Katecheza w Austrii

Edgar Josef Korherr, Roman

Murawski

Katecheza w Austrii

Collectanea Theologica 45/3, 183-194

45(1975) f. I l l

EDGAR JOSEF KORHERR, WIEDEft

KATECHEZA W AUSTRII

Kiedy po II w ojnie św iatow ej zaczęto w Austrii na nowo organizować dzia­ łalność katachetyczną* — była ona podczas w ojny w w iększości przypadków zabroniona1 — starano się nawiązać do tradycji katechetycznej czasów przed­ w ojennych. W powszechnym wów czas użyciu był katechizm z roku 1930 u ło­ żony w form ie pytań i odpowiedzi i tzw. L e o - B i b e l2 — historia biblijna, za­ w ierająca parafrazowane perykopy ze Starego i Nowego Testam entu oraz do­ datek z historii Kościoła.

Ważnym w ydarzeniem dla rozwoju katechezy w A ustrii był pierwszy p o­ w ojenny ogólnoaustriacki zjazd katechetyczny, który odbył się w e W iedniu w 1951 ro k u 3. Zebrani na nim katecheci w liczbie 900 zdali sobie jasno spra­ w ę z głębokich przemian teologicznych i socjologicznych, jakie dokonały się w czasach powojennych. Domagały się one innej i odm iennie ukształtowanej katechezy. Punktem odniesienia dla tej odnowy stała się bogata spuścizna ru­ chu odnowy form alno- i m aterialno-kerygm atycznej.

Co się tyczy ruchu odnowy form alno-kerygm atycznej, posiadającej już w te ­ dy pięćdziesięcioletnią historię, to dopiero teraz zaczęły owocować i przenikać do szerokiego kręgu katechetów idee W ilhelm a P i c h l e r a i innych k ate­ chetów tego okresu: powiązanie katechezy z rokiem kościelnym ; powiązanie katechizm u z Biblią; zrozumienie, że katecheza to coś w ięcej niż luźne zesta­ w ien ie poszczególnych elem entów w ystępujących w procesie nauczania, że p o­ siada ona także sw oją w łasną w ew nętrzną strukturę. W ielki renesans zaczęła przeżywać Książeczka do nauki religii W ilhelma P i c h l e r a 4. Od roku 1912, kiedy to po raz pierw szy zaprezentował ją autor na m iędzynarodowym kon­ gresie katechetycznym w e W iedniu, aż do 1972 roku osiągnęła ona niezliczoną * Tekst w ykładu wygłoszonego dnia 23 k w ietnia 1974 r. w Akadem ii Teo­ logii Katolickiej w Warszawie.

1 Por. K. R u d o l f , Aufbau im W id erstan d, Salzburg 1947.

2 Biblische Geschichte, wyd. przez österreich ische L eo-G esellschaft, W ie n 1

1924. A utoram i są: J. D ö 11 e r, Th. I n n i t z e r i E. T o m e k .

3 Katechetische Besinnung, w yd. Erzbischöfliches Amt für Unterricht und Erziehung, Wien 1951; F. M. W i l i a m , Katechetische Erneuerung, Innsbruck- -W ien 1946.

4 W. P i c h l e r , Katholisches Religionsbüchlein, W ie n 1 1912. Ostatnie w y ­ danie tej książeczki ukazało się w 1971.

184

ilość wydań oraz została przetłum aczona na ponad 60 języków. Posługiwano się nią w Austrii niem al powszechnie do ostatnich lat. W latach zaś pięćdzie­ siątych stała się ona podstaw ą i wzorem dla dwóch now ych katechizm ów 0 rozwiniętych jednostkach lekcyjnych.5

Również katechetyczna m etoda aż do 1968 roku nosiła na sobie ślady ru­ chu form alno-kerygm atycznego. Każda katecheza m usiała posiadać podobną dydaktyczną strukturę co Ksią żeczka do nauki religii Pi c h 1 e r a, to jest prze­ biegać w edług trzech stopni. N aczelną zasadą tej m etody była poglądowość. Nawiązując do m yślow ego dziedzictwa scholastyki i opierając się na w skaza­ niach, jakich udzielił katechetom w tej sprawie w ielki pedagog Otto W i 11- m a n n, wychodzono ze słusznego założenia, iż każde poznanie m usi się roz­ poczynać od zm ysłów. W oparciu o tę zasadę starano się więc, aby punktem

w yjścia każdej katechezy było poglądow e opowiadanie (przedstawienie), z któ­ rego w yprowadza się następnie definicje katechizm owe (wyjaśnienie). Poznana 1 przyswojona treść powinna pobudzić także w olę. W katechezie odpowiadał tem u trzeci stopień, czyli zastosowanie. Pod w pływ em ruchu odnowy m ate- rialno-kerygm atycznej zm ieniło się jedynie uzasadnienie tej dydaktycznej trójczłonowości. Sama budowa katechezy pozostała bez zmian. Jeśli przedsta­ w iciele ruchu form alno-kerygm atycznego odw oływ ali się do argum entów p sy­ chologicznych (zmysły — rozum — wola), to obecnie uzasadniano tę metodę argum entam i teologicznym i. Istota bowiem orędzia chrześcijańskiego domaga się, aby ono było: 1) przepowiadane, 2) rozważane i 3) urzeczywistniane. W y­ chodząc z tych założeń doszedł Gunther W e b e r 6 do następującego podziału katechezy: przepowiadanie — rozważanie — urzeczywistnianie.

Ruch m aterialno-kerygm atyczny, który zapoczątkował w Innsbrucku je­ zuita Josef Andreas J u n g m a n n , nie znalazł niestety w austriackich pod­ ręcznikach do nauki religii zbyt w ielkiego odbicia. Odzwierciedla go najpeł­ niej tzw. Zielony k a te c h izm 7} który jednak w A ustrii nie doczekał się urzę­ dowego zatwierdzenia.

Ruch odnowy m aterialno-kerygm atycznej przyniósł nam bardzo bogatą literaturę katechetyczną. Inspiruje ona jeszcze i dzisiaj praktykę kateche­

tyczną w Austrii. W sposób szczególny należy tu w spom nieć o bogatym p i­ śm iennictw ie K lem ensa T i l m a n n a 8. W Austrii natom iast przyczynił się do rozpowszechnienia tych idei profesor katechetyki z Grazu — Georg H a n - s e m a n n 9.

