m yśli zarówno narzędzie

śm ie r o i, jak i symbol zbawienia przez Chrystusa. W L iś o ie do Efez­ jan / 2 , 1 8 / i Kolo- san / i , 20; 2 ,1 4 / term in "stauros" oznaozająoy narzę­ d z ie śm ieroi Chrys tu sa s t a j e s i ę sym bólem odkupienia. A ir ? t t - * * ... d z .o y t ., 851-866. 25 H .Leoloroą, d z .o y t ., 2943-2970.

26 E .D in kler, Signum C rucls, THbingen 1967, 36.

27 G .Q .R eijnors, The Terminology o f the Holy Cross ln Karły C h ristia n L itera tu ra , as based upon Old Testament Typolo- gy, Nijmegon 1968, 11-17.

1 8 3

-Znak "stauros" krzyż Chrystusa występuje później w Papi- ruala Bodmera I I , pówstałym w lataoh 175-223 i zawierającym fragmenty Ewangelii ów.Jana. W manuakrypcie tym w m iejscach, gd zie występuje rzoozownik otaupóę -k r z y ż 1 ozaaownik -otaupóm krzyżować, mamy do czy n ien ia z zaatoaowanlem skrótu utworzonego z greck ich dużych l i t e r Tau i Rho, które razem połączone tworzą znak-P* / i l . 2 1 /. K M O N H C f M H N ) N H A [ O Y C B 6 N 6 M € : W T e ę .28 Początek t r z e c ie j l i n i j k i manuskry­ ptu zawierający fragment ew angelii ów.Jana / 1 9 ,1 6 / opisująoy soenę oddania Jozusa przez P iła ta na ukrzyżowanie, u- żywa czasownika ctaupmeę w wer­ s j i skróconej Podobne skróty występują w 5 i 10 w ierszu teg o manuskryptu. Analogiozne skró­ ty odnajdujemy w P apirusie Bodmera XIV, zawierającym fragmenty Ewangelii wg ów.Łukasza

Sposób używania terminu "stauros" w manuskryptach w wer­ s j i skróoonej z użyciem greckich l i t e r Tau 1 Rho spowodował, że l i t e r y ta połączone ze sobą s t a ły s i ę monogramem krzyża.

Przy-28 J.F inegan, The Aroheology of New Testament, The L ife o f Jesus and the Begining of the Early Church, Princeton 1989, 253,254.

184

-k ła d ta -k ie g o monogramu z n a jd u je s i ę na rzymskim e p ita fiu m B e r a t io N io a to r a , zn a­

le z io n y m w g r o b ie m iędzy V ia A ppia i Via L a tin a w o b r ę b ie murów A u r e lia n a , a w ię c p rzed 270 r o k ie m ^ . P o n iż e j i n s k r y p c j i , b ę d ą c e j m ie s z a n in ą g r e k i i ł a c i n y , w y s tę ­ p u je podwójny monogram k r z y ż a , n iż e j z a ś p r z e d s t a w ie n ia J o n a s z a , Dobrego P a s te r z a ora z k o tw ic a i lew / i l . 2 2 / . S t y l ty c h p r z e d s ta w ie ń zgad za s i ę z m ie j­ scem o d k r y c ia i ic h pochodzeniem z I I w le - k u ° ° . D a ls z e j e w o lu c j i p r z e d s ta w ia n ia z n a ­ ku Męki P a ń s k ie j n a le ż y sz u k a ć w monogra­ mie utworzonym z l i t e r Ciii 1 Rho tw o r z ą ­ cym znak L it e r y t e są p ierw szy m i l i ­ tera m i w g reck im s ło w ie C h r y s tu s . Jed en z w c z e ś n ie j s z y c h p rzykładów te g o monogra­ mu z n a jd u je s i ę na o ssu a riu m k a p lic y Do- m inus F l e v i t / i l . 2 3 / . Na tym samym o s s u ­ arium z n a jd u je s i ę in n y monogram u tw orzo­ ny z l i t e r J o t a i Chi / i l . 2 4 / , będący sk r ó c o n ą formą im ion : " Jezus" / J o t a "C hrystus" /C h i 3 1 , Innym przykładem monogramu j e s t utw orzony z l i t e r J o ta i E ta znak: W / i l . 2 5 /3 2 .

Wykonany w ozerwonym k o lo r z e , z n a jd u je s i ę 29 Poniew aż n ie wolno b y ło g r z e b a ć zm arłych w o b r ę b ie murów m ia­

s t a , te g o pochówku m usiano dokonaó zanim A u r e lia n zbudował mur, n osząoy j e g o im ię t z n . w la t a o h 2 7 0 -2 7 1 .

