"Vox P a tru m " 8 /1 9 8 8 / z . 14
ŚW. AUGUSTYN JAKO PRZEDSTAWICIEL
FILOZOFII CHRZEŚCIJAŃSKIEJ
" — "A u g u sty n j a k p i s a ł G. P a p in ! - " j e s t n i e t y l k o u c z o nym e g z e g e t ą , f i l o z o f e m i t e o lo g ie m , l e c z p r z e d e w sz y stk im m i- „1 s t y k i e a r c h i t e k t e m t e o l o g i i i ty ta n e m f i l o z o f i i O p in ia t a na o g ó ł odpow iada tem u , co w c i ą g u wieków m ó w ili o B is k u p ie Ilip p o n y l i c z n i a u t o r z y , i n t e r e s u j ą c y s i ę je g o o s i ą g n i ę c i a m i . N a to m ia s t n i e u w z g lę d n ia ona i s t o t n e g o d l a n i n i e j s z y c h ro z w a ż a ń f a k t u , i ż w śró d p i s z ą c y c h o A u g u s ty n ie j e d n i p r z e d s t a w i a l iW i w c ią ż p r z e d s t a w i a j ą go w y łą c z n ie ja k o w ie lk ie g o t e o l o g a , i n n i z a ś w y łą c z n ie ja k o w ie lk ie g o f i l o z o f a . P atro n em p ie rw s z y c h b y łb y p r z e d e w sz y stk im M a rc in L u t e r , a t a k ż e K a lw in i je g o w s p ó łc z e s n y u c z e ń K. B a r t h . Z w a lc z a li o n i o b e c n o ść f i l o z o f i i , z w ła s z c z a m e t a f i z y k i , w t e o l o g i i w im ię c z y s t o ś c i w ia r y , r e p r e z e n to w a n e j p r z e z Ojców K o ś c i o ł a , g łó w n ie p rz e z św. A u g u s ty n a .Wodzem d r u g ic h b y łb y H e g e l, k t ó r y p o s ta n o w ił - wbrew ro d z im e j t r a d y c j i p r o t e s t a n c k i e j - n a l e ż y c i e d o c e n ić " d ie P h i l o s o p h i e im C h r is te n tu m " i w r e z u l t a c i e d o s z e d ł do w n io sk u , że p a t r y s t y - k a o d e g r a ł a z a s a d n i c z ą r o l ę w p r o c e s i e fo rm o w an ia s i ę z a c h o d n io e u r o p e j s k i e g o sp o so b u m y ś le n ia - g łó w n ie p o p rz e z p r z e k s z t a ł c e n i e r e l i g i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j w p o z n a n ie m yślow e. R e l i g i a bo wiem z n a tu r y r z e c z y m ie ś c i s i ę n a p o z io m ie w y o b rażeń i d o p i e r o f i l o z o f i a w y n o si j ą na p ła s z c z y z n ę p o j ę c i a . Za n a j b a r d z i e j t y powego p r z e d s t a w i c i e l a ta k ro z u m ia n e j " f i l o z o f i i w c h r z e ś c i j a ń s t w i e " u z n a ł św. A nzelm a z C a n te r b u r y , nazyw anego " a l t e r A u g u s tin u s " . N ic zatem d z iw n e g o , że w s w o je j " H i s t o r i i f i l o
z o f i i " z a j ą ł s i ę s z c z e g ó l n i e g o r l i w i e je g o dowodem na i s t n i e n i e B oga^.
1 G. P a p i n i , ś w ię ty A u g u sty n , tłu j 1958. 190 i 193. A. B rz o z o w sk i, W arszaw a H e g e ls G e s c h ic h te w a lił, h s g . von A. d e r P h i l o s o p h i e . I n zusam m enhńngender A u s- B a e u m le r, Mńnchen 1923, 2 6 9 -2 8 7 .
318
W ym ienione t u dw ie głów ne odm iany w id z e n ia i o ceny d o ro b k u św. A u g u s ty n a , c z y l i tz w . "o d m ian ę t e o l o g i c z n ą i f i l o z o f i c z n ą " , m ożna t a k ż e w y tr o p ić w l i t e r a t u r z e d o t y c z ą c e j je g o
n a w r ó c e n ia : " t e o l o g o w i e " i d e n t y f i k u j ą j e z je g o c h r z te m , " f i lo z o f o w i e " ze w s tr z ą s e m , ja k im d l a n ie g o b y ło z e t k n i ę c i e s i ę w 386 ro k u z d z i e ł a m i n e o p la to ń c z y k ó w . D z ię k i nim - j a k sam
w ted y p i s a ł - o d n a l a z ł f i l o z o f i ę , k t ó r a go z a c z ę ł a k a rm ić i l e c z y ć s p o k o je m , o r a z p r z y r z e k a ć , że p o k a ż e mu w y r a ź n ie p raw d ziw e g o i u k r y te g o B oga, a w ł a ś c i w i e t o j u ż p r a w ie p o z w a la Go d o j r z e ć p o p r z e z p r z e ś w i e t l o n e b la s k ie m chm ury . Ona t o j e s t p o r te m , " s k ą d j u ż ła tw y j e s t d o s t ę p n a l ą d , do k r a i n y s z c z ę ś l i - wego ż y c i a " . N ie ma o n a ż a d n e g o in n e g o z a d a n i a , o c z y w iś c ie " t a f i l o z o f i a p ra w d z iw a i - j e ś l i t a k m ożna s i ę w y r a z ić - a u t e n t y c z n a , j a k t y l k o t o , by n a u c z a ć , k t o j e s t p o c z ą tk ie m n i e m ającym *
p o c z ą tk u i ź ró d łe m w s z e c h rz e c z y * * + To Bóg je d y n y i w szechm oc n y , t r ó j p o t ę ż n y O j c i e c , Syn i Duch Ś w ię ty , j a k n a s u c z ą t a j e m
-g
n i c e w ia r y " . Wodzem prow adzącym d u s z ę do Boga j e s t ro z u Od r ó ż n i a on c z ło w ie k a od z w i e r z ą t . Gdyby w ię c d u s z a go n i e s ł u
c h a ł a , c z ło w ie k s t a ł b y s i ę d z ik im z w ie r z ę c ie m ; gdyby n i e o d s u - w a ła s i ę od t o g o , co ś m i e r t e l n e - n i e b y ła b y d z ie łe m Bożym .