Podstaw ow a teza ruchu m aterialno-kerygm atycznego, m ianow icie że ka­ techeza jest przede w szystkim przepowiadaniem , zachowuje jeszcze dzisiaj w Austrii, w przeciw ieństw ie do katechetycznego środowiska zachodnio-nie-5 Katechism us der katholischen Religion, wyd. Erzbischöfliches Amt für U nterricht und Erziehung, W ie n 1 1958; J. K 1 e m e n t, Katholischer K atec his­

mus, Wien 1 1958.

6 G. W e b e r , Religionsunterricht als Verkündigung, Braunschw eig 1961. 7 Katechism us für die Katholischen Bistümer Deutschlands, Freiburg-M ün­ chen 1955.

8 Zob. dla przykładu K. T i 1 m a n n, Staunen und Erfahren als Wege zu Gott, Einsiedeln-Zürich-K öln 1968; t e n ż e , Die Führung zu Busse, Beichte und chri­

stlichem Lehen, Würzburg 1961; t e n ż e , Wie spricht man heute m it der Jugend über Gott und Religion, Christlich-pädagogische Blätter 83(1970) 58 nn. Por.

K. T i 1 m a n n, Jak m ów ić z młodzieżą o Bogu i religii? Collectanea Theolo- ghica 41(1971) z. 1, 25—38; t e n ż e , W ychowanie religijne dawniej i dziś, Col­ lectanea Theologica 41(1971) z. 2, 29—42.

9 Zob. serię w ydaw niczą pt. Botschaft und Lehre wyd. przez Instytut Ka­ techetyczny U niw ersytetu w Grazu pod redakcją G. H a n s e m a n n a , Graz 1961 nn.

m ieckiego, sw oją zasadniczą wartość. Synody diecezialne w Austrii bardzo silnie w yakcentow ały w swych dokumentach ten w łaśnie moment. O nauce religii pojm owanej w yłącznie jako przekaz inform acji n iew iele się jeszcze w Austrii mówi.

Od początku mniej więcej lat sześdziesiątych daje się zauważyć w nie­ m ieckiej literaturze katechetycznej pluralizm katechetycznych ujęć. Każdy z tych kierunków w yw arł również jakiś w p ływ na katechezę i na nowe pod­ ręczniki do nauki religii w Austrii. Jednakże z w yjątkiem „egzygetyżującej katechezy” w ujęciu Alberta H o f e r a 10 żadna z tych orientacji nie uzyskała w Austrii nigdy dominującego charakteru.

1. K atecheza oparta na analizie tekstu biblijnego

Od około 1960 roku zaczęły przenikać do katechezy na obszarze języka n ie­ m ieckiego now e im pulsy, których źródłem była tzw. nowa egzegeza biblijna i jej naukow e osiągnięcia. P ow stał now y typ katechezy, m ianow icie kateche­ za oparta na analizie tekstu biblijnego (textorientierter Religionsunterricht).

N ie bez w pływ u na powstanie i rozwój tego typu katechezy było zetknięcie się z ew angelicką katechezą biblijną. G łów nym i autorami, którzy przyczynili się do przeniesienia tych orientacji na teren katechezy, byli: Bruno D r e ­ h e r 11, Hubertus H a l b f a s 12 i A lbert H ö f e r 13. W oparciu o te tendencje, aby katechezę jak najściślej oprzeć na krytycznie przebadanym tekście biblij­ nym, pow stały w roku 1968 w A ustrii now e plany katechetyczne 14 i now e pod­ ręczniki do nauki r e lig ii15.

Charakterystyczną w łaściw ością tej katechezy jest nie tylko jej powiązanie z w ynikam i naukowej egzegezy, lecz także przystosowanie rodzajów literac­ kich Biblii do określonego w ieku i uwarunkow anych tym w iekiem zdolności poznawczych katechizowanych. Podstaw ow ym kryterium wyboru treści kate­ chetycznych stanow ią tu dane psychologii rozwojowej. W związku z tym zo­ stały przeniesione w nowym planie i w nowych podręcznikach do nauki religii takie rozdziały, jak Rdz 1—11, przypow ieści Jezusa itp. z niższych oddziałów do w yższych klas szkoły podstawowej (13— 14 lat). W ydaje się bowiem, iż tego rodzaju peryskopy są rozumiane przez m łodsze dzieci w sposób zbyt realistycz­

10 Zob. A. H ö f e r, Biblische Katechese, 2 tomy, Salzburg 1 1965—1966; t e n- ż e, Die Heilige Schrift in der Schule, Graz 1965; t e n ż e , Glaubensbuch 5, 6,

7, 8, W ien-Graz 1968.

11 Por. B. D r e h e r , Zur Geschichte des Biblischen Unterrichts, Freiburg 1957; t e n ż e , Einführung in die Auswahlbibel „Gott unser Heil”, Freibur g- -B asel-W ien 1967; t e n ż e , Zeuge des verborgenen Gottes, G raz-W ien-Köln 1970.

12 H. H a 1 b f a s, Der Religionsunterricht, Düsseldorf 1965.

13 A. H ö f e r , Biblische Katechese, d z . c y t .; t e n ż e , Handeln aus dem Glau­

ben, Salzburg 1971; t e n ż e , Lebensfragen — Glaubensfragen, 2 tomy, Salzburg

1971.

14 österreichischer Rahmenplan für Volksschulen, wyd. K atechetisches In­ stitut Wien und Religionspädagogisches Institut Graz, Wien 1968; por. także J. E. K o r h e r r — H. F i n k , Neue S ch w erpun kte der Katechese in der V olks­

schule, Wien 1970; E. W a g n e r — H. F i n k , Handbuch zu m Glaubensbuch 2,

Wien 1973; K. F i n g e r , Handbuch zu m Glaubensbuch 3, Wien 1972; t e n ż e ,

Handbuch zu m Glaubensbuch 4, Wien 1971; A. H ö f e r , Der neue Religions­ unterricht, Graz-W ien-Köln 1972.

15 A. H ö f e r , Glaubensbuch 5, 6, 7, 8, dz. cyt.; K. F i n g e r , Glaubensbuch

4, Wien 1971; t e n ż e , Glaubensbuch 3, Wien 1972; E. W a g n e r , Glaubensbuch 2, Wien 1973; H. D i e s t l e r , Glaubensbuch 1, Wien 1974.

