Jan Główka
Tłoki pieczętne w zbiorach Muzeum
Narodowego w Kielcach
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 16, 241-252
R ocznik M uzeum Narodowego w Kielcach Tom X V I , K raków 1992
JAN G ŁÓ WK A
T Ł O K I PIE C Z Ę T N E W ZBIORACH
M U Z E U M N A R O DO W EG O W KIELC ACH
Z a in te re so w a n ie k o le k cjo n e rstw em zab y tk ó w sfra g isty c zn y c h w trad y c ji m u z e a l n ic tw a kieleckiego sięga połow y X IX w ieku. W zb io ra ch T o m a sz a Z ie liń sk ie g o , n a czelnika p o w ia tu kieleckiego, znajdow ały się tłoki p ie cz ętn e i odciski pieczęci w liczbie 72 p o zy cji, a w śró d n ic h ste m p le i pieczęcie u rzę d o w e , kościelne i k la sz to rn e , szla ch eck ie, a także królew skie*. Z b ió r te n był dość zró żn ico w an y i m o ż n a w n im było zn aleźć pieczęć m a jestaty c zn ą W ładysław a W a rn eń cz y k a, p a s z p o rto w ą K o m isji P o rządkow ej W o jew ó d ztw a S an d o m ie rsk ieg o z 1749 r. czy też ste m p e l wsi W a rzy n z 1801 r . 2
W d zieja ch M u z e u m P olskiego T o w a rz y stw a K ra jo z n aw cz eg o , założonego w K ielca ch w 1908 r., sp o ty k a m y się także ze śladam i św iadczącym i o sfra g isty c zn y c h z a in te re so w a n ia c h o p ie k u n ó w z b io ró w , choć tłoki i odciski pieczęci nie stanow iły kolekcji dużej i sy stem a ty cz n ej. N a p o d sta w ie stareg o in w e n ta rz a e k sp o n ató w z lat 1908-1939 u d ało się u sta lić , że w m u z e u m zg ro m a d zo n o sk ro m n ą liczbę 12 pozycji. W iększość z n ic h zachow ała się do d n ia d z isie jsz e g o 3.
K o lek c ja tłoków p ie cz ętn y c h ze zb io ró w D zia łu H isto rii M u z e u m N aro d o w e g o w K ielca ch liczy 68 ek sp o n ató w . Je d e n ste m p e l jest p rze ch o w y w an y w D zia le A rc h eo lo gii. N a js ta rsz a p ieczęć p o ch o d z i z 2. połow y X V I w ., najn o w sze sięgają w sp ó łc ze sn o ś ci. K ilk a egzem plarzy pow stało w X V III stu leciu , a spora część w w ieku X IX . S pośród pieczęci zw iązan y ch z K ielcam i m o żn a w y m ien ić 10 ek sp o n ató w , p o zo stałe w w ięk szości d o ty c zą K ielecczy zn y , część p o ch o d z i z in n y ch te re n ó w .
O siem pozycji to tłoki pieczętne z zasobów M u zeu m P T K w K ielcach sprzed 1939 r., 17 ek sponatów pochodzi także z daw nych zbiorów P T K , na co w skazuje w pis z 1960 r. do ak tu aln e j księgi in w en tarzo w ej, choć nie są za n o to w an e w in w e n ta rz u z lat 1908- - 1 9 3 9 4. P ozo stałe to za k u p y , d ary i przekazy z czasów n ajn o w szy c h . W iększość
1 I. Jakim owicz Tom asz Zieliński i jego zbiory. „R ocznik M uzeu m Św iętokrzyskiego w K ielcach ” 1970 t. 6, s. 292
2 J. Ł epkow sk i Zbiór śp. Tom asza Zielińskiego w Kielcach. W arszawa 1860. s. 7 0 -7 5 3 Księga inw entarzow a M uzeum Polskiego T o w a rzystw a K ra jo zn a w czeg o przechow yw ana
w D ziale G łów n ego Inwentaryzatora M uzeum N arod ow ego w K ielcach
4 Księga inw entarzow a D zia łu H istorii M N K i: podczas w pisyw ania eksponatów w 1960 r. zastosow ano form ułę „daw ne zbiory P T K ” .
242 J a n G łów ka
tłoków w y k o n an a została z m o sią d z u , n ie lic zn e z żelaza, n ie k tó re z czasów n a m b liższych to ste m p le g um ow e. P ra w ie w szystkie posiadają rękojeści d re w n ia n e , to czo n e i p ro filo w a n e. N ie k tó re u c h w y ty p o c h o d z ą z o k resu późn iejszeg o niż p rzy m o c o w an e do n ic h tłoki.
Z b ió r p o d zielo n o na dw ie głów ne g ru p y : tłoki p ie c z ę tn e osób fizycznych i tłoki p ie cz ętn e o só b p ra w n y c h , te z kolei na p o d g ru p y : pieczęcie o sobow e, m o n o g ram o w e , w ładz i u rz ę d ó w p a ń stw o w y c h , sądow e, w ojskow e i p o w sta ń cz e, sa m o rz ąd o w e , szkolne, cechow e, kościelne oraz o rg an iz ac ji i in sty tu c ji u ży teczn o ści p u b lic z n e j. N ie m a w śró d n ic h tłoków o specjalnej w arto śc i arty sty c z n e j. K ilk a jest g o d n y ch z a in te re sow ania ze w zględu n a w arto śc i poznaw cze. S zczególnie n ie k tó re tłoki u rzę d o w e , p o ch o d z ąc e z X IX w ., choć w y ró ż n ia ją się sz ab lo n o w y m ry su n k iem i treśc ią , w a rto om ów ić z u w agi n a n ie lic zn e o p ra c o w a n ia i w zm ianki o pieczęciach z tego o k re su . D o ty cz y to n p . ste m p li d o zo ró w k o śc ieln y ch , w ójtów i u rzę d ó w g m in n y c h . T ło k i n ow ego ty p u w p ro w a d zo n o do ty c h in sty tu c ji po 1869 r., a w p o lu pieczęci u m ie sz czo n o w ize ru n ek h e r b u g u b e rn ia ln e g o .