Te z g r u n t u n e o p l a t o ń s k i e w y p o w ied zi - a można by j e b y ło d a l e j m nożyć - ś w ia d c z ą , i ż A u g u s ty n w c z a s i e p i s a n i a " d ia lo g ó w f i l o z o f i c z n y c h " i d e n t y f i k o w a ł m y ś le n ie r e l i g i j n e z m y śle n ie m
f i l o z o f i c z n y m . Był f i l o z o f e m , p o n ie w a ż b y ł p r z e k o n a n y , że d z i ę k i tem u s t a n i e s i ę d o sk o n a ły m t e o l o g i e m . N ie r ó ż n i ł s i ę pod
tym w zględem od s o b i e w s p ó łc z e s n y c h , k t ó r z y n i e j e d n o k r o t n i e n a z y w a li C h r y s t u s a - f i l o z o f e m , z a ś P l a t o n a - t e o l o g i e ) g u t o ż s a m i a l i m ę d rc a z k a p ła n e m . 7 o ra z
3 C o n tr a A cad em ico s I 3 , CCL 2 9 , 5 , tłu m . K. A u g u s ty n ia k , DP I 5 2 . 4 5 6 . Ś w id e rk ó w n a , M odrzej e w s k i , M od rzej ewsk i , DF I 8 . DF I f9 1 DF I De b e a t a v i t a I i , CCL 2 9 , 6 5 , tłu m . A De o r d i n e I I 16, CCL 2 9 , 1 1 6 , tłu m . J . De o r d i n e I I 3 1 , CCL 2 9 , 1 2 4 , tłu m . J . 2 0 6 -2 0 7 . P o r . G r e g o r iu s N a z ia n z e n u s , O r a t i o 2 8 , 4 , SCh 2 5 0 , 1 0 6 -1 0 8 ; "Boga i p o m y śle ć t r u d n o , i w y p o w ie d z ie ć n i e m ożna, j a k s i ę w y r a z i ł P l a t o n , j e d e n z te o lo g ó w h e l l e ń s k i c h " / c y t . z a :
E. G i l s o n , H i s t o r i a f i l o z o f i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j w w ie k a c h
ś r e d n i c h , tłu m . S . Z a le w s k i, W arszaw a 1966, 5 6 4 , p r z y p . 7 2 / H. D O r r ie , P o r p h y r i o s a i s M i t t l e r z w is c h e n P l o t i n und Augą^
319
-P la to n iz m , czy t e ż r a c z e j n e o p la to n iz m " d ia lo g ó w f i l o
z o f i c z n y c h " , n a p is a n y c h p r z e z A u g u sty n a - ja k s i ę s ą d z i - w 386 r . , spow odow ał, że w i e l u , z w ła s z c z a d a w n ie js z y c h a u to ró w p r z e d -
§
s t a w i a ł o je g o n a w ró c e n ie j a k o n a w ró c e n ie na n e o p la to n iz m . N a j p ie rw s ą d z o n o ,ż e d o s z ło do n ie g o z a sp ra w ą "E nnead" P l o t y n a ,
p o tem , że m anuduktorem w yłącznym b y ł P o r f i r i u s z ^ ^ . Ten p o g lą d W. T h e i l e r a u z u p e ł n i ł w w ie lu s z c z e g ó ł a c h P . C o u r c e l l e ^ ^ , z a ś
H. D M rrie w s z e c h s t r o n n i e go p r z e a n a l i z o w a ł i u z a s a d n i ł . D o sz e d ł p rz y tym do n a s tę p u ją c y c h w niosków : g re c c y j a k i rzym scy O jc o
w ie K o ś c i o ł a c h ę t n i e u c z y l i s i ę od P o r f i r i u s z a m eto d y czn eg o
pod każdym w zględem i k o n se k w e n tn e g o b u d o w an ia t e o l o g i i , k t ó r a w z a s a d z i e o p i e r a ł a s i ę b a r d z i e j n a ro z u m ie n iu / i n t e l l e c t u s /
n i ż na w ie r z e / f i d e s / ; A u g u sty n w p e ł n i p r z y s w o ił s o b ie P o r f i r i u - szow ą s z k o ł ę m y ś le n ia ,
on w ch o d z ić na t e r e n y n i e t k n i ę t e p r z e z p la to n iz m ; i ta k n p . p r o blem w s tę p o w a n ia r o z j a ś n i ł p o ję c ie m ł a s k i , n a t o m ia s t z a g a d n ie
n i e p o z n a w a n ia Boga w y z w o lił od k o n c e p c j i s p o k re w n io n e g o z Bo giem rozum u, w p ro w a d z a ją c w ia r ę ja k o o rg a n o d n o szący s i ę do
Je g o p o z n a w a n ia ; P o r firiu s z o w e m u n a u c z a n iu , i ż z b a w ie n ie o s i ą g a j ą w y łą c z n ie j e d n o s t k i , z a r z u c i ł , ż e n i e t y l k o o n e , a l e t a k
że w s z e lk ie form y lu d z k ic h w s p ó ln o t p o z o s t a j ą w r e l a c j i do z b a -k t ó r ą opanow ał do te g o s t o p n i a , i ż mógł
w ie n ia , c z y l i pow inny p r o w a d z ić do j e d n o c z e n i a s i ę z B ogie 12
s t i n , p rz y p
w: A n tik e und O r ie n t im M i t t e l a l t e r , B e r l i n 1 9 6 2 , 3 4 , 14: p6voę oCv tepetyę A oocpóę.
10
11
M. Grabm ann, M i t t e l a l t e r l i c h e s G e i s t e s l e b e n , MMnchen 1936,
Bd. 2 , 4 3 : "D io von z a h l r e i c h e n n e u e r e n F o r s c h e r n w ie B o is - s i e r , H a rn a c k , T hiem e, A l f a r i c u . a . v e r t r e t e n e A n sch au u n g ,
d i e B ekehrung A u g u s tin s s e i e in e B ekehrung zum N e u p la to n is m u s und n i c h t zum C h r is te n tu m g e w e se n , w ird m it R ech t von d en
k a t h o l i s c h e n F o r s c h e r n w ie Ch. Boyer , J . M ausbach und d u rc h d en n i c h t k a t h o l i s c h e n G e le h r te n J . N o e rre g a rd a b g e l e h n t " .
W. T h e i l e r , P o r p h y r io s und A u g u s tin , w: " S c h r i f t e n d e r KMnigs b e r g e r G c l e h r t e n g e s e l l s c h a f t " 1 0 /1 9 3 3 / 5: " f a s t a l l e s P h i l o - s o p h is c h e b e i A u g u s tin a i s p o r p h y r i s c h b e t r a c h t e t w erd en
k a n n " . P o r . t a k ż e : W. T h e i l e r , A n tik e und c h r i s t l i c h e R iick- k e h r zu G o t t , w: M u llu s . F e s t s c h r i f t Th. K l a u s e r , M U nster
1964, 3 5 2 -3 6 1 . O bie t e ro zp raw y z n a l e ź ć t a k ż e można w j e g o :
F o rs c h u n g e n zum N e u p la to n is m u s , B e r l i n 1966, 1 6 0 -2 5 1 , 3 1 3 -3 2 5 P . C o u r c e l i e , Les L e t t r e s g r e c ą u e s en O c c id e n t, P a r i s 1943,
1 3 7 -1 7 3 .
320
-J e ż e l i b y w ię c k t o ś t w i e r d z i ł d z i ś - p rzy p u śćm y w raz z P . A
l-f a r i k i e m - że A u g u sty n "zaró w n o m o r a l n i e , j a k i i n t e l e k t u a l n i e 13
n a w r ó c ił s i ę r a c z e j na n e o p la to n iz m n i ż na e w a n g e lię " , t o p o w in ie n - z a H .D O rriem - p o w y ższe s t w i e r d z e n i e zm o d y fik o w ać n a
s t ę p u j ą c o : A u g u sty n n a w r ó c ił s i ę w 386 r . r a c z e j na P o r f i r i u - szowy s p o s ó b t e o l o g i z o w a n i a n i ż na e w a n g e l i ę . S zybko je d n a k z a c z ą ł w y p e łn ia ć ów m odel c h r z e ś c i j a ń s k ą t r e ś c i ą : j u ż bowiem w "De v e r a r e l i g i o n e " / 3 8 9 - 3 9 1 / p r z e t w o r z y ł n e o p l a t o ń s k ą n a u - 14 kę o z b a w ie n iu w d u ch u c h r z e ś c i j a ń s k i m . I c h o c i a ż p o tem s t a l e i w c o r a z o s t r z e j s z e j f o r m ie o d ż e g n y w a ł s i ę od f i l o z o f i i , t a k ż e n e o p l a t o ń s k i e j , t o p r z e c i e ż n ig d y n i e o d r z u c i ł j u ż p r z y sw o jo n e g o w 386 r . P o r f i r i u s z o w e g o s p o s o b u t e o l o g i z o w a n i a .
Tak w ię c z ro z w a ż a ń W. T h e i l e r a , H . D 8 r r i e g o i in n y c h w n o sić m ożna, i ż A u g u s ty n z o s t a ł o l ś n i o n y w M e d io la n ie i C a s s ic ia c u m
p r z e d e w s z y s tk im r e l i g i j n y m , czy t e ż te o lo g ic z n y m c h a r a k te r e m n e o p la to n iz m u . Tę z a s a d n i c z ą c e c h ę w ydobył i p r z y pomocy l o g i k i A r y s t o t e l e s a w p e ł n i z r a c j o n a l i z o w a ł w ł a ś n i e P o r f i r i u s z ^ .