186

ny. N ie powinno się ich zatem przekazywać w sposób bezkrytyczny każde­ mu w iekow i, lecz dopiero w tedy, kiedy rozw inęły się już odpowiednie p rzesłan k i psychologiczno-rozw ojowe dla ich w łaściw ego zrozumienia, jak na przykład zdolność rozróżniania m iędzy historycznie i światopoglądowo uwarunkowaną osnową treści a jej kerygm atyczną wypow iedzią. W kateche­ zie tej nie daje się także zauważyć tradycyjnego podziału, na Biblię i naukę katechizmu. Oba mom enty katechetycznego przekazu są tu z sobą ściśle po­ wiązane.

Katecheza w edług tych podręczników odstępuje również od „historyczno- -zbaw czej” lin ii reprezentowanej przez P i c h l e r a w jego Książeczce do

nauki religii. M yślą przewodnią rocznego cyklu katechetycznego nie jest w ięc

kolejność w ydarzeń w ystępująca w Biblii (Stworzenie — Stary Testam ent — Chrystus — Historia Kościoła), lecz wyodrębnione zespoły opowiadań, które są przekazyw ane dzieciom w zależności od ich psychologiczno-rozw ojowej sy ­ tuacji (Dawid, Mojżesz, Abraham itp.) I tak na przykład cykl opowiadań o Mojżeszu podaje się dzieciom dopiero w w ieku 8—9 lat, to znaczy dopiero w tedy, kiedy są już zdolne przeżyć sw ą przynależność do grupy klasowej oraz odczuć potrzebę kierow nictw a osób spoza kręgu rodzinnego.

2. Katecheza doświadczenia

Na przełom ie lat sześćdziesiątych i siedem dziesiątych katecheci w całej Eu­ ropie zaczęli sobie coraz bardziej uświadam iać, że przepowiadanie w iary m usi być zawsze w jakim ś stopniu wyznaczone przez jego odbiorców. Już bowiem w Nowym Testam encie spotykam y się z faktam i świadczącym i o tym, że gm iny same, w zależności od sytuacji w jakiej się znajdowały, określały sposób, for­ mę, ujęcie i strukturę przepowiadania 16.

Pow ażne uw zględnienie sytuacji odbiorców w posłudze słowa, co zostało już także teologicznie u zasad nion e17, przyczyniło się do zm iany poglądów na tem at m iejsca rzeczyw istości ziem skiej w katechezie. Jest ona bowiem czymś więcej niż sam ą tylko analogią, punktem dojścia czy też m iejscem zastosow a­ nia katechezy. Rzeczywistość ziem ska i ludzkie doświadczenia stanow ią przed­ miot samej katechezy. Potw ierdził to również kard. W r i g h t w przedm owie do Ogólnego d y r ektoriu m katechetycznego, zaznaczając, iż jest to w ażny i jak

najbardziej uzasadniony postulat katechetyczny naszych czasów.

Egzystencjalna, antropologicznie ukierunkowana katecheza przyjm uje obec­ nie w Austrii różne form y realizacji:

a) Plany nauczania usiłują zawsze najpierw ustalić psychologiczną sytuację określonego w ieku (np. rozpoczynający naukę szkolną — potrzeba bezpieczeń­ stwa; trzecia klasa — potrzeba klasowego koleżeństwa) a następnie przed­ staw iają treści katechetyczne jako pochodzącą od Boga interpretację i ośw ie­ tlenie tej podstaw owej sytuacji życiowej. W sposób szczególny staje się w i­ doczne to przejście od katechezy opartej na analizie tekstu do katechezy zo­ rientowanej ku uczniom i ich problemom, kiedy się porówna pierwsze w y ­ danie podręcznika na klasę VIII Alberta II o f e r a 18 z jego drugim w yda­ niem 19 lub też kiedy się zestaw i podręczniki tego samego autora używ ane 16 Dla przykładu por. A. E x e 1 e r, Der Fragehorizont des heutigen Christen

und der Bibelunterricht, w: Katechese im Zeichen christlicher Weltoffenheit,

wyd. E. F e i f e 1, Donauwörth 1968.

17 Por. P. S c h o o n e n b e r g , Offenbarung und Erfahrung, Christlich-pä­ dagogische Blätter 83(1970) 234 nn.; A. E x e 1 e r, Katechese, Ankündigung einer

Botschaft — Interpretation von Erfahrungen?, Christlich-pädagogische B lät­

ter 83(1970) 241 nn.

18 Biblische Katechese, dz. c y t .

obecnie w A ustrii z ich najnowszym opracowaniem przeznaczonym dla Repu­ bliki Federalnej N ie m ie c 20.

b) W szkołach, do których uczęszczają uczniowie powyżej lat 14 (szkoły średnie, szkoły zawodowe, roczniki politechniczne) nabierają coraz większego znaczenia takie tem aty, jak: pokój, rodzina, potrzeba określenia sam ego siebie itp. Równocześnie od strony metodycznej idzie z tym w parze coraz w iększe w ykorzystanie tekstów literack ich 21 i różnych środków audiowizualnych.

c) Specjalną form ę „katechezy doświadczenia” stanowi w A ustrii program nauczania przeznaczony na pierwsze cztery klasy szkoły podstaw ow ej, który został w ydany w roku 1968 przez W iedeński Instytut Katechetyczny. N ie zo­ stał on pow szechnie wprowadzony do użytku, lecz tylko ad experim en tum . Nosi on urzędowy tytuł Schulversuchsrahmenplan i nazyw any jest także Z i t -

ta-Plan od nazw iska jego głównego autora, w iedeńskiego katechety, Piotra

Z i t t a . U w zględnia on bardziej od oficjalnego planu nauczania sytuację dziecka i w iększy nacisk kładzie na w prowadzenie dziecka do społeczności parafialnej.

3. Katecheza indukcyjna

Pew n e przejście od katechezy opartej na analizie tekstu biblijnego do ka­ techezy doświadczenia stanow i tzw. „katecheza indukcyjna” (in duktive K a ­

techese) Bruno D r e h e r a, który od roku 1968 aż do swojej śm ierci w roku

1972 był profesorem katechetyki na uniw ersytecie wiedeńskim . Zabiegał on usilnie o to, aby w katechezie, zanim przedstawi się biblijne treści, uw zględ­ niano zawsze aktualną sytuację katechizow anego i przeżyw ane przez niego problemy, na które to m iejsce w Biblii udziela odpowiedzi. Zdaniem autora adresat katechezy i jego życie wyznaczają w sposób istotny taki czy inny przebieg katechezy. Z tego też powodu katechezy nie należy zbyt jednostronnie opierać na m ateriale i treści nauczania, lecz układać ją w oparciu o problemy przeżywane przez katechizowanych. M yśli D r e h e r a w yw arły w Austrii w iel­ ki w p ływ na katechezę dla m łodzieży szkół zaw od ow ych 22 i na katechezę do­ rosłych 23.