K o lek cja kielecka n ie jest z b y t d u ż a , tr u d n o w ięc p rz e p ro w a d z a ć d o k ła d n iejsze p rac e p o ró w n aw cze p o sz cz eg ó ln y c h g ru p tłoków p ie c z ę tn y c h , ry su n k ó w po la p ie c z ę t- nego i treśc i legendy otokow ej. A rty k u ł n in iejszy m a w ięc za za d an ie p o in fo rm o w a ć czyteln ik ó w o zasobie tłoków p ie c z ę tn y c h w zb io ra ch kieleckiego m u z e u m (w g sta n u na rok 1985) i p rzy b liży ć n ie k tó re , ciekaw sze pieczęcie. W za m ie rz en iach D z ia łu H isto rii jest o p rac o w a n ie p ełn eg o k atalo g u tło k ó w , k tó ry będ zie zaw ierał także o d cisk i ste m p li z arc h iw alió w b ę d ą cy c h w p o sia d a n iu naszego m u z e u m .
G ru p ę t ł o k ó w p i e c z ę t n y c h o s ó b f i z y c z n y c h o tw ie ra pieczęć sta ro s ty chęciń sk ieg o Ja n a K le m e n sa B ranickiego. Je st to tłok w yk o n an y z jed n eg o kaw ałka m e talu w raz z rękojeścią. O śm io b o c zn y u c h w y t ro zszerza się u d o łu , p rz e c h o d z ą c w ow al ste m p la . W c e n tru m pola p ie cz ętn e g o h e rb G ry f, w o to k u n apis: JO A N : C L E M : C O M E S D E : R U S C A : B R A N IC K I: C A P IT : C H E N C I N . L e g e n d a o to k o w a zain icjo w an a ro zetk ą, o b ra m io n a o b w ó d k ą w e w n ę trz n ą ciągłą i ze w n ę trz n ą p e re ł k o w ą 5. W łaściciel tło k u , syn S tan isław a sta ro sty chęcińskiego i H e le n y z T a r łó w , p ełn ił u rz ą d sta ro sty od 1615 r., p osłow ał w latach 1642-1654, zm arł w 1657 r . 6
K o le jn y m in te re su ją c y m ek sp o n a te m jest tlo k p ie cz ętn y z o k resu K się stw a W a r szaw skiego. W p o lu p ie c z ę tn y m h e rb sa sk o -p o lsk i, p o d n im w d w ó ch w ierszach n ap is: F L O R Y A N C H O Y N A C K I P IS . A K T . D E P A R : K R A :. W o to k u F R E D : A U G : ZB: L A S : K R O L S A S : K S Ę : W A R S Z A :7.
D o g ru p y tłoków p ie c z ę tn y c h osób fizy c zn y c h n ależy kopia ste m p la p ie cz ętn e g o L u d w ik a S tan isław a Ł ęto w sk ie g o , a d m in is tra to ra diecezji k rakow skiej, od 1842 r. ró w n ież a d m in is tra to ra dla jej części w K r ó le s tw ie 8. W p o lu p ie c z ę tn y m h e rb O gori- czyk na ta rc zy b isk u p ie j, n ak ry te j m itrą i k o ro n ą p o d k ap e lu sz em , z dw om a p o w ią z a n y m i sy m e try cz n ie sz n u ra m i i d w u n a sto m a c h w a sta m i w trz e c h rzę d ach . W o to k u w 5 T ło k żelazny do laku, ow alny 3 0 x 26 m m , w ys. z rękojeścią 115 m m , nr inw. M N K i/H /1 6 * (gw iazdka oznacza, że tłok pochod zi ze zbiorów P T K i zanotow an y był w inw entarzu z lat 1908-1 9 3 9 ).
6 P olski Słow nik B iograficzny (P S B ). T .2 . Kraków 1936, s. 4 0 2 -4 0 3 ; K . N iesieck i
H erb a rz Polski. T . 4. Lipsk 1839, s. 303; A. Boniecki H erb a rz Polski. T .2 . z. 3.
W arszawa 1900, s. 103
7 T ło k m osiężn y do laku, ow alny 40 x 35 m m , w ys. z rękojeścią 63 m m , nr inw. M N K i/H / 1833*
8 P S B T . 18/1 z. 76. W rocław 1973, s. 3 6 1 -3 6 3 ; Encyklopedia Kościelna. T .1 2 . W arszawa 1879, s. 5 8 1 -5 8 6 ; K. N iesieck i H erb a rz... T . 7, s. 57
Tłoki pieczętn e w zbiorach M u zeu m Narodowego w K ielcach 243
Ryc. 1. P ieczęć starosty chęcińskiego Jana Klemensa Branickiego, po 1615 r.
d w ó ch w iersz ac h n ap is: L U D O V I C U S S T A N I S L A U S O G O Ń C Z Y K D E Ł Ę T O W L Ę T O W S K I S .T .D . C U S T O S C A T H E D R A L I S D IO E C E S IS C R A C O V . A D M I N I S T R A T O R G E N E R A L I S E T V IC A R I U S A P O S T O L I C U S . T ło k w y konany został w fo rm ie w y m ie n n ej m a try c y p ie c z ę tn e j9.