P o z n a w a n ie praw dy rów na s i ę p o z n a w a n iu D oga, c z y l i - j a k p i s a ł p r z y s z ł y B is k u p H ip p o n y : "ip su m verum non v i d e b i s , n i s i i n p h i -
lo s o p h ia m t o t u s i n t r a v e r i s " . Z ty c h słó w można by b y ło w n o s ić , że o g lą d praw dy sam ej w s o b i e d o s tę p n y j e s t w y łą c z n ie d l a t y c h , k t ó r z y bez r e s z t y p o ś w ię c ą s i ę f i l o z o f i i . B y łab y to n i e w ą t p l i w ie d o k t r y n a P l a t o n a , z a w a r ta m . i n . t a k ż e w j e g o " T i m a jo s ie "
i 7
i b a r d z o p o p u l a r n a w śró d n e o p ia to ń c z y k ó w . Rozum n i e j e s t j e d
-P . A l f a r i c , L 'e v o l u t i o n i n t e l l e c t u e l l e de S t . A u g u s t i n ,
P a r i s 1 9 1 8 , 3 7 9 . C y t. z a : E. G i l s o n , W p ro w ad zen ie do n a u k i ś w ię te g o A u g u s ty n a , tłu m . Z. J a k i m i a k , W arszaw a 1 9 5 3 , 3 3 1 . H. D M rrie , d z . c y t . , 4 3 : "G e ra d e d i e S c h r i f t 'De v e r a r e
l i g i o n e ' . . . i s t d i e U m setzung d e r E r lM s u n g s le h r e a u s n e u - p la t o n is c h o m i n c h r i s t l i c h e n G e i s t " . Mimo t o , r ó ż n i c e p o
m ięd zy P la to n e m i j e g o p raw d ziw y m i u c z n ia m i a c h r z e ś c i j a ń stw em w ydaw ały mu s i ę b a r d z o n i k ł e . P o r . De v e r a r e l i g i o n e 4 , 7 , CCL 3 2 , 1 9 2 -1 9 3 .
II. D M rrie / d z . c y t . , 3 8 / j e s t p r z e k o n a n y , że w sz y sc y O jc o
w ie K o ś c i o ł a , k t ó r z y b u d o w a li t e o l o g i ę r a c z e j na i n t e l l e c - t u s n i ż n a w i e r z e , w y s z l i ze s z k o ł y P o r f i r i u s z a .
C. A cad em ico s I I 8 , CCL 2 9 , 2 2 , DF I 8 0 : "Bo sam ej praw dy n i e z o b a c z y s z , j e ś l i n i e z a g ł ę b i s z s i ę c a ł k o w i c i e w f i l o
z o f i i " .
P . M e r la n , G reek P h ilo s o p h y fro m P l a t o t o P l o t i n u s , w: The C am b rid g e H i s t o r y o f l a t e r G reek and e a r l y m e d ie v a l P h i l o s o p h y , C am b rid g e 1 9 6 7 , 6 2 : " P l u t a r c h s a y s t h a t th e o l o g y i s
321
-nak w yłącznym m otorem n a s z e g o p o z n a n ia . S i ł ę napędow ą s ta n o w i bowiem t a k ż e i a u t o r y t e t , j a k o tym p i s a ł A u g u sty n :
" P r z y ją łe m j a k o s t a ł ą z a s a d ę n ie o d stęp o w ać w żadnym wypadku od a u t o r y t e t u C h r y s tu s a , bo n i e w id zę w ię k s z e g o a u t o r y t e t u . Tę z a ś w ie d z ę , k t ó r ą t r z e b a zdobyw ać p r z e z s u b t e l n e ro zu m o w an ia / b o t a k i e j u ż mam u s p o s o b i e n i e , że p a l ę s i ę do p o z n a n ia praw dy n i e t y l k o p r z e z w i a r ę , l e c z t a k ż e rozum em /, spodziew ała s i ę z n a le ź ć na
r a z i e w s z k o l e P l a t o n a , a to n i e s p r z e c i w i a s i ę n a s z e j w i e r z e "1 8 .
Oba p r z y t o c z e n i a p o c h o d z ą z te g o samego d z i e ł a " P rz e c iw a k a dem ikom ", c z y l i z 386 r o k u . P ie rw s z e z n ic h m ogłoby r z e c z y
w i ś c i e ś w ia d c z y ć , że A u g u sty n n a w r ó c ił s i ę n a f i l o z o f i ę , a t o w ł a ś n ie d r u g i e z n ic h z d a je s i ę w y k lu c z a ć .
Nasuwa s i ę zatem p y t a n i e : j a k A u g u sty n pojm ow ał f i l o z o f i ę ? W y ch o d ził od n a j b a r d z i e j p o p u la rn e g o j e j o k r e ś l e n i a : f i l o z o f i a j e s t m i ł o ś c i ą m ą d r o ś c i, a w ię c a n g a ż u je n ie t y l k o r o zum, a l e t a k ż e i a f e k t y , b ę d ą c e "nogam i d u s z y " . D la c z e g o ? Bo j e s t t o t e n r o d z a j p o z n a n ia , k t ó r y może c z ło w ie k a w p e ł n i u s z
c z ę ś l i w i ć . W "De c i v i t a t e D e i" p r z y t o c z y ł n a s t ę p u j ą c e sło w a W arro n a: "(^uando q u id e 19 n u l l a e s t h o m in i c a u s a p h i lo s o p h a n d i n i s i u t b e a tu s s i t " . F i lo z o f o w i e , z w ła s z c z a z a ś P l a t o n i P l o t y n , z n a l i te d y k ie r u n e k i c e l , n i e z n a l i n a to m ia s t w ła ś c iw e j d r o g i i n i e b y l i w s t a n i e w y ty c z y ć j e j o s t a t n i e g o e t a p u . J e s t t o bowiem n ie m o ż liw e b ez w ia r y : " J e ż e l i n i e u w ie r z y c i e , n i e z r o z u m ie c ie " / I z 7 , 9 / . Słow a t e u z n a ł A u g u sty n z a w y r o c z n ię . P r z y t a c z a ł j e w ró ż n y c h sw o ic h d z i e ł a c h i n ig d y od n ic h n i e o d s t ą p i ł , c h o c ia ż zd aw ał s o b ie sp raw ę z t e g o , i ż wy
s t ę p u j ą one w dwóch ró ż n y c h w e r s ja c h ł a c i ń s k i c h : "V etu s I t a l a " i " V u lg a ta " . P ie r w s z a z n ic h b y ł a p rz e k ła d e m z " S e p t u a g i n t y " , k t ó r a p r z e k a z y w a ła to m i e j s c e w n a s tę p u ją c y m b r z m ie n iu : k a t ć&v o n ly i n a moment o f s u d d e n * e n l i g h t e n m e n t '" . 18 C o n tr a A cadem icos I I I 4 3 , CCL 29, 6 0 -6 1 , DF I 14*) 19 De c i v i t a t e D ei XIX 1, CCL 4 8 , 6 5 9 .
322
pt) 7H.OTEi3cniTE, p?) CVVT]TE. I t a l a z a ś : " N i s i c r e d i d e r i
-t i s , non i n -t e l l e g i -t i s " ; V u lg a -ta n a -t o m i a s -t : " S i non c r e d i d e r i -t i s , non p e r m a n e b i t i s " . N ie u le g a w ą t p l i w o ś c i , że z f i l o l o g i c z n e g o
p u n k tu w id z e n ia r a c j ę ma św. H ie ro n im i A u g u sty n o tym w i e d z i a ł . Mimo to n ie z re z y g n o w a ł z p i e r w s z e j w e r s j i : "e x u t r o q u e magnum
a l i q u i d i n s i n u a t u r s c i e n t e r l e g e n t i b u s " , c z y l i że o b ie t e l e k c j e naw zajem s i ę u z u p e ł n i a j ą i w tym s e n s i e , o b ie pow inno s i ę
20
u z n a ć z a n a t c h n i o n e . O bie bowiem d o t y c z ą d o s k o n a łe g o p o z n a n i a , k t ó r e o s i ą g a s i ę w ż y c iu w ieczn y m , a w ię c c z e g o ś w ażn eg o , co n i e może być p rz e d m io te m r ó ż n y c h i n t e r p r e t a c j i . A u g u sty n wo l i p o s łu g iw a ć s i ę w a ria n te m p ie rw s z y m , p o n ie w a ż p r e c y z u j e on
t a k ż e s p o s ó b w i e k u i s t e g o t r w a n i a c z ło w ie k a : b ę d z i e on p o l e g a ł n a z j e d n o c z e n i u o c z y s z c z o n e g o u m y słu z P ra w d ą . Tego c e l u n i e
d a s i ę o s i ą g n ą ć bez w i a r y . A j a k ą f u n k c j ę p e ł n i o n a w ż y c i u do czesn y m ? K arm i c z ł o w i e k a w łaściw y m d l a je g o a k t u a l n e j k o n d y c j i pokarmem i o c z y s z c z a je g o u m y s ł, k ie d y u s i ł u j e o n o d n a le ź ć n a j
g ł ę b s z y s e n s s w o je j d u s z y i ś w i a t a . Żywi pokarm em , k t ó r y A ugus
t y n o k r e ś l i ł z a św. Pawłem / l K or 3 , 2 / : "M leko wam d a łe m , a n ie pokarm s t a ł y , b o ś c i e b y l i n ie m o c n i; z r e s z t ą i n a d a l n i e j e s t e ś
c i e m o c n i" . C z ło w ie k b ę d z i e s i ę s t a w a ł s iln y m i zdolnym do od
ż y w ia n ia s i ę pokarm em s t a ł y m w ta k im samym s t o p n i u , w ja k im uda mu s i ę z ro z u m ie ć t o , w co w i e r z y .