30 P . T e s t i n i , Le oatacom be e g l i a n t io h i c i m i t e r i c r i s t i a n i in Roma, B ologn a 1966, f i g . 198.

3 i J .F in e g a n , d z . o y t . , 248 i 234; za c h r z o ó c ija ń s k im znaczen iem z o sta w io n y o h z e sob ą g r e c k ic h l i t e r Chi i Rho może przem awiać lo h in t e r p r e t a c j a lic z b o w a . W greokim s y s te m ie l i c z b l i t e r a Rho ma w a r to ść 100. Poniew aż Abraham m ia ł 100 l a t , gdy o t r z y ­ mał zap ow ied ź u r o d z in Iz a a k a p r z e z S a r ę , k om binacja Rho i Chi /lu b ta k ż e Rho i T a u / mogłaby z a s t ą p i ć s p e ł n i e n i e o b ie t n ic y w k r z y ż u .

1 8 3

-"*ł4_,

-'j .4

i*

na p ły c i e przymocowanej do lo k u lu a a w K ata­ kumbach P r y s o y l l i , a poohodzi prawdopodobnie z p o ł. I I w ieku. W Katakumbach K a lik s ta na jednym e p ita fiu m um ieszczono j e s t im ię zmar­ łe g o IRENE. Między za ś t r z e o i ą i ozw artą l i ­ t e r ą zn a jd u je s i ę lek ko w y su n ięta do góry ł a ­ c iń sk a l i t e r a T, odpow iadająca g r e o k ie j Tau będąoej formą k rzy ża / i l . 2 6 / .

Znaki monogramatyczne w ystęp u ją ta k że na lic z n y c h rzymskioh sa rk o fa g a c h . Tak np. monogram utworzony z g r e c k ic h l i t e r Chi i Rho um ieszczony w c e n t r a ln e j n is z y kolumnowe­

go sa rk o fa g u p asyjn ego z Lateranu nr 171. % / i l . 2 7 / , otoczon y j e s t wieńoem laurowym t r z y -

manym p rzez d zió b o r ł a , k tó re g o s k r z y d ła r o z - \ p o ś o ie r a ją s i ę na s k le p ie n iu n is z y . Dolną

o zę śó w yp ełn ia k rzy ż ł a c i ń s k i , k tó ry swą p io ­ nową b elk ą podtrzym uje w ie n ie o z monogramem. W prawym górnym rogu n is z y zn a jd u je s i ę p rzed ­ s ta w ie n ie S ło ń o a , a w lewym K się ż y c a . Pod po­ przecznym ramieniem k rzy ża , po prawej s t r o n ie

" t j . po s t r o n ie S łoń ca i Zba­ w ie n ia s i e d z i p atrząoy w górę ż o łn ie r z rzym ski, po lew ej z a ś t j . po s t r o n i e K sięży ca 1 ciem n o ści przykuonął ś p ią ­ cy s t r a ż n ik . W ystępująoe tu p r z e d s ta w ie n ia o r ła , g o łę b i sled zą cy o h na poprzeoznej b elo e k rzyża oraz w ieńoa laurowego wskazują na n ie ś m ie r t e ln o ś ć , ż y -

o ie 1 z b a w ie n ie . Strony z a ś k rzyża in t e r p r e tu je s i ę ja k o od dzie*

I

I

E

1 /1 9 5 8 / 14-15 i 3 /1 9 6 0 /} tu ta j ta k że zaw arta j e s t symbo­ l i k a l i o z b . L ite r y t e są pierwszym i lite r a m i słow a J e z u s . J o ta ma w artość 10, E ta - 18. W monogramie tym zawarta j e s t ta k że l i t e r a Tau, k tó r a ma w artość 300. Suma tyoh lio z b d a je razem 318 a w ięc llo z b ę s łu g Abrahama /Rdz 14, 1 4 /.

186

-l e n i e ży o ia od śmierci****. Ten monogramatyozny znak, odpowiadająoy znakom zw yoięstw a występującym na sa rk o fa g a ch , uważany j e s t za znak z tzw . w i­ z j i K onstantyna W ielk ie g o , o p i­ sany p rzez E uzeb iusza: "Wyso­ k i e , zlotem o k ry te drzewoe mia­ ł o na s z o z y o io w ie n ie o ze z ł o ­ t a i d rogioh kam ieni,w ew nątrz k tó re g o w id n ia ły i n l o j a ł y Chrys­ tu s a : l i t e r a P p r z e c in a ła l i t e r ę X " 3 \ Świadectwo E uzeb iusza by­ wa n ie k ie d y odozytywane jako i - n io ja ty w a C esarza, pragnącego utworzyć znak sym boliczny w ła ś­ ciwy d la nowej wiary****.