N a jm ło d sz y w tej g ru p ie jest tło k g u m o w y p p łk a d ypl. L u d w ik a D o m o n ia , z astęp cy d o w ó d cy 6 L w ow skiej B ry g ad y S trz elcó w , żo łn ierza 2 K o rp u s u i u cz estn ik a b itw y p o d M o n te C a ssin o . P ieczątk a ta znalazła się w z b io ra ch m u z ea ln y ch w raz z d u ż ą kolekcją p a m ią te k o so b isty c h , d o k u m e n tó w , o d zn a c z e ń , alb u m ó w i p rz e d m io tó w c o d z ie n n eg o u ż y tk u p rze k aza n y ch m u z e u m p rze z L . D o m o n ia wr 1977 r . 10
W ś ró d p i e c z ę c i o s o b o w y c h sp o ty k a m y ste m p e l z w y o b ra że n iem h e rb u L eliw a M o rs tin ó w w p o lu p ie cz ę tn y m . P od h e rb e m u m ie sz czo n o n apis: R O M A N H R . M O R S T I N . P ole p ie c z ę tn e p o sia d a g ro szk o w an ą fa k tu rę , a tłok został o sad zo n y w rękojeści d re w n ia n e j, toczonej i p ro filo w a n e j, k o lo ru c z a r n e g o 11. N a jsta rsz ą pieczęcią w tej g ru p ie , a zarazem n a jsta rsz y m tło k iem w całej kolekcji, jest ste m p e l o d k ry ty p o d cz as p ra c w y k o p alisk o w y ch , p ro w a d z o n y c h w 1960 r. n a w zg ó rzu zam kow ym w P iń cz o w ie. Je st to n ie w ielk ich ro z m ia ró w tłok z p rz y lu to w a n ą tu lejk ą,
9 T ło k m o siężn y do laku, okrągły 0 — 64 m m , grubość 6 m m , nr inw . M N K i H /3 2 0 2 ; o pieczęciach dostojników k ościeln ych por. J. Szym ański N a u k i pom ocnicze historii. W arszawa 1983, s. 689; M . G u m ow sk i, M . H aisig, S. M ikucki S fragistyka. W arszawa 1960, s. 12 6 -1 2 9 . O sfragistyce kościelnej pisze m. in. Ch. Zieliński S z tu k a sakralna. P oznań 1959, s. 766, 768.
10 T ło k gu m o w y do tu szu , prostokątny 17 x 44 m m , w ys. z u ch w ytem 25 m m , nr inw . M N K i/H /2 8 3 7 /4
11 T ło k m osiężn y do tu szu , ow alny 2 3 x 2 1 m m , w ys. z rękojeścią 105 m m , nr inw . M N K i/H /1 2
244 Ja n G łów ka
służącą do m ocow ania rękojeści. W p o lu p ieczęci w tarczy h e ra ld y cz n ej, o zd o b io n ej m o ty w e m ro ślin n y m , h e rb D ę b n o . W gó ry n a d tarczą litery: M O 12. P ieczęć ta należała do M ik o łaja O leśn ick ieg o z P iń cz o w a , zm arłeg o ok. 1566-1567 r., p o sła n a sejm y, o p ie k u n a ró żn o w ie rc ó w , w łaściciela d ó b r piriczow skich od 1546 r., gd y n a b y ł je o d Ja n a T ę c z y ń s k ie g o 13.
D o kateg o rii tłoków p ie c z ę tn y c h o só b fizycznych zaliczono także t ł o k i p i e - c z ę t n e m o n o g r a m o w e z p rz e ło m u X IX i X X stu lec ia, w przew ażającej części m o sięż n e, w ykonane zw ykle w ra z z u c h w y te m z jed n eg o kaw ałka m e ta lu , o ró ż n y c h k sz tałtac h stem p la. W z b io ra ch m u z e u m jest ich 8. S łużyły n ie g d y ś do p ie cz ęto w a n ia k o re sp o n d e n c ji i d o k u m e n tó w o só b , k tó re p o z o sta n ą dla nas n ie z n a n e 14.
G ru p ę t ł o k ó w p i e c z ę t n y c h o s ó b p r a w n y c h zapo czątk o w u je p o d g ru p a t ł o k ó w w ł a d z p a ń s t w o w y c h . W niej zn a jd u ją się trz y ste m p le X IX -w ie c z n e . P ierw szy m z n ic h jest p ieczęć g e o m etry rzą d o w e g o p rz y K o m isji R ządow ej P rz y c h o dów i S k arb u . W p o lu pieczęci g odło K ró le stw a P olskiego, rosyjski o rzeł d w u g ło w y , a n a jego p ie rsi p o d k o ro n ą na tle ro zp ię teg o płaszcza o rzeł polski w tarczy i w o w alu. R y su n ek tło k u jest c h a ra k te ry sty c z n y dla o k re su p o 1824 r., gdy ste m p le u rz ę d o w e zaczęła w ykonyw ać m e n n ic a w arszaw ska. P o d g o d łe m K ró lestw a P olskiego w d w ó c h w ierszach napis: I E O M E T R A | R Z Ą D O W Y . W o to k u ciąg dalszy legendy: P R Z Y K O M : R Z Ą D : P R Z Y C H O D Ó W I S K A R B U 15.
P ieczęcie tego ro d z a ju z n azw ą K ró le stw a P olskiego lu b u rz ę d u w leg en d zie o to kowej i p o lu p ie c z ę tn y m w y stęp o w ały do 1830 r. P o u p a d k u p o w sta n ia listo p ad o w e g o pojaw iły się pieczęcie z n ap isa m i p o lsk o -ro sy jsk im i, a w 2. połow ie X IX w. le g en d a była w języku r o s y js k im 16.
K o lejn ą w tej g ru p ie tłoków jest pieczęć N a c ze ln ik a R z ą d u C yw ilnego K ró le stw a P olskiego z h e rb e m cesarstw a ro syjskiego i o rłe m K ró le stw a w ta rc zy h erb o w ej n a p ie rsia c h o rła dw u g ło w eg o oraz n ap isem : P R Z E S Y Ł K A 17.