Ł y —
m d l a w i e r z ą c y c h , n i e p o w i e d z i a ł : Z y c ie w ie c z n e l e g a na w i e r z e , l e c z : Ż y c ie w ie c z n e t o p o z n a
-"Gdyby bowiem w i a r a i w ie d z a b y ły tym samym i gdyby w ia r a n i e m u s i a ł a p o p r z e d z a ć z r o z u m ie n ia w i e l k i c h
p raw d B o ży ch , n i e m ia ły b y z n a c z e n i a s ło w a p r o r o k a :
J e ż e l i n i e u w i e r z y c i e , n i e z r o z u m i e c i e . T akże sam P an n a s z sło w a m i i c z y n a m i z a c h ę c a ł n a j p i e r w l u d z i , k t ó r y c h p o w o ła ł do z b a w i e n i a , aby Mu u w i e r z y l i . A le p o te m , k i e d y j u ż m ów ił o samym d a r z e p r z e z n a c z o ny po n i e C i e b i e , je d y n e g o p ra w d z iw e g o Boga i p o s ła n e g o p r z e z C i e b i e J e z u s a C h r y s t u s a . N a s t ę p n i e mówi do t y c h , k t ó r z y j u ż w i e r z ą : " S z u k a j c i e , a z n a j d z i e c i e Bo j a k w i e r z ą c w p raw d ę n ie p o z n a n ą n i e można mó w ić , że s i ę j ą z n a l a z ł o , ta k t e ż n i k t n i e j e s t z d o ln y do z n a l e z i e n i a B oga, j e ż e l i p r z e d te m n i e u w ie rz y w t o , co ma potem p o z n a ć " 2 l . 20 Be d o c t r i n a C h r i s t i a n a I I 1 7 , CCL 3 2 , 4 3 , tłu m . J . S u lo w s k i, PSP 2 2 , 47 o r a z tam że I I 2 2 , CCL 3 2 , 4 7 , PSP 2 2 , 5 0 : "W śród p rz e k ła d ó w t ł u m a c z e n i e * I t u l a ' p rz e w y ż s z a i n n e , bo z a c h o w u je j a s n o ś ć z d a ń trz y m a s i ę z n a c z e n i a s łó w " . 21 Be l i b e r o a r b i t r i o I I 6 , CCL 2 9 , 2 3 9 , tłu m . A. T ro m b a ia , BF
323
-Czy zatem w ia r a , z teoriopoznaw czego punktu w id z e n ia ,
j e s t według Augustyna ś le p a ? Ma ona - je g o zdaniem - o c z y ,
przy pomocy k tó r y c h w id z i, że coś j e s t prawdziwe, c h o c ia ż ona tego je s z c z e n ie w id z i; ponadto d z ię k i nim w p e łn i ja s n o w i
d z i , że n ie w id z i ona je s z c z e t e g o , w co w ie r z y . Zbożna w iara
n ie chce jednak być bez n a d z ie i i m i ł o ś c i . D la te g o t e ż w ie rzą cy musi w ie rzy ć w t o , czego je s z c z e n ie w id z i, w ta k i sp o só b ,
22
aby u fa ł w m ożliw ość ta k ie g o w id zen ia i j e ukochał . Wierzymy
bowie aby poznawać, a n ie poznajem y, aby w ie rzy ć 23 . I w resz
c ie t e k s t chyba w t e j m a te r ii n a jm o c n ie js z y : "Ipsum cred ere n i h i l a liu d e s t quam cum a sse n sio n e c o g lt a r e . . . c o g i t a t omnis
24
qui c r e d i t e t credendo c o g i t a t e t co g ita n d o c r e d i t " . W iara
j e s t w ięc n ie t y lk o o d sk o cz n ią , czy te ż stym ulatorem pozna
n ia , a le taK że je g o pierwszym stopniem . Zaw iera bowiem w s o b ie elementy wiedzy t a k , ja k i w iedza elementy w ia r y . D la te g o te ż a u to r y te t / f i d e s / i rozum / s c i e n t i a / są motorami lu d zk ie g o po znaw ania; je g o celem j e s t zrozum ienie / s a p ie n t ia / . P rzek on an ie,
i ż owe motory c ią g n ą lu d zką w ie d zę , n a d z ie ję i m iło ś ć w tym
w ła śn ie k ie ru n k u , p o z w o liło Augustynowi sform ułować n a s tę p u ją cą te z ę : " S ic enim c r e d it u r e t d o c e tu r , quod e s t humanae s a l u
-t i s c a p u -t, non aliam esse p h ilo so p h ia m , id e s -t s a p ie n -tia e s -t u - 25
dium, e t aliam r e lig io n e m " . Do m ądrości /ad sa p ie n tia m / p r z y
n a le ży bowiem in t e le k t u a ln e poznawanie rze czy w ie czn y ch , zaś do nauki /ad s c ie n tia m / rozumowe poznawanie rze czy p o d le g ły ch c z a
-. 4 26
sowi . Toteż prawdziwym filo z o fe m j e s t t e n , k to kocha Boga,
oraz te n , kto Boga i duszę d o głęb n ie p o z n a ł.
P la to n t w i e r d z i ł , że f i l o z o f i a d otyczy rze czy w ie czn y ch .
P lo ty n id e n ty fik o w a ł f i l o z o f i ę z r e l i g i ą . Je g o u czn iow ie P o r f i - r iu s z i Ja m b lich ró w n ie ż. Augustyn nazywał ic h " p h ilo s o p h i n o
-I -I -I 115; p o r. ta k ż e : G ils o n , Wprowadzenie do nauki św
A u gu styn a, d z . c y t . , 38. 22 23 24 A u g u s tin u s , E p is t o ł a 120, 8, In Evangelium Jo a n n is t r a c t . De p r a e d e s tin a tio n e Sanctoru
PL 33, 29, 6, 5, PL 456 CCL 44, 36, 963 287
25 De vera r e lig io n e 8 , CCL 32, 193. Ten t e k s t p r z y to c z y ł E r i u -
gena: " J e s t zatem pewne, że prawdziwa r e l i g i a j e s t prawdziwą f i l o z o f i ą oraz - na odwrót - że prawdziwa f i l o z o f i a j e s t
prawdziwą r e l i g i ą " / c y t . za : Ć . G ils o n , H i s t o r i a f i l o z o f i i , d z . c y t . , 115 i 593, p rz y p . 11/.