4. K atecheza skierowazna na rozw iązyw anie problem ów

Z w ym ienionym i w punkcie 3 i 4 postulatam i w iąże się pew ien typ k ate­ chezy, który w katechetycznej literaturze niem ieckiej otrzymał nazwę: p r o ­

blemorientierter Religionsunterricht. Można zauważyć jej istnienie także w A u­

strii. Dla ścisłości trzeba jednak dodać, iż katecheza austriacka była zawsze bardziej zwrócona ku problemom katechizow anych aniżeli biblijna katecheza w Niem czech zachodnich. Czyniła to jednakże w sposób umiarkowany. K ate­ checi austriaccy bronili się zaw sze usilnie przed tym, aby z problem ów ucz­ niów nie czynić wyłącznego przedm iotu nauczania katechetycznego. Również i dzisiaj usiłuje się w nauce religii w Austrii w sposób rozważny uwzględniać problem y przeżywane przez ludzi i dać im odpowiednie m iejsce w katechezie. Jako przykład takiego ukierunkowania katechezy należy wskazać na wydany ostatnio nowy podręcznik do nauki religii na IV klasę szkoły p od staw ow ej24.

20 A. H ö f e r, Religionsbuch 5, 6, 7, 8, Donauwörth 1973.

21 Por. Dramatik 72, Theaterdienst des Katechetischen Institutes Wien, w y ­ dawany w form ie m anuskryptu począwszy od 1972.

22 Por. B. D r e h e r , Beruf sschulkatechesen, Graz-W ien-Köln 1969.

23 B. D r e h e r — K. L a n g , Theologische Erwachsenenbildung, Graz-W ien- -K öln 1969.

188

5. Katecheza przekazująca inform acje religijne

Katecheza, o której tu m owa, pragnie na pierwszym m iejscu przekazywać rzeczowa inform ację religijną (in formativer Religionsunterricht). Pow stała ona w łonie zachodnioniem ieckiego Kościoła ewangelickiego. Można ją również spotkać w Szw ecji pod nazwą „obiektywnej katechezy” (o b je k tiv er Religions­

unterricht). Aby ją dobrze zrozumieć, należy na nią spojrzeć w kontekście sy­

tuacji, jaka panuje w tym w zględzie w Republice Federalnej Niemiec. Mniej w ięcej od około 1968 roku zaczęło tam narastać pytanie dotyczące uprawnień K ościołów do udzielania nauki religii w szkołach. Nieco upraszczając można tę sprawę przedstawić w następujący sposób: czy wobec państwa stojącego na gruncie św ieckości da się w ogóle uzasadnić, a jeśli tak, to w oparciu o jakie przesłanki, uprawnienia K ościołów do w ykonyw ania swej m isji przepowiada­ nia w iary w szkołach państw owych? Niektórzy autorzy zajmujący bardzo skrajne stanowisko, jak np. Hubertus H a l f b a s 25, odm aw iają tego upraw­ nienia Kościołowi. U siłują oni uzasadnić istnienie nauki religii w szkole od strony zadań szkoły. Zadaniem szkoły — zdaniem tych autorów — jest nie tyle prowadzenie dzieci do określonej wiary, ile raczej zapoznanie ich z za­ chodnią kulturą, do której także i chrześcijaństwo należy oraz udzielenie im oparcia i pomocy w dążeniu do określenia siebie i uzyskania pełnej osobowej autonomii (katecheza em ancypacyjna i terapeutyczna — emanzipatorischer

und therapeutischer Religionsunterricht) 26.

W katolickim środowisku Republiki Federalnej Niem iec było to zagadnienie żywo dyskutowane na synodzie. W yniki tej dyskusji można sprowadzić do na­ stępujących punktów:

a) Należy odróżnić m iędzy szkolną nauką religii a katechezą kościelną udzielaną w parafii.

b) Dokonując powyższego rozróżnienia należy pamiętać, że chodzi tu nie o istotne różnice, lecz o różnice stopnia, nie tyle o w ykluczające się cele i treś­ ci, ile o takie czy inne akcenty uwarunkowane sytuacją. Także i dla szkolnej nauki religii punktem odniesienia musi być teologia określonego w yznania oraz Kościół. Jest ona w ięc w zasadzie wyznaniowa.

c) Sytuacja szkolna powinna być miarodajna dla nauki religii nie tylko w zakresie m etody, lecz także w określeniu celów. Szkolna nauka religii nie może w takim sam ym stopniu co katecheza parafialna służyć kościelnej socja­ lizacji dzieci, a wobec bardzo zróżnicowanych pod w zględem religijnym grup uczniów nie może staw iać sobie za cel — doprowadzenia ich do pełnego i w ła ­ ściwego aktu w iary (zakłada on zaw sze jakieś odniesienie się do w spólnoty kościelnej). W przeciwnym razie stawiałoby się nauczycieli religii w sytuacji bardzo trudnej, żądając od nich czegoś, co przekracza ich realne m ożliwości.27 W Austrii tego rodzaju rozważania i argum enty podejm owane były na ła­ mach czasopism i dzienników dotychczas bardzo rzadko. N ie znalazły one zre­ sztą żadnego głębszego oddźwięku zarówno u wierzących jak i osób stojących z dala od Kościoła.

6. Tak zwana „katecheza polityczna”

Politycznej katechezy nie należy mieszać z katechezą politykującą. Jej po­ w stanie w iąże się z tzw. „teologią polityczną”. Pragnie ona w sposób krytyczny ustosunkować się do społeczeństw a oraz przyczynić się do poprawy w arun­

25 H. H a 1 b f a s, Aufklärung und W id ersta nd, Düsseldorf 1971.

20 Por. F. R o t h , Therapeutischer Religionsunterricht, Christlich-pädago­ gische Blätter 87(1974) 206 nn.

‘ 27 D. R h o d e n , Schulischer Religionsunterricht in kirchlicher ( M i t v e r a n ­

ków sp ołeczn ych 28. Należy jednak przy tym zaznaczyć, że katecheza zawsze znajdow ała się i znajduje w jakiejś relacji do społeczeństwa. Historycznie można stwierdzić istnienie różnorodnych form tego odniesienia się do sp ołe­ czeństwa: skrajne ujęcia oscylują m iędzy przystosowaniem się do każdorazo­ w ego system u społecznego a jego krytycznym odrzuceniem. Postaw a pierwsza m iała m iejsce w A ustrii za czasów monarchii, a swój punkt szczytowy osiągnę­ ła podczas epoki józefinizm u. Dzisiaj nie ma już więcej sojuszu m iędzy tronem

a ołtarzem ani też nie ma m owy o jedności państw a i Kościoła. Owe historycz­ ne stosunki, kiedy to Habsburgowie uw ażali się za opiekunów Kościoła, na­ leżą bezpowrotnie do przeszłości. Między państwem a K ościołem istnieją obec­ nie stosunki partnerskie. Społeczności religijne posiadają w Austrii publiczne prawa. Sprawy, które w równej m ierze dotyczą Kościoła i państwa, jak na przykład sprawa nauki religii w szkole, są regulowane przez konkordat i spe­ cjalne ustaw y (ustawa dotycząca nauki religii w szkole z roku 1949, now elizo­ w ana w roku 1957 i 1962).