T rz e c im jest ciekaw y tło k p ie cz ętn y z o k re su p o w sta n ia styczniow ego. W p o lu p ie c z ę tn y m w tró jd z ieln e j ta rc zy h erb o w ej p o d k o ro n ą u m ie sz co n o god ła P o lsk i, L itw y i R u si — O rła , P o g o ń i M ic h a ła A rc h an io ła. W o to k u n ap is za in ic jo w an y rezetką: R Z Ą D N A R O D O W Y . R Ó W N O Ś Ć . W O L N O Ś Ć . N I E P O D L E G Ł O Ś Ć . L e g e n d a o tokow a, z n a jd u ją ca się w p o lu p ieczęci, o b ra m io n a jest o b w ó d k ą ciągłą ze w n ę trz n ą , p o d w ó jn ą. W y k o n a n y z o ło w iu tłok p o zb a w io n y jest rę k o je ś c i18. W y s tę p u ją cy n a tej pieczęci tró jp o lo w y h e rb c h a ra k te ry z u je ste m p le w szy stk ich w ład z i urzęd ó w p ow stańczych. P ojaw ił się na pieczęciach po u tw o rze n iu R ząd u N aro d o w eg o
12 T ło k m osiężn y do laku, okrągły 0 - 1 7 ,5 m m , bez rękojeści, nr inw . D ziału A rch eologii 4047
13 P S B T .2 3 , s. 7 6 8 -7 7 1 ; K. N iesieck i H erb a rz... T .3 , s. 3 2 6 -3 2 8 14 N r inw . M N K i/H /3 9 2 3 -3 9 3 1
15 T ło k m osiężn y do laku, okrągły 0 - 2 3 m m , w ys. z rękojeścią 90 m m , nr inw . M N K i/H /8 *
16 S. K . K uczyński Pieczęcie M ennicy W arszaw skiej. „B iu letyn N u m izm a ty czn y ” 1967 nr 19, s. 3 4 2 -3 4 4
17 T ło k m osiężn y do laku, okrągły 0 - 2 8 m m , w ys. z rękojeścią 88 m m , nr inw . M N K i/H /5 *
18 T ło k ołow iany do tu szu , okrągły 0 - 3 9 m m , w ys. z uchw ytem 29 m m , nr inw . M N K i/H /1 7 9 1 . Podobn y tłok p ieczętn y w P aństw ow ych Zbiorach Sztuki na W aw elu , O ddział w S tryszow ie, dep. nr 123 eksp onow any na w ystaw ie „W rocznicę pow stania styczn iow ego 1 8 6 3 -1 9 8 3 ” .
T łoki pieczętne w zbiorach M u zeum N arodow ego w Kielcach 245
R yc. 2. P ieczęć R ządu N arodow ego, 1863 r.
w 1863 r. S y m b o lik a ta p rz y p o m in a ć m ia ła o istn ie n iu niepodległej R z ec zy p o sp o lite j, wskazyw ała na dążenie do połączenia w szystkich ziem i narodów , w chodzących niegdyś w jej s k ła d ł9.
T ł o k i p i e c z ę t n e u r z ę d ó w p a ń s t w o w y c h o b e jm u ją cz te ry pozycje. N a leży do n ic h ste m p e l B u d o w n ic ze g o R z ąd o w e g o K ró le stw a P olskiego z 1. p o łow y X I X w. Z te g o sam ego o k re su p o ch o d z i tło k p ie c z ę tn y K o m o ry C elnej w O p a to w c u . R y su n e k go d ła p a ń stw o w e g o i treść w sk azu ją n a ich w y k o n an ie p rz e d 1830 r.
N ajc ie k aw szy m ek sp o n a te m w tej g ru p ie jest pieczęć lekarza w ięzienia i m ia sta K ielc. W p o lu p ie c z ę tn y m zn a jd u je się god ło K ró le stw a P olskiego. W o to k u u góry n ap is: G U B E R : K R A K O W S K A . W d o ln y m p ó łk o lu w d w ó ch w ierszach: L E K A R Z | W I Ę Z I E Ń . I M I A S T A K I E L C 20. T ło k te n p o c h o d z i z lat 1 8 3 7-1841, g d y p o lik w id acji istn ie ją c y c h w o k resie 1 815-1837 o śm iu w o jew ó d z tw u tw o rz o n o g u b e rn ie . P iec zę tn e tło k i sądow e o b e jm u ją 6 ek sp o n a tó w , sp o śró d k tó ry c h n a u w agę zasłu g u ją: ste m p e l P re ze sa S ą d u P o w iato w eg o w K ie lc a c h , pieczęć O śro d k a Z a m iejscow ego S ąd u W ojew ó d zk ieg o w K ie lc a c h z sie d zib ą w R a d o m iu , a także ste m p e l S ą d u P o w iato w eg o w Ję d rz ejo w ie . W szy stk ie u ży w a n e były w latach 70. n aszego w iek u , aż do re fo rm y są d o w n ictw a i p o c h o d z ą z d a ru M e n n ic y P ań stw o w ej w W a rs z a w ie 21.
P i e c z ę c i e w o j s k o w e re p re z e n to w a n e są p rz e z dw a tłoki p ie cz ętn e , a m ia n o w icie ste m p e l R e g im e n tu K o n n e g o im . K ró lo w ej z k o ń ca X V I I I w. oraz ste m p e l z czasów p o w sta n ia sty czn io w eg o , u ży w a n y w o d d z ia le Z y g m u n ta C h m ieleń sk ie g o [C h m ie liń sk ieg o ]. P ierw szy z w y m ie n io n y c h tłoków p o sia d a w p o lu m o n o g ra m :S A R , a p o d n im n ap is: M I L I /T A R I A . W leg en d z ie czytam y: R E G I M E N T K O N N
-19 W zbiorach M uzeu m W ojska P olskiego w W arszaw ie znajduje się duży zbiór tłoków p ieczętn ych od d ziałów , d ow ódców i instytucji R ządu N arod ow ego, por. Pow stanie
S tyczn io w e w zbiorach M W P . K a ta lo g . W arszawa 1966, 13.
20 T ło k m o siężn y do laku, okrągły 0 - 2 5 m m , w ys. z rękojeścią 35 m m , nr inw. M N K i/H /1 7
246 J a n G łów ka
K R Ó L O W Y 22. W ro k u 1789 p rz e m ia n o w a n o te n re g im e n t na P u łk 1-szy P rz ed n ie j S traży im . K ró lo w e j. Z n a n e $ą pieczęcie re g im e n tu z w ize ru n k iem o rła w k o ro n ie w p o lu p ie c z ę tn y m i n ap isem in fo rm u ją c y m o fo rm acji w legen d zie o to k o w e j23.