324
-b i l i s s i m i v a l d e n o b i l i t a t i G r a e c i" 27 O d e g r a li o n i b a r d z o w ażną r o l ę w je g o n a w r ó c e n iu . I c h t o bowiem "pewne k s i ę g i c i ę
ż a r n e t r e ś c i ą " w z n i e c i ł y w nim p o ż a r i sp o w o d o w ały , ż e s k u p i ł s i ę sam w s o b i e , s p o g l ą d a j ą c j e d n o c z e ś n i e n a t ę r e l i g i ę , k t ó r a w s z c z e p io n a z a l a t d z i e c i n n y c h , z a p u ś c i ł a w nim g łę b o k o k o r z e
n i e . C h w y cił A p o s to ła P a w ła , p r z e k o n a n y , i ż p l a t o n i c y n i e m ie l i b y t a k w i e l k i e j mocy i t a k i e j a k t u a l n o ś c i , gdyby m y ś li z a w a r t e w i c h p is m a c h p r z e c i w s t a w i a ł y s i ę t a k ogromnemu d o b r u . I w te d y , d z i ę k i k i l k u j u ż p ro m ie n io m ś w i a t ł a w t a k i e j o k a z a ł o ś c i uka z a ł o mu s i ę o b l i c z e f i l o z o f i i , i ż gdyby mógł j e p o k a z a ć , b i e
g l i b y k u j e j p ię k n u zap o m n iaw szy o r z e c z a c h i s p ra w a c h d o c z e s n y c h , n i e t y l k o j e g o p r z y j a c i e l e , a l e t a k ż e p r z e c i w n i c y . Po w y ż sz a r e l a c j a s ta n o w i n ie d o k ła d n y s k r ó t t e g o , co A u g u sty n
o p o w ie d z ia ł w d i a l o g u " P r z e c iw akadem ikom " 28 o przełom ow ym od k r y c i u n i e s p r z e c z n o ś c i f i l o z o f i i p l a t o ń s k o - p l o t y ń s k i e j z r e l i - g i ą c h r z e ś c i j a ń s k ą , r e p r e z e n t o w a n e j w tym w ypadku p r z e z t e o l o g i ę św . P a w ła A p o s t o ł a . O b lic z e f i l o z o f i i , k t ó r e A u g u s ty n u j r z a ł , j a k gdyby w e k s t a z i e , b y ło zapew ne w i z j ą r e l i g i i u to ż s a m io n e j z m ą d ro ś c i ą . M o ż liw o ść u r z e c z y w i s t n i e n i a t e g o i d e a ł u o p i e r a ł na f a k c i e n i e s p r z e c z n o ś c i p la to n ik ó w ze św . Paw łem . N ie s p r z e c z n o ś ć
n i e j e s t je d n a k rów now ażna z t o ż s a m o ś c i ą . P o s t a n o w ił zatem
w sw o ic h k o l e j n y c h d z i e ł a c h b l i ż e j r o z p a t r z y ć t ę w ł a ś n i e s p r a w ę. A le j u ż w p ie rw sz y m z n i c h , t j . w "De v e r a r e l i g i o n e " , c z y
l i ta m , g d z i e s fo rm u ło w a ł t e z ę o i d e n t y c z n o ś c i f i l o z o f i i z r e - l i g i ą , z a u w a ż y ł pewne r ó ż n i c e pom iędzy f i l o z o f i ą p l a t o ń s k ą
a n a u k ą c h r z e ś c i j a ń s k ą . O c e n ił j e j a k o m in im a ln e : w y s t a r c z y ł o by - je g o z d a n ie m - z m ie n ić t y l k o n i e l i c z n e s ło w a i p o g lą d y 29 a p l a t o n i c y b y l i b y c h r z e ś c i j a n i n a m i . Na w s z e l k i w ypadek p r z e s u n ą ł je d n a k a k c e n t w f i l o z o f i i , pojm ow anej j a k o m i ł o ś ć m ą d ro ś c i , z w ie d z y n a m i ł o ś ć . W k o le jn y m d z i e l e "De u t i l i t a t e c r e d e n - d i " , k t ó r e n a p i s a ł w l a t a c h 3 9 1 -3 9 2 , s t w i e r d z i ł j u ż b a r d z o wy r a ź n i e , że r l u d z k i j e s t c h o ry i z a n i e c z y s z c z o n y , i d l a t e g o n i e j e s t w s t a n i e z n a l e ź ć b o ż e j p raw d y . Po r a z p ie r w s z y p r z y -27 28 29 De c i v i t a t e D ei V I I I 12, C o n tr a A cad em ico s I I I 3 , De v e r a r e l i g i o n e 4 , 7 , CCL 4 7 , 2 2 9 . 5 , CCL 2 9 , 3 6 -3 7 CCL 3 2 , 1 9 2 . *
325
t o c z y ł s ło w a I z a j a s z a : " j e ż e l i n ie u w i e r z y c i e , n i e z ro z u m ie c i e " , a t a k ż e s fo rm u ło w a n ie św. P i o t r a A p o s to ła : o og o c z y sz
c z a s e r c a p r z e z w ia r ę " /D z 15, 9 / . A zatem rozum n i e może o b ie cyw ać, że''sam ze s i e b i e u k aże naszem u um ysłow i Boga t a k , j a k
s ło ń c e u k a z u je s i ę naszym oczom . Wątek t e n k -o n ty n u u je n a s t ę p n ie w "De d o c t r i n a C h r i s t i a n a " , w d z i e l e , k t ó r e r o z p o c z ą ł
w 396 r . , a z a k o ń c z y ł w 426 r . ; z w ła s z c z a w j e g o t r z e c h p ie r w sz y c h k s i ę g a c h , p o c h o d z ą c y c h - j a k s i ę s ą d z i - z 396 r o k u .
S tw ie r d z a w n i c h , m . i n . ) że " ś w ia t n ie p o t r a f i ł swą m ą d r o ś c ią p o zn ać B oga", p o n i do p o z n a w a n ia praw dy n ie z m ie n n e j p o
t r z e b n e j e s t o c z y s z c z e n ie u m y słu , aby mógł d o s t r z e c ś w i a t ł o
i w nim p rz e b y w a ć . O c z y s z c z e n ie p o jm u je p r z y tym ja k o " t r o s k ę o d o b re o b y c z a je " . S k o ro ś w i a t p r z e z s w o ją m ąd ro ść n i e p o t r a f i ł p o zn ać m ą d ro ś c i b o ż e j , p r z e t o n a le ż y p o w ś c ią g liw ie i k r y
t y c z n i e o d n o s ić s i ę do w iedzy s tw o r z o n e j p r z e z l u d z i . Nawet
s t u d i u j ą c m atem aty k ę i d i a l e k t y k ę n ie w olno z a p o m in a ć o z a s a - 31
d z i e : "n e q u id n im is " . T rz e b a s i ę n i ą k ie ro w a ć t a k ż e i p rz y k o r z y s t a n i u z nauk f i l o z o f ó w , c h o c ia ż p la to n ik ó w z b y t n i o o b a w iać s i ę n ie t r z e b a . P r z e z p rz y p a d e k p o w i e d z i e l i bowiem r z e c z y
praw dziw e i o d p o w ia d a ją c e w ie r z e c h r z e ś c i j a ń s k i e j . Są zatem n i e 32
prawymi ic h p o s ia d a c z a m i .
W t a k i sam s p o s ó b , t j . k r y t y c z n i e a l e i p o z y ty w n ie , wy p o w iad a s i ę A u g u sty n o p l a t o n i k a c h w "W y zn an iach ", k t ó r e n a p i s a ł w l a t a c h 3 9 7 -4 0 1 . Z i c h t o k s i ą g w y c z y ta ł, w p raw d zie n i e
tym i s ło w y , a l e to sam o, w ie lu r ó ż n o r a k im i w y ja ś n io n e r a c j a m i : że "n a p o c z ą tk u b y ło S ło w o ", że S łow o-B óg, n ie z c i a ł a , n ie
z k r w i, n i e z w o li m ęża, a l e z Boga s i ę n a r o d z i ł o , że S y n , j e s t równym Bogu, że o d m ie n io n a z o s t a ł a "c h w a ła n i e s k a z i t e l n o ś c i "
Bożej na bałw any i r ó ż n e p o s ą g i . N ie w y c z y ta ł n a to m ia s t te g o : że " p r z y s z e d ł do s w o je j w ł a s n o ś c i , a sw oi Go n ie p r z y j ę l i " , że
" w y n is z c z y ł samego s i e b i e , p rz y ją w s z y p o s t a ć s ł u g i " , że " j e s t c ic h y i p o k o rn e g o s e r c a " . J e d n o c z e ś n ie z a z n a c z a , że n a k s i ę g i p la to n ik ó w p o w o ła ł s i ę t a k ż e św. Paweł A p o s to ł, k ie d y mówił do