D zięki partnerskim stosunkom m iędzy Kościołem a państw em nauka religii w Austrii nie jest przedm iotem sporów. Austriacka katecheza kroczy jeszcze w tym w zględzie po tradycyjnej drodze. Tendencje, aby w katechezie znalazła sw e odbicie krytyka społeczeństw a, jak to w idzim y w Ameryce Południowej lub też w katechezie z Isolotto, nie dają się jeszcze w Austrii zauważyć. Przy­ szłość pokaże, czy jest to sytuacja zdrowego spokoju czy też duchowego znu­ żenia.

7. Katecheza oparta na badaniach „curriculum ”

O statnie dwa lata przyniosły nam zupełnie now ą orientację w katechezie. W odróżnieniu od koncepcji katechetycznych przedstawionych w yżej, powstaje obecnie katecheza oparta na badaniach tzw. curriculum (curricular bestim m ter

Religionsunterricht).

W światowej pedagogice religijnej zajm ują problem y tzw. curriculum coraz w ięcej miejsca. Przez curriculum rozum ie się za Saul B. R o b i n s o h n e m i Doris K n a b 29 plan nauczania, który jest wypracowany i uzasadniony na drodze em piryczno-naukow ej oraz w yznaczony przez cele uczenia się. Podczas gdy tradycyjne plany nauczania polegały głów nie na podawaniu treści nau­ czania, to curiculum polega na podawaniu celów uczenia się. Przy czym samo uczenie się bierze się tu w znaczeniu poszerzonym i pojm uje się je jako zmianę postępow ania w określonej dziedzinie. Katecheza jest w ięc rozumiana jako proces uczenia się, za pomocą którego uczeń dochodzi do przekształcenia swego postępowania w dziedzinie poznawczej, uczuciowej lub pragm atycznej. To zm ienione postępow anie, które dzięki procesow i uczenia się ma być osiągnięte i skontrolowane (np. powtórzenie jakiegoś m iejsca z Biblii, ustalenie rodzaju literackiego itp.) określa się jako cel uczenia się (w odróżnieniu od celu nau­ czania) i osiąga się za pomocą szeregu m niejszych kroków uczenia się. Plano­ w anie w ięc nauki religii opartej na curriculum rozum ie się jako planowanie procesu uczenia się. Mamy tu do czynienia z tzw. „operacyjnością” celów ucze­ nia się, jeśli one przez zaplanowaną aż do najm niejszego detalu operację mogą zostać przetworzone w szereg następujących po sobie kroków uczenia się.

Tego rodzaju pracy nie można dokonać w pojedynkę. Zakłada ona analizę psychologiczną (ustalenie aktualnych i przyszłych potrzeb uczniów), teologicz­ ną (ustalenie struktury treści), dydaktyczną i m etodyczną. Opracowanie ja­ 28 F. R o t h, Politische Katechese, Christlich-pädagogische Blätter 87(1974) 80 nn.

29 S. B. R o b i n s o h n, Bildungsreform als Revision des Curriculum, N eu­ wied 1967; D. K n a b , Curriculumforschung und Lehrplanreform, w: Neue

Sammlung, 1939 (9) 169 nn.; G. S t a c h e l , Curriculum und Religionsunterricht,

190

kiejś części curriculum nosi nazw ę „projektu lekcyjnego”, natom iast zespół ludzi, który taki projekt opracowuje, nazywa się „grupą projektującą”. Przy opracowywaniu projektów kładzie się w ielki nacisk na kontrolę i w ypróbow a­ nie. I tak przy ogłaszaniu każdego projektu podaje się, na jakiej liczbie ucz­ niów został on w ypróbow any (stan przebadania).

Na obszarze języka niem ieckiego (Austria, Szwajcaria, RFN i NRD) ogłoszo­ no ostatnio kilkaset projektów. W Austrii istnieją obecnie dwie grupy projek­ tujące, jedna w Wiedniu, druga w Salzburgu. Opracowane w Austrii pro­ jekty są za każdym razem publikowane w jedynym austriackim czasopiśm ie katechetycznym „Christlich-padagogische B latter” 30.

Opracowywanie projektów lekcyjnych w e W iedniu koncentruje się na w y ­ pracowaniu curriculum dla niższych klas szkół średnich, w Salzburgu nato­ m iast przedm iotem analogicznych badań są klasy szkół podstawowych.

Katecheza oparta na badaniach curriculum stanow i płaszczyznę, na której spotykają się dziś z sobą katechetyka i pedagogika świecka. Owocem tego spotkania jest w iększe zwrócenie uwagi w katechezie na technologię naucza­ nia. Przede wszytkim usiłuje się dziś bardziej niż dotychczas wykorzystać środ­ ki audiowizualne (przeźrocza, film y, taśm y m agnetofonowe, płyty, radio, te­ lew izję, flanelografię itp.), które oferuje się katechetom nie tyle oddzielnie, ile w postaci całych zestawów {Medien-V er bund-System).

Jedną z form tego system u oferowania środków audiowizualnych w postaci tzw. zestaw ów — jest teczka środków nauczania (teaching-package). Pierwsza tego rodzaju teczka została niedawno tem u w ydana przez W iedeński Instytut K atechetyczny. Zawiera ona różne środki audiowizualne na tem at Mszy św. dla pierwszych czterech klas szkoły podstawowej (flanelografię, taśm y m agne­ tofonow e lub płyty, kwestionariusze do pracy w grupach, przeźrocza, zeszyty dla uczniów z tekstam i, dwa programy n auczania)31.