Z l a t 380 -3 9 0 poohodzl

33 H .D in k ler, d z . o y t . , s .7 0 ; te g o rod zaju forma k rzy ża jako znaku zw ycięstw a wywodzi s i ę b a r d z ie j ze s z t u k i o esa rstw a n iż z ż y c ia k o ś c ie ln o g o . W szystkie a try b u ty 1 in s y g n ia , j a k ie w ystępują w ik o n o g r a f ii C hrystusa z o s t a ły z a c z e r p n ię te z ik o ­ n o g r a f ii c e sa r stw a . A u reo la , nimb z monogramem, s ł o ś o e 1 k s ię ż y o jako znaki w ie c z n o ś c i k osm icznej i u n iw e r sa ln o śc i — atry b u ty w łaściw e wizerunkowi c e sa r z a w 2 . p o ł . IV w. i w wieku V z o s t a ły p r z e n ie s io n o na wlzerunok C h rystu sa. 34 E u seb iu s, V ita C o n sta n tin l I , 2 7 -3 1 , PO 2 0 ,9 4 2 -9 4 7 , tłu m .

A.Krawczuk, K onstantyn W ie lk i, Warszawa Ł970, 139.

-187

tzw . sa rk o fa g k s ią ż ę c y z S arigM zel, znajd u jący s iq o b ecn ie w Muzourn An­ tyku w Istam bule / i l . 2 8 /3 6 .

J e s t to sa rk o fa g d z le o lę o y , wykonany z ż ó łta w o -b ia łe g o marmu­ ru , na k tórego d łu ższ y ch bokaoh zn a jd u ją a le p rze d sta w ien ia dwóoh uskrzydlonyoh i s t o t , trzym ającyoh otoozony wieńoom laurowym C h rysto- gram utworzony z greokloh l i t e r Chi 1 J o ta . Z astanaw iający j e s t problem, ozy u skrzydlone i s t o t y n a leży uważać za aniołów czy za Nike - b o g in ie zw yolgstw a. K on tek st, w jakim w ystępu ją p rzedstaw ione tu w izerunki k rzy ża , pozwala u z - naó j e za krzyże zw y cięstw a . Us­ k rzyd lon a p o s ta c ie trzym ające znak k rzy ż a , nadają mu jednozna­ c z n ie tr e ś ó zw y cięsk ą . Także Ojco­ w ie K o ó o io ła , jak ów .J u sty n , ów. H i p o l i t , T e r tu lia n i M inuojusz F e lik s nadawali znakowi k rzy­ ża sym bolikę p o tę g i 1 panowania C hrystusa, nazywująo go m eta-

37 fo r y o z n le "tropalon" c z y l i znakiem zw ycięstw a .

Forma krzyża ła c iń s k ie g o używana d z i s i a j na o zn aozen ie Męki P a ń s k ie j, pojaw ia a le ha sark ofagach rzym skich d op iero

n e, P a ris 1979, 3 4 -4 0 .

36 Tak d a tu je E .D in k le r , zaó tł.Brenk na V wiek /SpM tantike und frMhos C hristentum , Frankfurt Ai 1977, 154, f i g . 112 a . 37 G .Q .H eljn ers, d z . c y t . , 1927; au tor p rzy ta cza o y ta ty : Minu-

o ju sz a F e lik s a /O ktaw iusz 29, CSML 2 ,4 3 : "Tropea v e s t r a v l o t r l c i a non tantum s lm p lio ls o r u o is fa c ie m , verum e t a d i f l x i nom lnls im ita n tu r " / 1 T e r tu lia n a /A p ologetyk 1 6 ,7 , Pi. l,360A -367A : "Sod o t V lo to r ia s a d o r a tls ln t r o p a e is , cum orucos i n t e s t l n a s i n t tropaeorum "/.