W p o lu p ie cz ętn y m d ru g ie g o z w y m ie n io n y c h tłoków czytam y n ap is u m ie sz czo n y w trz e c h w ierszach: P U Ł K | C H M I E L I Ń S K I E G O | K I E L E C K I ; w o to k u : D Y W IZ Y A K R A K O W S K A D O W Ó D Z C A P U Ł K U 24. P ieczęć ta , p o ch o d z ąc a ze sta ry c h z b io ró w M u z e u m P T K w K ie lc a c h , tra fiła zap ew n e do m u z ea ln eg o m a g a zy n u dzięki zap obiegliw ości k u sto sza T a d e u s z a W łoszka, także u cz estn ik a w alk p o w sta ń cz y ch .
K o lejn ą p o d g ru p ą tłoków p ie c z ę tn y c h są s t e m p l e n i e m i e c k i e z o k r e s u I I w o j n y ś w i a t ó w ej . W ś ró d n ic h p ieczęć m iejska S tarac h o w ic oraz tłok sta ro sty po w iato w eg o tej m iejscow ości. T rz e c im tło k iem z tej g ru p y jest ste m p e l sąd u gro d zk ieg o w Ję d rz ejo w ie . W p o lu p ie c z ę tn y m w c z te re ch w ierszach u m ie sz czo n o napis: G E N E R A L | G O U V E R N E M E N T | B U R G G E R IC H T | IN JĘ D R Z E JÓ W . S Ą D G R O D Z K I W J Ę R Z E J O W I E . N a o b rz e ż u w y ry to n u m e r: 7 6 9 2S.
P i e c z ę c i e i n s t y t u c j i s a m o r z ą d o w y c h o tw ie ra pieczęć m iejska K ielc. U rz ą d rad zieck i p o sia d ał p ra w o u ży w a n ia pieczęci z h e rb e m m ia sta , n a d a n y m p rze z F ry d e ry k a Ja giellończyka w 1493 r. W z b io ra c h m u z ea ln y ch zachow ał się tłok p ie cz ętn y z p rz e ło m u X V I I I i X IX w . 26 W p o lu p ie c z ę tn y m h e rb m ia sta w ta rc zy h era ld y cz n ej o zd o b io n ej o rn a m e n te m ro ślin n y m . P o d k o ro n ą litery: C K u ję te w dw ie rozetki i ro zd z ie lo n e trzecią. W o to k u pieczęci n a p is zain icjo w an y w g órnej części ste m p la ro zetką: M U N U S . P .M .I .D . F R I D E R I C I . C A R D I N A L I S . D .G . E . C . 27 L e g e n d a oto k o w a jest o b w ied z io n a linią ciągłą w e w n ę trz n ą i ze w n ę trz n ą oraz perełk o w ą z e w n ętrzn ą . M e talo w a rękojeść składa się z d w ó ch części — p ie rw o tn e j m osiężnej w kształcie stożka i żeliw nej w alcow atej. D w ie pieczęcie (odciski tłoków ) tego ty p u z lat 1566 i 1789 w y m ie n ia W . W itty g pisząc: „ F ry d e ry k Ja g iello ń czy k , k ard y n a ł i b isk u p krakow ski n a d a ł m ia stu h e rb : w p o lu cz erw o n y m , p o d złotą k o ro n ą litery C .K .” 28
22 T ło k m osiężn y do tu szu , ow alny 22 x 20 m m , w ys. z rękojeścią 85 m m , nr inw.
M N K i/H /l* . O tym regim en cie pisze B. G em barzew ski R odow ody pułków polskich
i od d zia łó w równorzędnych od 1717 do 1831 r. W arszawa 1925, s. 19.
23 Por. M . G um ow ski Handbuch der Polmsche Siegelkunde. Graz 1960, s. 175, tabl. L X X I I I , s. 121, 122
24 T ło k m osiężn y do tu szu , okrągły 0 - 3 3 m m , w ys. z rękojeścią 46 m m , nr inw. M N K i/H '3
25 T ło k m osiężn y do tu szu , okrągły 0 - 3 5 m m , w ys. z rękojeścią 102 m m , nr inw . M N K iH /2 7 9 7
26 T ło k m osiężn y do laku, okrągły 0 - 2 8 m m , w ys. z rękojeścią 90 m m , nr inw . M N K i H /2 * . O dcisk pieczęci miejskiej w: W . D zik ow sk i, D . K opertow ska Toponimia
K ielc. W arszawa 1976
27 „ M u n u s per m odu m illustrissim i dom ini Friderici cardinalis D e i gratiae ep iscop i C racovien sis”
28 W . W ittyg Pieczęcie m iast daw nej Polski. Kraków 1914, s. 112, 113; odn otow an o tam także pieczęć w ójtow ską zachow aną na d ok um encie z 1778 r. z napisem : S I G I L L U M . O F F I C I I . A D V O C A T I A L I S . K I E L C E N S I S s. 113; por. J. Pazdur D zieje K ielc do
1863 roku. W rocław 1967, s. 7 4 -7 5 ; M . B aliński, T . L ipiński S ta ro ż y tn a P olska p o d w zględem h istoryczn ym , geograficznym i sta tysty c zn y m . W arszawa 1823 -1 8 4 6 . T .2 ., s.
26, 409; J. N . C h ądzyński H isto ryczn o -sta tystyczn e opisy m iast sta ro żytn ych . T .2 . W arszawa 1855, s. 135
Tłoki pieczętne w zbiorach M u zeu m N arodow ego w Kielcach 247
R yc. 3. P ieczęć miejska K ielc, X V I I I /X I X w.