Inną form ą tego system u był przeprowadzony za pośrednictwem austriac­ kiego radia kurs teologicznego kształcenia dorosłych. Pod hasłem Dlaczego w i e ­

rzyć? nadano w iosną 1974 roku w regularnych odstępach czasu serię audycji

radiowych. Dla zainteresowanych słuchaczy tym kursem były do dyspozycji arkusze testow e, kwestionariusze i korekty. Oprócz tego zorganizowano na te­ m at nadanych audycji radiowych wieczory dyskusyjne w e w szystkich austria­ ckich parafiach. Ta forma katechezy dorosłych (ujęta w łaśn ie w M edien-V er-

bund-System ) m iała nadzwyczajny sukces: w zięło w niej udział 93 tysiące

osób!

8. Nauczanie progam owane i katecheza

Ostatnio pow stała w e W iedniu grupa robocza zajmująca się przystosowaniem katechezy do tzw. nauczania programowanego. Istota tego system u polega na ułożeniu specjalnego programu uczenia się, dzięki którem u uczeń przyswaja sobie treść nauki w dużej części sam, za pomocą odpowiednich książek, ar­ kuszy pracy i — m aszyn. Nad ułożeniem i zaprogramowaniem treści, które uczeń ma sobie przyswoić, pracuje zespół specjalistów . A sym ilacja tych treści przez ucznia przedstaw ia się jako długi proces, podzielony na logicznie upo­ rządkowane m niejsze jedności (kroki uczenia się). Uczeń aktyw nie posuw a się naprzód od jednego kroku uczenia się do następnego, przy czym m oże on za każdym razem sam sprawdzić w yniki sw ych rozwiązań poprzez tzw. sprzężenie zwrotne (feedback), znajdujące się na odwrotnej stronie arkuszu, dzięki czemu

30 Dla przykładu por. Projektgruppe Wien, Versöhnung — Vergebung; Pro­ jektgruppe Salzburg, Befreiung, oba projekty w C hristlich-pädagogische Blät­ ter 85(1972) 258 nn. i 311 nn. Inne projekty tamże, w następnych rocznikach.

31 L eh rm ittelpaket „Die Heilige Messe” für die 1.—4. Schulstufe, M ü n ch en 2 1974.

jego proces uczenia się zostaje jeszcze bardziej wzm ocniony (reinforcement). Dla nauki religii ukazało się ostatnio już kilka takich programów uczenia się. Zostały one umieszczone w niedawno opublikowanym P ra k ty c zn y m słowniku

pedagogiki religijnej i k a te c h e t y k i 32.

9. Podsum owanie

Jeśli spojrzym y na katechezę w Austrii poprzez w ym ienione wyżej różne typy k a te ch ez33, to można o niej powiedzieć, że postępuje ona stosow nie do słów Pism a św.: „wszystko badajcie, a co szlachetne — zachow ujcie” (1 Tes 5, 21). W katechetyce austriackiej daje się zauważyć żyw e uczestnictwo w ogól- nokościelnym ruchu katechetycznym . Charakterystyczne jest przy tym dla katechetów austriackich dążenie, aby kroczyć drogą wypośrodkowaną i umiar­ kowaną. W ydaje się, iż nie leży w ich psychice popadanie w skrajności. Wspo­ m niane wyżej typy katechez istniejące w A ustrii nie w ykluczają się w zajem ­ nie. Granice m iędzy nim i są bardzo płynne. Rozum iem y je raczej jako biegu­ nowo przeciwne przejaw y w zględnie składniki w ystępujące w każdej kate­ chezie. Rozwój katechezy jest procesem żyw ym , w którym raz ten raz inny m om ent dochodzi bardziej do głosu.

Patrząc realistycznie na katechezę w Austrii należy jeszcze uzupełniająco dodać, że jak wszędzie na św iecie, tak i u nas istnieje pew na przepaść m iędzy teorią a praktyką. Nie w szystko, co teoretycy uważają za praw idłow e i ważne, jest w pożądanym stopniu przyjm owane i realizowane. Także w Austrii ist­ nieje proces sekularyzacji, który przyczynia się do w yobcow ania w ielu m ło­ dych ludzi z życia kościelnego. Dzisiaj staje się rzeczą coraz bardziej widoczną, że tylko to m oże być przedmiotem owocnej katechezy, co przeżywa i czego doświadcza dziecko w łonie wierzącej i praktykującej społeczności. Z tego też powodu obok katechezy dla dzieci i młodzieży, zarówno szkolnej jak i para­ fialnej (przyjmuje ona różne form y „godzin w iary”), kładzie się coraz w iększy nacisk na organizowanie katechezy dla dorosłych. Jedną z form tej katechezy jest tzw. „katecheza rodziców”. Polega ona na czynnym w ciągnięciu rodziców w zakres katechezy parafialnej, zw łaszcza w przygotowanie dzieci do I Kom u­ nii ś w .34 Katecheza pierwszokom unijna prowadzona przez rodziców odbywa się zarówno w parafii jak i w mieszkaniach rodzin. Instytut K atechetyczny w Wiedniu zorganizował w roku 1973 specjalny kurs katechetyczny dla rodziców, na którym oprócz im pulsów do tej pracy otrzym ali oni także przygotow ane dla nich specjalne pomoce i m ateriały. Ten kurs cieszył się n iezw yk łą fre­ kwencją. Znalazł on także żyw y oddźwięk w parafiach.

10. Przedstaw iciele katechetycznego ruchu i planowania

Przedstaw iciele katechetycznego planow ania pojm ują sw e funkcje dzisiaj nieco inaczej niż dawniej: uważają siebie nie tyle za przełożnych, prawodaw ­ ców katechetów, ile raczej za tych, których zadaniem jest służyć katechetom i przychodzić im z pomocą. Do tych, którzy pracę katechetyczną w Austrii in ­ spirują, koordynują i są za nią odpow iedzialni należą:

1) Katedry katechetyki i pedagogiki religijnej na uniw ersytetach w W ied­ niu, Grazu, Salzburgu i Innsbrucku. W Innsbrucku w ykłada się katechetykę w ramach ogólnej teologii pasterskiej, na pozostałych zaś uniw ersytetach istnieją odrębne katedry katechetyki.

32 J. E. K o r h e r r — G. H i e r z e n b e r g e r , Praktisches Wörterbuch der

Religionspädagogik und K a tec h e tik, Wien 1973, 585 nn.