- 188

w o sta tn im t r z y d z i e s t o l e c i u IV wieku*^. Występowanie teg o zna­ ku w określonym k o n te k śo le nadało mu tak że sym bolikę znaku zwy­ c ię s t w a . Jego przykładem są scen y na sark ofagu kolumnowym z Ka­ takumb San S eb a stia n o z ok. 370 r . ze soen ą " T ra d itio L egis" / i l . 2 9 / . Nad głową jedn ego z s z e ś o iu baranków unoszących g ł o ­ wy ku Chrystusowi zn ajd u je s i ę k rzy ż ł a o i ń s k i . Baranek ton f r o n t a ln ie ustaw iony ob razu je C hrystusa ukrzyżowanego a j e d ­ n o c z e śn ie panująoego w n ie b ie . Krzyż ł a c i ń s k i jako znak zwy- o ięa tw a w ystępu je ta k że na innych sark ofagach rzym skich. Na p rzykład w o e n tr a ln e j o z ę ś o i sark o fa g u la to r a n e ń sk le g o 106 z n a j­ d uję s i ę p rze d sta w ien ie C hrystusa trzym ająoogo z w y c ię sk i k rzyż / l l . 3 0 / . Podobnie na sa rk o fa g u Probusa z 390 r . z Grot Waty- k a ń sk io h , Chrystus s to ją c y w o to c z e n iu P io tr a 1 Pawła trzyma z w y c ię sk i k rzy ż o c h a r a k te r y s ty c z n ie ro z szer za ją o y o h e t ę koń- oach, c a ły wysadzany gemmami. Na bocznych w r e s z c ie ścia n a ch k sią ż ę o e g o sark ofagu z Istam bułu, zn a jd u je s i ę podobny w ize­ runek k rzyża ła c iń s k ie g o o r o z szer za ją o y o h s i ę końcach b e le k . Po obu stro n a ch k rzyża s t o j ą dwie p o s ta o le a p o sto łó w . Przed­ s ta w ie n ie t o , podobnie ja k inn e wyżej omawiane, wydaje s i ę

36 Wyjątkowym p rzedstaw ien iem o form ie k rzyża ła c iń s k ie g o j e s t tzw . "krzyż" z Herkulanum, z n isz c z o n y wybuchem Wezu­

w iu sza w 79 r . / l l . 3 1 / . I n te r p r e ta ­ c j a te g o znaku j e s t bardzo d y sk u sy j­ na. V .Saxer /RivAC 4 7 /1 9 7 1 / 151-165 w r e o e n z ji pracy B .L eo n i, La Crooe e i l suo s e g n o . V enerazione d e} S eg - no e ^ o u lto d e l l a r e l l ą u i a n e l l a n t i - o h lt a o r i s t i a n a , Verona 1968, uważa k rzy ż z Herkulanum za zwykły ś la d po­ zostaw ion y po w c ześn iej za w ieszo n ej tam s z a f o e . Autor p rzy ta o za także po­ dobną o p in ię L.Do B ru yne'a, La "orux interpretum " d l Mroolnno, !llvAC 2 1 / 1 9 4 4 -^ 5 / 2 8 1 -3 0 9 , oraz pogląd O.De Jerph an ion , La o r o lx dH eroulanum , OCP 7 /1 9 4 1 / 5 -3 5 , k tóry ś la d z Her­ kulanum uważa za k rzyż; B .D ln k ler / d z . o y t . , 1 1 / n ie uznaje teg o za krzyż i p o d z ie la pogląd L.De B ru yne'a.

189 -m le ć r ó w n ie ż o h a r a k t e r z w y - o i ę s k l 3 9 . U kazana t u form y k r z y -3 ż a n i e w y o z e r p u j ą w s z y s t - k io h p r z e d s t a w ie ń w y s t ę p u - j ą o y o h w o k r e s i e od I d o IV w ie k u . C a łk o w i c ie t u pom i­ n i ę t o z n a k i w f o r m ie k r z y ż a m a ją o e o h a r a k t e r j u d a i s t y c z ­ ny i p o g a ń s k i / t z w . k r z y ż e k o s m l o z n e / , k tó r y m O jo o w ie K o ś o i o ł a n a d a l i t r e ś ć o h r z e ś o i j a ń s k ą . Z a m ie r z e n ie m a u t o ­ r a b y ło u k a z a n ie p r z e d s t a ­ w ie ń o c h a r a k t e r z e j e d n o z n a ­ c z n i e c h r z e ś c i j a ń s k i m , k t ó r e w omawianym o k r e s i e s ą sym­ b o la m i C h r y s t u s a i j e g o z b a w o z e g o d z i a ł a n i a . Z naka­ mi M ęki P a ń s k ie j s t a j ą s i ę j e d n o z n a c z n ie d o p ie r o w o k r e s i e ś r e d n i o w i e o z a . P i o t r R o s i ń s k i

DIB FBOHHSTEN DARSTBLLUNGEN DES CHRISTLICHEN KREUZES /Z u s a m m e n fa s s u n g /

D er A r t i k e l w e i s t a u f d r e i A r te n d a r f r h h e s t e n D a r s t e l - lu n g e n d e s K r e u z e s h i n : o r u x d l s s i m u l a t a , d i e s o g e n a n n t e n Monogramo und d a s l a t e i n i s o h e K r e u z . D ie g e s a m m e lte n D a r s t e l -

lu n g e n , d i e s i o h a u f d e n o h r i s t l l c h e n O r a b o b ie k t e n b e f i n d e n , s i n d im L lo h t d e r p a t r i s t i s o h a n Q u e ll e n i n t e r p r e t i e r t .