Z o k re su tu ż p o o d zy sk an iu n iep o d leg ło ści w 1918 r. p o c h o d z i tło k p ie c z ę tn y kieleckiego M a g is tra tu . W c e n tru m pieczęci h e r b m ia sta , w o to k u n ap is: W Y D Z IA Ł Ż Y W N O Ś C IO W Y M A G IS T R A T . K I E L C E 29. N ależy w spom nieć, że kilka odcisków p ieczęci m a g istra c k ic h zachow ało się w arc h iw alia ch p rze c h o w y w a n y c h w D zia le H is to rii. K o le jn y m ste m p le m z tej g ru p y jest p ieczęć g u m o w a z lat I w o jn y św iatow ej u ży w a n a p rz e z K o m isję A p ro w iz ac y jn ą p rzy K o m ite c ie O b y w a te lsk im w S k a rż y sk u - - K a m ie n n e j30.
In te re s u ją c y m p rz y k ła d e m pieczęci w iejskiej jest tłok p ie cz ętn y w si C m irisk. W p o lu p ie c z ę tn y m p rz e d sta w io n o ry su n e k k ry teg o g o n te m g o łę b n ik a, zw ień czo n eg o m ałą k o p u łk ą. P o d staw a w fo rm ie pala w b ite g o w ziem ię, p o d p a rte g o u d o łu d w iem a u k o śn ie u ło ż o n y m i p o d p ó rk a m i. T ło k p o c h o d z i z 1. p ołow y X I X w . 31
W g ru p ie pieczęci in sty tu c ji sa m o rz ąd o w y c h z n a jd u je się X IX -w ie c z n y tłok g m in y S łu p ia , p o w ia tu opato w sk ieg o . W p o lu p ie c z ę tn y m h e rb g u b e rn i ra d o m sk ie j, w o to k u n ap is n astę p u ją c e j treści:
riEHATb rMMHbl CJiyfl.fl
w d o ln y m p ó łk o lu ,OnATOBCKMH YB3Xlb
w g ó rn y m półk o lu . S te m p e l m o sięż n y , okrąg ły o śre d n ic y 31 m m , o sa d zo n y został w rękojeści d re w n ia n e j, toczonej i p ro filo w a n e j, a w ysokość całości w y n o si 100 m m 32.T e g o sam ego ro d z a ju tło k am i p ie cz ętn y m i są ste m p le w ójtów z g m in p o w ia tu kieleckiego. W y m ien ić należy następ u jące m iejscow ości: D ą b ro w a , Ł o p u sz n o , M n ió w . T ło k i te p o c h o d z ą z 2. poło w y X IX w ieku. W szy stk ie c h a ra k te ry z u ją się je d n ak o w y m ry su n k ie m w p o lu p ieczęci, tj. w y o b ra że n iem h e r b u g u b e rn i kieleckiej — p iecem h u tn ic z y m p o d k o ro n ą w w ień c u z liści la u ro w y c h , p rze w iąza n y m u d o łu k o k ard ą .
29 T ło k m osiężn y do tuszu , okrągły 0 - 3 5 m m , w ys. z rękojeścią 86 m m , nr inw. M N K i/H /1935
30 T ło k gum ow y do tuszu , okrągły 0 - 3 5 m m , w ys. z rękojeścią 59 m m , nr inw. M N K i/H /3 9 3 2
31 T łok żelazny do laku, okrągły 0 - 2 9 m m , w ys. z rękojeścią 125 m m , nr inw. M N K i/H /6
32 T ło k m osiężn y do laku, okrągły 0 - 3 1 m m , w ys. z rękojeścią 100 m m , nr inw . M N K i/H /2 5
248 Jan G łów ka
Ryc. 4. Pieczęć połączon ych cech ów ślusarzy, kow ali, konw isarzy i m ie
czników z W iślicy, X V II w.
T re ś ć leg en d y otokow ej jest zb u d o w a n a w ed łu g tego sam ego sc h e m a tu , zm ien ia się tylko n azw a m iejscow ości. P ieczęcie tego ty p u p ojaw iły się około 1870 r ., gdy za tw ie rd z o n o ukaz carski z 25 I I 1869 r ., nak azu jący u ży w a n ie h e r b u g u b e rn ia ln e g o w m n ie jsz y ch m ia sta c h , g m in a c h , kasach sąd o w y ch i d o z o ra c h k o ś c ie ln y c h 33.
W ś ró d p ieczęci g m in n y c h zw raca u w ag ę tło k p ie cz ętn y z o k re su p o w sta n ia listo p ad o w eg o . W p o lu p ie c z ę tn y m w d w u d zie ln e j ta rc zy p o d k o ro n ą u m ie sz czo n o h e rb y P olski i L itw y . W o to k u zn a jd u je się n ap is: K R Ó L E S T W O P O L S K I E W O IE : S A N D O M : O B W : R A D O M | W O Y T G M I N Y Z A K O W I C 34. T e g o ro d z a ju w y o b ra że n ia n a p ie c z ę tn e u sta liły się w 1831 r. Ju ż w g r u d n iu 1830 r. z u rz ę d ó w w ycofano p ieczęcie z g o d łe m K ró le stw a P olskiego, a 19 lu te g o 1831 r. R ząd N a ro d o w y w p ro w a d z ił n o w e g o d ło , w zyw ając M e n n ic ę W arszaw sk ą, „ a b y n a p ie częciach w ład z rzą d o w y c h obok O rła P o g o ń L ite w sk a rż n ię ta b y ła ” . P o u p a d k u p o w sta n ia listo p ad o w e g o zg o d n ie z n ak a ze m B a n k u P olskiego z w rz eśn ia 1831 r. pieczęcie te były w ycofyw ane do 1833 r . 35
Je d y n ą p i e c z ę c i ą s z k o l n ą w całym z b io rz e jest tłok Szkoły E le m e n ta rn e j K atolickiej w L elow ie, w ów czesnym pow iecie olkuskim . S tem p el z 1. połow y X IX w ., p o d o b n ie jak o m a w ian e już p ieczęcie u rz ę d ó w p ań stw o w y c h , p o sia d a w p o lu g odło K ró le stw a P o lskiego sp rz e d 1831 r . 36
33 M . G um ow ski H erby m iast polskich. W arszawa 1960, s. 15; S. K . K uczyń ski Zbiory
sfragtstyczne Archiwum Głównego A k t D aw n ych w W arszaw ie. „W iadom ości N u m i
zm atyczn e” R .16. 1972 z. 4 ., s. 241
34 T ło k m osiężn y do tu szu , okrągły 0 - 3 1 m m , bez rękojeści, nr inw . M N K i/H /1 8 5 7 35 W . T erleck i M ennica W arszaw ska 1 7 6 5 -1 9 6 5 . W arszawa 1970, s. 119, 128, 239; S. K.