33 Opis różnych typów katechez podają „Christlich-pädagogische B lätter” począwszy od zeszytu 1/1974 w specjalnym dziale pt. S p ek tru m des Religions­

unterrichtes.

192

2) K ościelne instytuty katechetyczne w zględnie instytuty religijno-pedago- giczne w e W iedniu i Grazu.

3) Akadem ie religijno-pedagogiczne (zakłady zajm ujące się kształceniem etatowych katechetów świeckich) w e Wiedniu, Grazu i Schwazu (Tyrol). Obec­ nie jest zatrudnionych w A ustrii około 3 tysięcy katechetów świeckich.

4) D iecezjalne urzędy szkolne. W każdej diecezji istnieje specjalny referent do spraw szkolnych. Jem u podlegają w szystkie sprawy związane z naucza­ niem religii w szkołach. On jest także odpowiedzialny za plany nauczania i książki do nauki religii na terenie swego kraju związkowego.

5) Sprawy katechezy parafialnej podlegają w w iększości przypadków diece­ zjalnym referatom duszpasterskim.

6) Praktyczna realizacja zadań katechetycznych spoczywa na katechetach i to zarówno duchowych (około 40 procent) jak i św ieckich (około 60 proc.). Wśród tych ostatnich mam y katechetów pełnoetatow ych — przeważnie w szkołach podstaw ow ych oraz katechetów zaangażowanych do pracy kateche­ tycznej na pół etatu — głów nie w szkołach średnich, którzy nauczają religii

dodatkowo, obok innego przedm iotu szkolnego. Aby ich odpowiednio przygo­ tować do tej pracy, zostały dla nich zorganizowane na w ydziałach teologicz­ nych specjalne kursy z pedagogiki religijnej.

11. Podręczniki do nauki religii

M iędzy 1970 a 1974 rokiem wprowadzono w Austrii do nauki religii dla obu poziom ów szkoły podstaw owej (Volks- und Hauptschule) oraz dla V, VI i VII klas gim nazjalnych nowe podręczniki do nauki religii. Znam ienne dla tych w szystkich podręczników jest to, iż obok ścisłych treści religijnych podają one także w iele przykładów zaczerpniętych z życia uczniów i literatury (te ostatnie przede w szystkim w podręcznikach dla klas gimnazjalnych). Są one w ięc nie tylko katechizm am i w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz także książkam i po­ dającym i w iele różnych tekstów, które m ają uczniów inspirować do różno­ rodnych i sam odzielnych działań.

Pod adresem tych podręczników, zwłaszcza ich profilu i układu, w ysunięto w iele zastrzeżeń. Wielu obawia się rozwodnienia i spłycenia treści wiary. Ze strony czynników oficjalnych i odpowiedzialnych za ich w ydanie odpowiada się, iż obecnie podręcznik do nauki religii ma trochę inną funkcję do sp ełnie­ nia niż tradycyjny katechizm. Jest on tylko jednym obok w ielu innych środków w katechizacji dzieci i m łodzieży. Na podręczniki do nauki religii należy zaw ­ sze patrzeć poprzez kontekst żywej katechezy. Na ogół jednak panuje prze­ konanie, że istotne postulaty w ypływ ające z przekazu w iary są w e w spom ­ nianych podręcznikach w w ystarczającym stopniu uwzględnione.

D yskusje te przyczyniły się do w yjaśnienia jeszcze innej kw estii, m ianow icie roli, jaką w nauczaniu katechetycznym spełniają dokładnie określone treści nauczania. U świadom iono sobie, że teologicznie ściśle zdefiniowane prawdy w iary nie mogą być przez dzieci tak rozumiane, jak są one pojm owane przez teologów. Pod określeniem „jeden Bóg w trzech Osobach’’ może sobie m ałe dziecko — od strony teologicznej — zupełnie coś niew łaściw ego i fałszyw ego wyobrazić. Zwrócił już uwagę na ten problem więcej niż jedno pokolenie w stecz znany austriacki pedagog religijny M ichael P flie g le r 35.

Autorzy nowych podręczników do nauki religii ciągle zaznaczają, iż jest rzeczą niem ożliw ą a naw et niewskazaną, aby w podręcznikach na określony w iek przedstawiać za każdym razem całą prawdę. Tego nie czyniły także daw ­

35 Por. M. P f l i e g l e r , Der Religionsunterricht, 3 tomy, Innsbruck-W ien- -M ünchen 1935; por. także R. M u r a w s k i , Das katechetische Wirken Michael

ne katechizm y. Określenia prawd wiary, jakie one podawały, były raczej w y ­ borem lub przykładowym w yjaśnieniem . W oparciu o te obserwacje ograni­ czają się też często nowe podręczniki do tego, aby na określony w iek szkolny przedstawić tylko jeden aspekt omawianej prawdy. I tak na przykład przy om awianiu chrztu w I i II klasie szkoły podstawowej podkreśla się jedynie w łączenie do Kościoła i połączenie z Chrystusem, podczas gdy inne aspekty tego tem atu (jak np. grzech pierworodny) podaje się dzieciom do wiadom ości w późniejszych klasach, kiedy zaistnieją ku w łaściw em u ich zrozumieniu od­ powiednie przesłanki. Podobnie w katechezie o Mszy św. w klasach I i II szkoły podstawowej uwypukla się przede w szystkim sam m oment uczty, a do­ piero w starszych klasach (V i VI) przedstawia się Mszę św. jako ofiarę.

Godny zaznaczenia jest jeszcze fakt, iż w Austrii otrzymuje każde dziecko bezpłatnie obok innych podręczników szkolnych także książkę do nauki religii.

Obok podręcznika do nauki religii stosuje się w nauczaniu katechetycznym w iele innych pomocy, przede w szystkim zaś środki audiowizualne.

12. Uw agi końcowe

Jak wynika z tego, co zostało dotychczas powiedziane, katecheza w A ustrii jest silnie związana ze szkołą. Z w y j ą t k i e m obowiązkowych szkół zawodowych i to tylko w siedm iu krajach zw iązkowych, nauka religii jest w e w szystkich innych szkołach, od klas przedszkolnych aż do akadem ii pedagogicznych (w tych ostatnich zamiast nauki religii w ykłada się pod nadzorem Kościoła pedagogikę religijną) przedmiotem obowiązkowym . Istnieje w Austrii m ożli­ wość w ym eldow ania się z nauki religii. Mogą to uczynić rodzice w stosunku do sw ych dzieci, które jeszcze nie ukończyły 14 roku życia lub sami uczniowie po ukończeniu 14 lat. Mimo tej ew entualności korzysta z nauki religii ponad 95 procent katolickich dzieci w szkołach podstaw owych, a w szkołach śred­ nich przeciętnie około 90 procent.