33 A teńczyków o Bogu: "w Nim ży jem y , poruszam y s i ę i j e s te ś m y " .
30 31 32 33 De d o c t r i n a C h r i s t i a n a I 12 i 10, CCL 3 2 , 13 Tam że, I I 5 8 , CCL 3 2 , 7 2 . Ta*aże, I I 6 0 , CCL 3 2 , 7 3 -7 4 . C o n f e s s io n e s V II 9 , 1 3 -1 5 , CSLL 3 3 , 1 5 4 -1 5 7 . i 12
326 R ów nie a m b iw a le n tn ie o d n o s i s i ę A u g u sty n do p la to n iz m u t a k ż e w sw o ic h o s t a t n i c h d z i e ł a c h , t j . w "De c i v i t a t e D e i" i w "R e- t r a c t a t i o n e s " . 17 p ie rw sz y m z n i c h w y m ie n ił P l a t o n a ja k o te g o f i l o z o f a , k t ó r y s t w i e r d z i ł , że c e le m c z ło w ie k a d o b re g o j e s t ż y c i e zg o d n e z c n o t ą . Może j e r e a l i z o w a ć t y l k o t e n , k t o z n a Boga i Go n a ś l a d u j e . N azyw ał p r z e t o Boga praw dziw ym i n a j
wyższym d o b re z a ś f i l o z o f a "am ato rem D e i" , j a k o że f i l o z o f i a j e s t d ą ż e n ie m do ż y c i a s z c z ę ś l i w e g o , z a ś Bogiem może s i ę ro z k o s z o w a ć t y l k o t e n , k t o Go u k o c h a ł 34 Pod k o n ie c te g o d z i e ł a A u g u sty n z d e c y d o w a n ie a t a k u j e f i l o z o f ó w : n i e ma f i l o z o f a , 35 k t ó r e g o s y s te m n i e b y łb y c h o ry na w e w n ę trz n ą s p r z e c z n o ś ć ; j e d e n d ru g ie m u p r z e c z y do te g o s t o p n i a , i ż i c h k r ó l e s t w o s ł u s z -n i e -n azw ać m oż-na " is t-n y m B a b ilo -n e m " ; s ą u c z n ia m i d i a b ł a , i to
37
w ł a ś n i e p r z e c iw k o nim p i s z e "0 p a ń s tw ie Bożym" . W " R e t r a c t a -t i o n e s " u j e , i ż c h w a l i ł P l a t o n a i p l a t o n i k ó w , a w ię c l u d z i
b e z b o ż n y c h , z a m i a s t b r o n i ć n a u k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j p rz e c iw k o ic h
poważnym b łęd o m 38 N ie zaw sze t a k p o s t ę p o w a ł , bo j a k z a z n a c z a -w y s tę p o -w a ł p r z e c i-w k o P la to n o -w i i jem u podobnym -w X II k s i ę d z e s-wo-
39 j e g o d z i e ł a "0 T r ó jc y Ś w i ę t e j " . A le t e ż b r o n i n a u k i P l a t o n a o ś w i e c i e i n t e l i g i b i l n y m : o z n a c z a on o d w ie c z n ą i n ie z m ie n n ą r a c j ę , z g o d n ie z k t ó r ą Bóg s t w o r z y ł ś w i a t , c h o c i a ż samo w y ra ż e n ie " ś w i a t i n t e l i g i b i l n y " n i e p o d o b a mu s i ę t e r a z , k ie d y d o s t a t e c z - , 40 n i e z a p o z n a ł s i ę z l i t e r a t u r ą k o ś c i e l n ą . O d żeg n y w an ie s i ę A u g u s ty n a od f i l o z o f ó w , w tym t a k ż e od p l a t o n i k ó w , n i e d o w o d z i, i ż z re z y g n o w a ł on w o g ó le i o s t a t e c z n i e z f i l o z o f i i . D o s z e d ł j e d y n i e do w n io s k u , że n a u k i f ilo z o f ó w o Bogu i d u s z y , w y w ie d z io n e p r z e z n ic h z k s i ę g i ś w i a t a , s ą n i e w s p ó łm ie rn e z tym , c o na t e n sam te m a t mówi P ism o św . N i e d o s t a t k i a n a w e t b łę d y P l a t o n a i p la t o n ik ó w ś w ia d c z ą , że t a k u p ra w ia n a f i l o z o f i a n i e j e s t j u ż w s t a n i e s i ę g n ą ć d a l e j i g ł ę b i e j . T rz e b a 34 35 36 37 38 39 40 De c i v i t a t e D ei V I I I 8 , CCL 4 7 , Tam że, X V III 4 i , 1 , CCL 4 8 , 035. Tam że, X V III 4 i , 2 , CCL 4 8 , 6 3 7 . Tam że, XXII 2 2 , 4 , CCL 4 8 , 8 4 4 . H e t r a c t a t i o n e s I 3 , 2 , PL 3 2 , 5$ Tam że, I 4 , 4 , PL 3 2 , 5 9 0 ; p o r . Tam że, I 3 , 2 - 3 , PL 3 2 , 5 8 8 - 5 8 9 . 2 2 5 . 8 - 5 8 9 . De T r i n i t a t e X II 15
327
j ą z a te m w ydedukow ać z in n y c h k s i ą g : z k s i ę g i d u sz y i z " k s i ę g i k s i ą g " , c z y l i z " B i b l i i " . Do o d c z y t a n i a z a p i s u u tr w a lo n e g o w d u s z y i w ła ś c iw e g o u c h w y c e n ia je g o s e n s u p o t r z e b n e j e s t ś w ia
t ł o . Bez n ie g o n ie m o ż liw a j e s t i n t u i c y j n a k o n t e m p l a c j a sam ego s i e b i e . Bóg j e s t ś w i a t ł e m . I On r o z j a ś n i a um ysł / m e n s / , w io d ą c j e d n o c z e ś n i e p o z n a ją c e g o w b ł ą b je g o d u s z y , a ż do t e g o m i e j s c a , s k ą d j e j oko może d o s t r z e c p o n ad s o b ą i p o n a d m y ś lą "lu cern i n - c o m m u ta b ile m " . K to z n a t o ś w i a t ł o , z n a w i e c z n o ś ć . M iło ś ć j e
z n a ^ l . Tak w ię c c z ło w ie k n i e j e s t w s t a n i e p o z n a ć sam ego s i e
b i e i n a c z e j , j a k t y l k o "d u c e D eo ", a tym b a r d z i e j B oga, z w ł a s z c z a J e g o w e w n ę trz n e g o ż y c i a , o k tó ry m d o w ia d u je s i ę t y l k o z Ob j a w i e n i a . J a k o i s t o t a ro z u m n a c h c i a ł b y o n n i e t y l k o w i e r z y ć ,
a l e t a k ż e ro z u m ie ć t o , w co w i e r z y . W y s iłk i podejm ow ane w c e l u z r o z u m ie n i a w ia r y s ą zapew ne m iłe B ogu, p r z e c i e ż to On o b d a r z y ł c z ło w ie k a rozumem i w y n ió s ł ponad z w i e r z ę t a . W y rz e c z e n ie s i ę
rozum u - i t o w t a k i s t o t n y c h d l a c z ł o w i e k a s p ra w a c h - ró w n a ło b y s i ę p r z y p u s z c z e n i u , i ż Bóg n i e n a w i d z i w n a s t e g o , czym 42 n a s Sam w y r ó ż n ił . W ia rę i w ie d z ę je d n o c z y s p r z ę ż e n i e z w r o t n e : z r o z u m ie n ie p r z e i s t a c z a w ia r ę w w ie d z ę , w ie d z a z a ś n i e u s t a n n i e c z e r p i e sw ój p okarm z w i a r y . W ie lk ie r z e c z y , o k t ó r y c h mó wi P ism o ś w ., j e ś l i s i ę i c h w ł a ś c i w i e n i e z ro z u m ie , s ą b e z u ż y - 43 t e c z n e . A z a te m : " i n t e l l e c t u m v e r o v a l d e arna" . J e s t t o h a s ł o w yw oław cze j e d y n e j i p ra w d z iw e j f i l o z o f i i : "Non e s t h o n e s t i o r
p h i l o s o p h i a g e n tiu m , quam n o s t r a C h r i s t i a n a , q u ae u n a e s t v e r a p h i l o s o p h i a , q u an d o q u id em s tu d iu m v e l amor s a p i e n t i a e s i g n i f i - 44 c a t u r h o c n o m in e" . P r z e z c a ł e sw o je ż y c ie A u g u s ty n s ą d z i ł - p o d o b n ie j a k i c y to w a n i p r z e z n ie g o p l a t o n i c y - że p ra w d z iw a f i l o z o f i a p o w in n a b y ć t o ż s z r e l i g i ą . W C a s s ic ia c u m o l ś n i ł a go w i z j a c h r z e ś c i j a ń s t w a to ż sa m e g o "cum t h e o l o g i a p l a t o n i c a " . Ta o s t a t n i a o k a z a ł a s i ę n ie w s p ó łm ie r n a z d o k t r y n ą c h r z e ś c i j a ń s k ą . Po s t a n o w i ł p r z e t o zbudow ać c a ł k o w i c i e nowy ty p p ra w d z iw e j f i
-41 C o n f e s s io n e s V II 1 0 , CSEL 3 3 , 1 5 7 . 42 E p i s t o ł a 1 2 0 , 3 , PL 3 3 , 4 5 3 . 43 E p i s t o ł a 120, 13, PL 3 3 , 4 5 9 . C o n tr a J u lia n u m P e la g ia n u m IV 14 t a k ż e : G i l s o n , W p ro w a d z e n ie , , 7 2 , PL d z . c y t . , 4 4 , 7 7 4 ; p o r . 4 7 , p r z y p . 2 7 .