K u czyń sk i Z d ziejów jedn ej pieczęci. „B iu lety n N u m izm a ty cz n y ” 1981 nr 10/109, s. 187; o pieczęciach okresu pow stań narodow ych m. in. M . G u m ow sk i, M . H aisig, S. M ikucki S fra g isty k a ..., s. 2 5 8 -2 6 0
36 T ło k m osiężn y do laku, okrągły 0 - 2 5 m m , w ys. z rękojeścią 73 m m , nr inw. M N K i/H /7 *
T łoki pieczętn e w zbiorach M u zeum N arodowego w Kielcach
249
R yc. 5. P ieczęć klasztoru bernardy n ów w Strzegocin ie, X V I I I /X I X w.
K o lej n a t ł o k i c e c h o w e ; w śró d n ic h n ajsta rsz a jest X V II-w ie c z n a p o d w ó jn a p ie cz ęć żelazna p o łą c z o n y c h cechów ślu sarzy , kow ali, k onw isarzy i m ieczn ik ó w z W iślic y , n a co w sk azu je ry su n e k po la p ie cz ętn e g o p rze d staw ia ją cy klu cz, p o d k o w ę, d z b a n i m iecz. T ło k w y k o n a n y został w raz z rękojeścią z je d n eg o kaw ałka m e ta lu , u d o łu w ksz tałcie w alca p rz e c h o d z ą c e g o w o śm io b o cz n y u c h w y t u góry. S tem p e l stro n y o d w ro tn e j jest p ra w ie całk o w ity m p o w tó rz e n ie m pola p ie cz ętn e g o stro n y głów nej i p rz e d sta w ia k lu c z , p o d k o w ę i m ie c z 37.
N a s tę p n y m tło k iem je st ste m p e l z 1. poi. X IX w ., należący do Z g ro m a d z e n ia K u p ie c k ie g o w K ie lc a c h . W p o lu p ie c z ę tn y m w y o b ra że n ia sym boliki k u p ie ck ie j, a m ia n o w icie laska M e rk u re g o i k otw ica. W o to k u n apis: U R Z Ą D S T A R S Z Y C H Z G R O M A D Z E N I A K U P I E C K I E w p o lu p ie c z ę tn y m u d ołu: M I A S T O | W O IE - W O D Z K I E : | K I E L C E 38.
K o ś c i e l n e t ł o k i p i e c z ę t n e są re p re z e n to w a n e p rze z dw ie p ieczęcie z X V I I I i p rz e ło m u X V I I I n a X I X stu lec ie. P ierw szeg o z n ic h uży w an o w kościele p a ra fia ln y m p .w . N a ro d z e n ia N ajśw iętsz ej M a rii P a n n y w Ż arn o w c u n a d P ilic ą 39. D ru g im jest p ieczęć k la sz to ru b e rn a rd y n ó w w S trz eg o c in ie w p ow iecie p u łtu s k im , 37 Por. katalog w ystaw y D aw ne górnictwo i hutnictwo Staropolskiego Zagłębia. K ielce
1961, s. 31; Z d ziejó w rzem iosła na K ielecczyżn ie. K ielce 1973, s. 10; jest to tlok żelazny do laku, okrągły 0 - 4 6 - m m , w ys. 137 m m , strona odw rotna 0 - 2 0 m m , nr inw. M N K i/H /6 8
38 T ło k m o siężn y do laku, okrągły 0 - 2 2 m m , wys. z rękojeścią 90 m m , nr inw. M N K i/H /4 *
39 Słow n ik G eograficzn y K rólestw a Polskiego i innych krajów słowiańskich. T .1 4 . W arsza wa 1895, s. 740; T ło k m osiężn y do laku, ow alny 42 x 36, w ys. z rękojeścią 111 m m , nr inw . M N K i/H /1 4 *
250 Ja n G łów ka
Ryc. 6. P ieczęć dozoru kościeln ego parafii L eszczyn y, po 1870 r.
diecezji płockiej. D e lik a tn y ry su n e k p o la p ie cz ętn e g o p rz e d sta w ia M a d o n n ę depczącą w ęża, w o to k u czytam y: S I G I L L U M C O N V E N T U S S T R Z E G O C I E N S I S 40.
O so b n ą p o d g ru p ą tłoków p ie c z ę tn y c h są s t e m p l e d o z o r ó w k o ś c i e l n y c h . W naszej kolekcji w y stę p u ją cz te ry ek sp o n a ty p o ch o d z ąc e z Ć m iń sk a, L e sz cz y n , Ł o p u sz n a i M n io w a . W szy stk ie z h e rb e m g u b e rn i kieleckiej w c e n tru m p ie c z ę c i41. W eszły w u ży cie po w y d an iu w 1869 i 1870 r. p rze p isó w re g u lu jący c h sto so w an ie now y ch ro d za jó w s te m p li42.