Silne powiązanie katechezy ze szkołą stwarza też niem ałe problemy. Po­ niew aż zdecydowana większość uczniów bierze udział w nauce religii, bardzo zróżnicowany jest też ich poziom życia religijnego, który przynoszą z sobą do

s z k o ł y . W ielu uczniów poddanych jest procesow i sekularyzacji i wyobcowania z Kościoła. Dlatego też w w ielu przypadkach katechizacja w szkole ma cha­ rakter prekatechezy. Tak istotne zadanie katechetyczne jak w łączenie dziecka do społeczności kościelnej jest w ramach szkoły tylko w niew ielkim stopniu osiągalne. Tym bardziej godnym ubolewania jest fakt, iż pozaszkolna kateche­ za w parafii obejmuje tylko niew ielką ilość ochrzczonych dzieci i to stale się zm niejszającą. We wsiach o silnej katolickiej tradycji dosyć często rezygnuje się z niej w ogóle. We w ielu innych m iejscow ościach sprowadza się ona tylko do przygotowania dzieci do pierwszej Komunii św., pierwszej spowiedzi i sa­ kramentu bierzmowania. Czynniki odpowiedzialne za katechezę w Austrii zdają sobie bardzo jasno sprawę z tego, iż problemu katechezy parafialnej nie moż­ na w ten sposób rozwiązać. Tradycyjna forma katechezy parafialnej, która w w ielu przypadkach była niedoskonałym naśladow nictw em katechezy szkol­ nej, okazuje się już od dłuższego czasu niewystarczająca. Z tego też powodu szuka się nowych form i nowych dróg dla katechezy. Ostatnio mamy do zano­ towania kilka nowych inicjatyw w tym względzie. Chciałbym tu zwrócić uw a- £ę dla przykładu na niektóre spośród nich, jak: katechetyczne p opołu dn ia38, 36 Dla przykładu zob. P. Z i 11 a, Katechetische Nachmittage, Christlich--pädagogische Blätter 82(1969) i 83(1970); Teampfarre M achstrasse, Wie die

Erstkommunion in der Pfarre vorbereiten? G raz-W ien-Köln 1970; P. P l a t z , Erstkommunionunterricht in der Pfarre, W ie n 2 1974 (manuskrypt).

194

próby organizowania kursów m edytacji dla d z ie c i37. Oprócz tego podejm uje się coraz w iększe w ysiłki, aby nabożeństwom liturgicznym dla dzieci i m łodzieży przywrócić w łaściw e katechetyczne zn aczen ie88. Jednakże w iele spośród w spom nianych inicjatyw ma jeszcze charakter lokalny i zależy w dużym stop­ niu od gorliw ości duszpasterzy.

Przed katechezą austriacką stoi w iele poważnych zadań. Jednym z nich jest nadanie nabożeństw om liturgicznym dla dzieci i m łodzieży charakteru przepowiadania. Związanych jest z tym w iele problemów, które co prawda nie są ściśle i w yłącznie natury katechetycznej, jednakże katechezy w taki czy inny sposób dotyczą. Udział dzieci i m łodzieży w nabożeństwach liturgicz­ nych obniża się nieustannie. Składa się na to w iele przyczyn. Obok takich, których źródłem jest w spółczesne życie rodzinne (niedzielne w ycieczki, obo­ jętność w ielu rodziców itp.), najważniejszym jednak powodem tego zjaw iska jest to, iż w w ielu m iejscow ościach nie potrafiono znaleźć dla nich jeszcze w łaściw ej form y liturgicznej. Może nadejść czas, kiedy nabożeństwa liturgicz­ ne będą jedynym m iejscem kontaktu dziecka z Kościołem. Takie perspektyw y zarysowują się coraz wyraźniej wobec tendencji zmierzających do w prow a­ dzenia całodziennej szkoły. Gdy zaś te zam ierzenia przyjm ą realny kształt, ka­ techeza będzie niem ożliw a do przeprowadzenia w swej dotychczasowej i tra­ dycyjnej formie. A naw et gdyby do tego nie doszło, to i tak wobec silnego po­ w iązania katechezy z szkołą jest rzeczą niesłychanie trudną w ypełnienie w szy ­ stkich zadań katechetycznych bez odniesienia jej do liturgii.

Innym bardzo ważnym postulatem jest zawodowe i duchowe kształcenie katechetów. Gdy chodzi o katechetów świeckich, to bardzo szczęśliw e i sku­ teczne rozw iązanie tego problem u znaleziono w akademiach religijno-pedago- gicznych, których już kilka powołano do życia. Katechetyczna form acja księży przedstawia się dziś w prawdzie dużo lepiej niż dawniej, ale potrzebuje ona jeszcze większej intensyfikacji. Panuje na ogół powszechne przekonanie, iż w przyszłości punkt ciężkości przesuwać się raczej będzie z kształcenia kate­ chetów na ich dalsze i późniejsze dokształcanie. W ym agane jest jasne zapla­ nowanie tej pracy jak i koordynacja w szystkich istniejących inicjatyw (kate­ chetyczne grupy robocze, zjazdy, kursy katechetyczne itp.) na płaszczyźnie ogólnoaustriackiej. W roku 1974 zostały podjęte już pierwsze próby w tym względzie. Przy czym uświadom iono sobie bardzo wyraźnie, iż to dokształca­ nie katechetów m usi objąć nie tylko ich stronę zawodową, lecz także duchową. Im gruntow niejsze jest planow anie i studiow anie katechetycznych proble­ mów, tym większego znaczenia nabiera stara katechetyczna prawda: „Nie k a­ techizm i m etodą są najważniejsze, lecz żarliw i katecheci” oraz: „Żadna w ir­ tuozeria techniki nauczania nie jest w stanie obudzić w iary w dziecku. Wiarą jest dziełem Boga. Duch Boży zaś tchnie tam, gdzie chce” (Karl R a ab).

tłu m aczył ks. Roman M urawski SDB, W arszawa

87 P. P l a t z , Meditationsstage für K in d e r, Christlich-pädagogische B lät­ ter 87(1974) 183 nn.

88 Por. opracowane przy w spółudziale Instytutu Katechetycznego w e W ied­ niu, Richtlinien Gottesdienst m it K in de rn , wyd. D eutscher K atechetenverein München und Liturgisches Institut Trier, 1972.