328
l o z o f i i ; f i l o z o f i i , p o n iew aż nazw a t a zn aczy " s tu d iu m v e l amor s a p i e n t i a e " . j e j nowość p o le g a n a z r o z u m ie n iu m ą d ro ś c i z a w a r te j w " B i b l i i " . N ie c h o d z i p rz y tym o f i l o l o g i c z n o - f i l o z o f i c z n ą i n t e r p r e t a c j ę d an y ch O b ja w ie n ia - c h o c ia ż A u g u sty n i tym s i ę z a j m uje - a l e o t a k i e i c h r a c j o n a l n o - l o g i c z n e p r z e m y ś le n ie , k t ó r e by o t w i e r a ł o d ro g ę do i c h z r o z u m ie n ia , c z y l i do t e g o , co zwykło s i ę nazyw ać " i n t e l l e c t u s f i d e i " . P y ta n o i w c ią ż j e s z c z e n i e p r z e s t a n o p y t a ć : czy s tw o rz o n a p r z e z A u g u sty n a f i l o z o f i a c h r z e ś c i j a ń s k a j e s t r z e c z y w i ś c i e " p ra w dziw ą" f i l o z o f i ą ? Według k r y t e r i ó w H e g la j e s t ona j a k n a j b a r
d z i e j p ra w d z iw a , p o n ie w a ż , p r z e i s t a c z a j ą c t r e ś c i w y o b rażen io w e w p o j ę c i a , sp ro w a d z a r e l i g i ę c h r z e ś c i j a ń s k ą do f i l o z o f i i . Odwra
c a zatem p ie rw o tn y s to s u n e k f i l o z o f i i do t e o l o g i i : w p r z e d s i o n k u , m ie js c e f i l o z o f i i z a jm u je t e r a z t e o l o g i a . Ocena w y sta w io n a
A u g u sty n o w i, a w ła ś c iw ie Anzelmowi z C a n te r b u r y , p r z e z H e g la ,
o r a z w ie lu in n y c h p o d o b n ie m y ś lą c y c h , z a k ł a d a ł a , że o b a j c i my ś l i c i e l e p r z e c i w s t a w i a l i t e o l o g i ę f i l o z o f i c z n ą t e o l o g i i o b j a
w io n e j, a n a s t ę p n i e j e ze s o b ą i d e n t y f i k o w a l i na najw yższym
" p i ę t r z e " p o z n a n ia f i l o z o f i c z n e g o . Tymczasem A u g u sty n n ie t r a k to w a ł obu ty c h d z i e d z i n a n t y t e t y c z n i e . Dawał j e d y n i e w yraz swo jem u g łę b o k ie m u r o z c z a r o w a n iu z te g o w ła ś n ie powodu, i ż t e o l o g i a f i l o z o f i c z n a p la to n ik ó w j e s t n ie w s p ó łm ie r n a , a w pewnych w ypadkach t a k ż e b łę d n a w p o ró w n a n iu z t e o l o g i ą o b ja w io n ą . To
t e ż p r z y pomocy t e j o s t a t n i e j l e c z y ł j e j n i e d o s t a t k i i ułom
n o ś c i : "non e s t l i o n e s t i o r p h i l o s o p h i a g e n tiu m quam n o s t r a C h r i s t i a n a " . T e o lo g ię f i l o z o f i c z n ą i o b ja w io n ą t r a k t o w a ł j a k o w spół z a le ż n e od s i e b i e p a r t n e r k i c i ą g ł e g o d i a l o g u ; a zatem n i e w r e
l a c j i : p a n i i j e j s ł u ż e b n i c a .
W l a t a c h t r z y d z i e s t y c h n a sz e g o w iek u m ia ła m i e j s c e , głów n i e we F r a n c j i , o ży w io n a d y s k u s j a na te m a t " f i l o z o f i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j pom iędzy G ilsonem i M a rita in e m z j e d n e j s t r o n y
a B re h ie re m i in n y m i p r z e d s t a w i c i e l a m i ó w c z e sn e j f i l o z o f i i u n i w e r s y t e c k i e j , z d r u g i e j s t r o n y . Ci o s t a t n i n e g o w a li i s t n i e n i e c z e g o ś t a k i e g o , j a k " f i l o z o f i a c h r z e ś c i j a ń s k a " , p o n ie w a ż te g o r o d z a j u s fo rm u ło w a n ie n i e ma s e n s u , p o d o b n ie j a k " c h r z e ś c i j a ń s k a m a te m a ty k a " , czy " c h r z e ś c i j a ń s k a f i z y k a " . Te p r z y k ł a d y , p r z y to c z o n e p r z e z E. B re h i w z b o g a c ił M. H e id e g g e r : w y ra ż e n ie " f i l o z o f i a c h r z e ś c i j a ń s k a " z a w ie r a w s o b i e t y l e samo s e n s u , co i w y ra ż e n ie " d re w n ia n e ż e la z o " i , że f i l o z o f , j e ż e l i s t a j e s i ę w ie r z ą c y , p o w in ie n zam knąć swój w a r s z t a t . Zarówno
- 329
bowiem H e id e g g e r a , ja k i d l a J a s p e r s a i s t o t a f i l o z o f i i p o l e g a n a s t a w i a n i u r z e c z y w i s t o ś c i sensow nych p y t a ń . K to z n a od p o w ie d ź , a w ie r z ą c y j ą p r z e c i e ż z n a , t e n n ie może b y ć f i l o z o fem . Z najom ość bowiem o d p o w ie d z i c z y n i p y t a n i a b e z p rz e d m io to w y m i. A u g u sty n n a jp ra w d o p o d o b n ie j by s i ę z tym n i e z g o d z i ł . Głów n ie c h y b a d l a t e g o , że t e o r i i H e id e g g e ra i J a s p e r s a n i e p o t w i e r d z a ło je g o o s o b i s t e d o ś w ia d c z e n ie . O d p o w ied zi, j a k i e d a j e w i a r a c h r z e ś c i j a ń s k a , p o z n a ł j u ż "w l a t a c h d z i e c in n y c h " i r e l i g i a w n i
45
" z a p u ś c i ł a g łę b o k o k o r z e n i e " a mimo to n i e p r z e s t a w a ł s z u k a ć i p y t a ć ; po c h r z c i e b a r d z i e j , n i ż p r z e d te m , p o n iew aż d o d a ły mu
o tu c h y sło w a I z a j a s z a : " J e ż e l i n i e u w i e r z y c i e , n i e z r o z u m i e c i e " , a on w ł a ś n i e n ic z e g o b a r d z i e j n i e p r a g n ą ł , ja k t y l k o t e g o , by
óc " i n t e l l e c t u v i d e r e quod c r e d i d i " 46 C el t e n może być o s i ą
g n i ę t y w p e ł n i d o p i e r o w ż y c iu p r z y s z ły m . W ż y c iu doczesnym w ia - 47 r a n i e b l o k u je m y ś le n ia , l e c z j e k arm i i o ży w ia , s k ł a n i a p o s z u k u ją c y c h praw dy do s t a w i a n i a nowych p y t a ń , lu b t e ż do p o n o - 48 wnego p r z e m y ś le n ia j u ż p o s ta w io n y c h .