O sta tn ią g ru p ę tłoków sta n o w ią p i e c z ę c i e o r g a n i z a c j i i i n s t y t u c j i u ż y t e c z n o ś c i p u b l i c z n e j , w śró d n ic h 5 ste m p li g u m o w y ch M u z e u m Ś w ię to krzyskiego P T K w K ielca ch z o k re su m ię d zy w o je n n eg o (lata 30.) P ow stały o n e po 1936 r., g d y p o sta n o w io n o n ad a ć m u z e u m n azw ę Ś w ięto k rzy sk ieg o ; u ży w an e b y ły w m uzealnej kancelarii, bibliotece oraz do stem p lo w an ia n ie k tó ry ch eksponatów , głów nie archiw aliów . W a rto dodać, że w D ziale H isto rii jest p rzechow yw any A kt Założycielski K o m ite tu B u dow y M u z e u m Ś w ięto k rzy sk ieg o z b a rd z o in te re su ją c y m i o d cisk am i pieczęci m .in . p re z y d e n ta m ia sta , M ie jsk ie g o K o m ite tu P W i W F , S to w arzy sz en ia K u p có w P o lsk ic h , P olskiego C z erw o n eg o K rz y ż a 43.
W śró d sta rszy c h tłoków z 2. połow y X IX w. należy za n o to w ać p ieczęć K asy P o - życzkow o-O szczędnościow ej p o w ia tu m iech o w sk ieg o o raz tło k T o w a rz y stw a O szc zę d n o ścio w o -P o ży czk o w eg o „ N a d z ie ja ” p o w ia tu k ie le c k ie g o 44. P re z e n ta c ję tej o sta tn ie j g ru p y tłoków zam ykają 3 ste m p le g u m o w e z lat m ię d zy w o je n n y ch : tłok p ie cz ętn y K ato lick ieg o S to w arzy sz en ia M ło d z ie ży Ż eńskiej — O d d zia ł w K u rz e lo w ie , ste m p e l
40 T ło k m osiężn y do laku, okrągły 0 - 3 1 m m , w ys. z rękojeścią 90 m m , nr inw. M N K i/H /13*, por. Słow nik G eograficzny... T .1 2 . W arszawa 1890, s. 453; Encyklopedia
Kościelna. T .2 , s. 224
41 N r inw . M N K i/H /18, 2 2 , 24, 27
42 M . G um ow ski H erb y..., s. 15, 16
43 N r inw . M N K i/H / 157-161; nr inw. Aktu założycielskiego M N K i/H 3654 44 N r inw . M N K i/H /1907, 3933
Tłoki pieczętn e w zbiorach M u zeu m Narodowego w Kielcach 251
P olskiej M a cie rz y Szkolnej w S k a rż y sk u -K a m ie n n e j oraz pieczęć T o w a rz y stw a G im n a sty c zn eg o „ S o k ó ł” , także ze S k a rż y s k a -K a m ie n n e j45.
P rz e d sta w io n y w yżej m a teria ł w sk azu je na k onieczność b ard z iej szczegółow ego zajęcia się kolekcją sfra g isty c zn ą , z u w z g lę d n ie n ie m zb io ró w p rz e ch o w y w an y ch w in n y c h m u z e a c h K ielec cz y zn y o raz o dcisków pieczęci p o c h o d z ąc y ch z zasobów arc h iw aln y c h .
252 J a n G łów ka П Е Ч А Т Н Ы Е ПОРШ НИ В С О Б Р А Н И Я Х Г О С У Д А Р С Т В Е Н Н О Г О М УЗЕЯ В Г. К ЕЛ ЬЦ Е Печатные поршни в собраниях келецкого музея насчитывают 69 позиций и хранятся в О тделах истории и археологии (1 экспонат). Старейшая печать происходит со 2 пол. 16 в., несколько экземпляров возникло в 18 в., больш ая часть в 19, новейшие созданы в наше время. Большинство штемпелей сделан о из латуни, некоторые из железа, часть из резины. Почти у всех деревянные ручки, выточенные и профилированные, но больш инство ручек сделано позже чем сами штемпели. Поршни разделены на две категории: штемпели физических и юридических лиц. В этих основных группах выделено следую щ и е подгруппы: печати личные, м онограмны е, госу дарственных властей и учреждений, судебны е, военные и повстанческие, печати сам оупр а влений, школ, цехов, костелов, а также организаций и учреждений общ ественного пол ьзо вания. Коллекция печатных поршней келецкого музея не очень больш ая, но замечательная, о чем свидетельствует нпр 16-вечный ш темпель Николая Олесницкого из города Пинчува, штемпель старосты из Хенцин Яна Клеменса Браницкого (1 пол. 17 в.), городская печать г. Кельне (перелом 18 и 19 столетий) или штемпели периода народных восстаний. S E A L S T A M P S I N T H E C O L L E C T I O N S O F T H E N A T I O N A L M U S E U M IN K IE L C E Seal stam ps in the collections o f the N ational M u seu m in K ielce am ount to 69 item s and are kept in the D epartm en ts o f H istory and A rchaeology (1 item ). T h e old est stam ps com e from the 2nd h alf o f the 16th century, a few sp ecim en s w ere m ade in the 18th century, a large num ber in the 19th cen tury, and the m ost recent seal stam ps w ere m ade in the contem porary tim es.
M ost o f the stam ps w ere m ade o f copper, som e w ere m ade o f iron, and a few o f them were m ade o f rubber. A lm ost all stam ps have rounded, sectional w ood en han dles, but m ost o f the handles com e from a later period than the stam ps.
T h e seal stam ps are classified into tw o main categories: stam ps o f physical persons and legal persons. T h e se tw o basic groups are su bdivided into: seals b elon gin g to persons (also m onogram s), state authorities, courts, military and insu rgent authorities, self-govern m en t, schools, guilds ch urches, and public institution s. T h e collection o f seal stam ps in the N ational M useum in K ielce is not large, but it deserves n otice, w h ich is evid en ced by, e.g. a 16th century stam p o f M ikołaj O leśnicki o f P iń czów , a seal o f the C h ęciny ch ief adm inistrative officer Jan K lem en s Branicki from the early 17th century, a m unicipal seal o f the C ity o f K ielce from the turn o f the 18th and 19th cen turies, or stam ps from the tim e o f national U p risin gs.