F i l o z o f i a św. A u g u sty n a w y d aje s i ę tym r ó ż n i ć od f i l o z o f i i j e g o g r e c k i c h i ł a c i ń s k i c h p o p rz e d n ik ó w o ra z tym t e ż fa sc y n o w a ć
p o to m n y ch , że b y ł a r e z u l t a t e m w s z y s tk ic h s i ł lu d z k ie g o d u c h a , s k u p io n y c h na n a j b a r d z i e j w spólnym t e o l o g i i i f i l o z o f i i p r z e d m io c ie , t j . na e g z y s t e n c j i c z ło w ie k a i na j e j z w ią z k a c h z Bo-
49
giem . Na w y s iłe k p o zn aw czy , k t ó r y p o d j ą ł , aby z g ł ę b i ć t a j e m n i c ę b y tu , s k ł a d a ł y s i ę w je d n o r o d n ą c a ł o ś ć i w i a r a , i rozum ,
m iło ś ć i n a d z i e j a ; w s p ó łto w a r z y s z y ła im m o d litw a . A u g u sty n n ie
b y łb y c h y b a zadow olony z t e g o , żo p o to m n i w i d z i e l i w nim i w c ią ż j e s z c z e w id z ą a lb o f i l o z o f a , a lb o t e o l o g a . Sam s i e b i e u w a ż a ł z a f i l o z o f a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o , gdyż d o p i e r o c h r z e ś c i j a ń s t w o u m o ż li w iło mu f i l o z o f o w a n i e . T o te ż c i f i l o z o f o w i e , czy t e ż h i s t o r y c y 45 C o n tr a A cadem icos I I 5 , CCL 2 9 , 2 1 . 46 De l i b e r o a r b i t r i o I I 6, CCL 29, 2 3 9 . 47 De p r a e d e s t i n a t i o n e S a n c to ru m 5 , PL 4 4 , 963: "Ipsum c r e d e r e n i h i l a l i u d e s t quam cum a s s e n s i o n e c o g i t a r e . . . c o g i t a t om nis q u i c r e d i t e t c re d e n d o c o g i t a t e t c o g ita n d o c r e d i t " . P o r . t a k ż e : Sermo 118, 1, PL 3 8 , 672: " s i non p o t e s i n t e l l i - g e r e , c r e d e u t i n t e l l i g a s ; p r a e c e d i t f i d e s , s e q u i t u r i n t e l l e c t u s " ; I n J o a n n i s E v an g eliu m t r a c t . 2 9 , 6, CCL 3 6 , 287: " I n - t e l l e c t u s enim m e rc e s e s t f i d e i " . 4 De T r i n i t a t e XV 2 , 2 , CCL t u s i n v e n i t " . 50 A, 4 6 1 : " f i d e s q u a e r i t , i n t e l l e c 49 De u t i l i t a t e c r e d e n d i 12, 2 7 , PL 4 2 , 84: "nunc autem s a p i e n
-330
f i l o z o f i i , k t ó r z y z a l i c z a j ą A u g u s ty n a do n a jw ię k s z y c h f i l o z o fó w , j a k i c h w y d a ła l u d z k o ś ć , a k c e p t u j ą p o ś r e d n i o je g o f i l o z o f i ę c h r z e ś c i j a ń s k ą . F i l o z o f i ę c h r z e ś c i j a ń s k ą - t a k , a l e o k r e
ś l e n i e " f i l o z o f i a c h r z e ś c i j a ń s k a " - n i e . C h a r a k t e r y s t y c z n e pod tym w zględem j e s t s ta n o w is k o J a s p e r s a . T w i e r d z i ł o n , że t e n ,
k t o z n a o d p o w i e d ź ,j e s t ja k o f i l o z o f s k o ń c z o n y . A u g u s ty n z n a ł o d p o w ie d ź . C h c ia ł p r z e c i e ż j e d y n i e w p e ł n i z r o z u m ie ć t o , w co u w i e r z y ł . K. J a s p e r s u z n a ł go z a n a jw ię k s z e g o m y ś l i c i e l a p o m ię dzy P la to n e m a K antem , je d y n e g o - j a k p i s a ł - " f o r t z e u g e n d e n GrMnder d e s P h i l o s o p h i e r e n s " 50 Ta n ie k o n s e k w e n c ja , j a k i e j d o p u ś c i ł s i ę J a s p e r s , ś w ia d c z y ć m oże, j a k b a r d z o b l i s k i m j e s t A u g u s ty n , t a k f i l o z o f o m , j a k i te o lo g o m , n i e z a l e ż n i e od p r z e s t r z e n i i c z a s u . I je d n y c h bowiem i d r u g i c h u t w i e r d z a ł i w c ią ż u t w i e r d z a w p r z e ś w i a d c z e n i u , że n i e p o j ę t e d a s i ę p o j ą ć ; a w ięc 51 n i e c h a j n i e z a p r z e s t a j ą b a d a ń . K s . M a ria n K u r d z i a ł e k - L u b li n
HEILIGER AUGUSTINUS ALS VERTRETER DER CHRISTLICHEN PHILOSOPHIE /Z u s a ,ł!He n f a s s u n g / A u g u s t i n u s , s e i t d e r R e f o r m a tio n , g a l t v o r a lle m a i s e i n a u s g e s p r o c h e n e r T h e o lo g e . D ie Enge d e s p r o t e s t a n t i s c h e n W e r tu r - t e i l s h a t lle g e l d u r c h g e b r o c h e n : D ie K i r c h e n v ń t e r h a b e n d i e A u s- b i l d u n g d e r c h r i s t l i c h e n R e l i g i o n i n d e r d e n k e n d e n E r k e n n t n i s g e l e i s t e t , d i e s e i n e n G i p f e l p u n k t b e i dem " a l t e r A u g u s t i n u s " , d . i . b e i dem A nselm v o n C a n te r b u r y e r e i c h t h a t t e . V ie le - n ach H e g e l - h a b e n g e m e in t und immer n o ch m e in e i., d a s s e s w a re n d ie
" p l a t o n i c i " , d i e i h n e n , i n s b e s o n d e r e a b e r dem A u g u s t i n u s , d i e s e L e i s t u n g m M glich m a c h te n . W. T h e i l e r , P . C o u r c e l l e , H. D M rrie s e h e n d e n P o r p h y r i o s , a i s d en H a u p tfM h re r d e s a u g u s t i n i s c h e n v o c o , n o n c o r d a t o s e t i n g e n i o s o s ho i n e s t , q u a n ta i n e s s e h o m in i p o t e s t , f i r m i s s i m e p e r c e p t a c o g n i t i o " . i n e s , s e d e o s q u i - i p s i u s h o m in is D ei t e s bus que
C y tu ję z a : F . K M rner, A u g u s tin u s : Das G ru n d -P ro b le m d e r
E x i s t e n z . D ie F ra g e n a c h d e r R a t i o im D a s e in und D enken des M en sch en ,
g e n , 1983 ,
w: G ru n d p ro b lem e d e r g r o s s e n P h i l o s o p h e n , G M ttir 1 3 3 .
P o r . G o e th e , A fo ry zm y , W arszaw a 1 9 8 4 , 5 4 : " C z ło w ie k m usi
tr w a ć w p r z e k o n a n i u , że n i e p o j ę t e d a s i ę p o j ą ć ; i n a c z e j z a p r z e s t a ł b y b a d a ń " .
- 331 P h i l o s o p h i e r e n s . A u g u s tin s a m b iv a le n te S t e l l u n g zu d e n " p l a - t o n i c i " , s e i n e U e b e rz e u g u n g , d a s s d i e w ahre P h i l o s o p h i e , a l s o e i n e m it d e r R e l i g i o n i d e n t i s c h e P h i l o s o p h i e , n u r d ie c h r i s t l i c h e P h i l o s o p h i e i s t , so w ie d i e T a ts a c h e , d a s s d i e c h r i s t l i c h e P h i l o s o p h i e R l t e r a i s P o r p h y r io s i s t , d i e s a l l e s l& s s t d i e Z w e ife l h a g e n , ob d e r E i n f l u s s P o r p h y r i o s ' a u f d as P h i l o s o p h i r e n Augu s t i n s w i r k l i c h s o g r o s s w a r, w ie ih n d i e oben g e n a n n te n A u to re n s e h e n . D ie U e b e r tr e ib u n g d e r R o l l e d e s P o r p h y r i o s , a i s d e s Me- th o d o lo g e n d e r P a t r i s t i l c , in s b e s o n d e r e a b e r d e s a u g u s t i n i s c h e n P h i l o s o p h i e r e n s , s c h e i n t f o lg e n d e GrUnde zu h a b e n : 1 / D ie p r i n z i - p i e l l e m e th o d o lo g is c h e A b h U n g ig k e it A u g u s tin s vom P o r p h y r io s e r -
l a u b t d e n B is c h o f von H ippo P h ilo s o p h e n zu n e n n e n ; 2 / Den P h i l o - s o p h e n , a b e r n i c h t d en " c h r i s t l i c h e n P h i lo s o p h e n " , d en n e i n s o l - c h e r ity b r id e e x i s t i e r t j a U b e rh a u p t n i c h t . D ie s e e i n s e i t i g e B e- u r t e i l u n g w i d e r s p r i c h t dem, was A u g u s tin u s g e s c h r i e b e n h a t : "Non
e s t h o n e s t i o r p h i l o s o p h i a g e n tiu m quam n o s t r a C h r i s t i a n a , quae una e s t v e r a p h i l o s o p h i a " .
