EWOLUCJA DZIAALNOCI AGROTURYSTYCZNEJ
W POLSCE I TYPOLOGIA WIEJSKICH GOSPODARSTW
TURYSTYCZNYCH
Jan Zawadka
Szkoa Gówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Streszczenie. W opracowaniu ukazano agroturystyk na tle wspóczesnych tendencji w rozwoju turystyki. Przedstawiono genez i etapy rozwoju agroturystyki w Polsce wraz z zaznaczeniem charakterystycznych dla poszczególnych etapów cech. Dokonano typologii wiejskich gospodarstw turystycznych ze szczególnym uwzgldnieniem ich zwizku z dzia-alnoci rolnicz. Podkrelono kierunki ewolucji dziaalnoci agroturystycznej w Polsce. Sowa kluczowe: agroturystyka, ekoagroturystyka, turystyka alternatywna, dziaalno agroturystyczna, stowarzyszenie agroturystyczne, typologia gospodarstw agroturystycz-nych
WSTP
Agroturystyka jako forma wypoczynku i rekreacji organizowana przez rolników i ich rodziny zyskuje w Polsce, podobnie jak w innych krajach, coraz wiksze uznanie. Jej genezy naley doszukiwa si w bogatych tradycjach letniskowych wielu wsi polskich sigajcych XIX wieku. Wyjazdy na letniska, traktowane pocztkowo przez bogatych mieszczan jako wymóg z tytuu zajmowanych przez nich pozycji spoecznych, z czasem poszerzyy si o now kategori turystów, tj. inteligencj miejsk udajc si w celach wypoczynkowych na wie i korzystajc najczciej z zakwaterowania u rolników, by na pocztku lat 90. ubiegego stulecia przeksztaci si w ich now zorganizowan form – agroturystyk. Wspóczenie agroturystyka traktowana jest jako jedna z form turysty-ki alternatywnej, a zarazem jako jeden z rodzajów pozarolniczej aktywnoci gospodar-czej wacicieli gospodarstw rolnych. Obserwacja praktyki oraz badania prowadzone w rónych orodkach naukowych upowaniaj do stwierdzenia, i nastpuje ewolucja tej formy turystyki, dotyczca gównie jej organizacji oraz skali, rodzajów i jakoci oferty
Adres do korespondencji – Corresponding author: Jan Zawadka, Szkoa Gówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydzia Nauk Ekonomicznych, Katedra Ekonomiki Edukacji, Komu-nikowania i Doradztwa, ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa, e-mail: jan_zawadka@sggw.pl.
agroturystycznej, a take uksztatowania si na jej bazie innych form turystyki na obsza-rach wiejskich.
W opracowaniu wykorzystano wybrane pozycje literatury, dane statystyki krajowej i regionalnej oraz wasne badania empiryczne prowadzone na terenie 12 gmin wiejskich województwa lubelskiego wród 81 wacicieli gospodarstw agroturystycznych i 218 tu-rystów korzystajcych z usug oferowanych przez te gospodarstwa.
AGROTURYSTYKA NA TLE WSPÓCZESNYCH TENDENCJI W TURYSTYCE
W XX wieku wiatowa turystyka, stymulowana bodcami ekonomicznymi, staa si zjawiskiem masowym i jednoczenie tematem dyskusji nad jej pozytywnymi i negatyw-nymi skutkami gospodarczo-spoecznegatyw-nymi. Obecne potrzeby i preferencje turystów oraz ich zainteresowanie „realnym wiatem” uksztatoway jednak nowe trendy w strukturze motywacji i celów wyjazdów turystycznych. Nastpuje odwrót od turystyki masowej ku turystyce indywidualnej oraz niestandardowym imprezom. W efekcie zmiany w popycie i poday turystycznej zmierzaj m.in. w nastpujcych kierunkach [Alejziak, Bili ski 2003]:
wyjazdów z elementami edukacji i uczestnictwem w wydarzeniach lokalnych, aktyw-noci sportowej, uwzgldniajcych aspekty zdrowotne,
zainteresowania turystyk alternatywn,
zainteresowania ekoturystyk w kontekcie jakoci rodowiska, jak i warunków wiadczonych usug (ekologiczne ogrzewanie, zdrowa ywno, recykling itd.), zainteresowania turystyk na terenach wiejskich, w tym agroturystyk,
jakoci, autentycznoci i rónorodnoci,
rosncego znaczenia aspektów rodowiskowych przy wyborze kierunków podróy. wiatowa Organizacja Turystyki, wychodzc naprzeciw zarówno oczekiwaniom tu-rystów, jak i koniecznym przeobraeniom w gospodarce turystycznej wynikajcym z za-oe Agendy 21, opracowaa projekt zrównowaonego rozwoju turystyki. Przyjto kon-cepcj rozwoju przyczyniajcego si do poprawy jakoci ycia usugodawców, moliwie najlepiej zaspokajajcego potrzeby turystów oraz utrzymujcego jako rodowiska1.
Przyszo wiatowej turystyki tkwi w zrównowaonym jej rozwoju. Dotyczy to za-równo turystyki masowej, jak i alternatywnej. To w turystyce alternatywnej i jej w-skich nurtach, takich jak turystyka wiejska, agroturystyka i ekoturystyka, zasady przyjte w zaoeniach zrównowaonego rozwoju znajduj szybciej i atwiej zastosowanie.
Gówn ide turystyki alternatywnej jest kontakt z ludnoci miejscowoci recepcyj-nej. Jest to efektem denia turystów do poznania historii, kultury i gospodarki odwiedza-1W 1992 r. na Konferencji Narodów Zjednoczonych „rodowisko i Rozwój” przyjto globalny
pro-gram dziaa na XXI wiek zwany Agend 21. Zadeklarowano wówczas nowe podejcie do polityki gospodarczej wiata zgodne z zaoeniami zrównowaonego rozwoju. W rozdziale 7 Agendy 21: Promowanie trwaego i zrównowaonego rozwoju osiedli ludzkich, zapisano, e naley propago-wa zdrowe rodowisko i odpowiednie kulturowo programy turystyczne jako strategi trwaego i zrównowaonego rozwoju osiedli miejskich i wiejskich oraz jako metody decentralizacji rozwoju miejskiego i zmniejszania rozbienoci midzy regionami.
–
–
–
–
–
–
nego kraju czy regionu, a take sposobu ycia jego mieszka ców. Trzeba zaznaczy, e bardzo istotnymi kwestiami s tutaj zaspokajanie potrzeb rónych grup ludnoci, troska o interesy mieszka ców, ochrona wartoci rodzimej kultury odwiedzanych zbiorowoci, a take rodowiska przyrodniczego. Inn charakterystyczn cech turystyki alternatywnej jest stosunkowo wysoki stopie trudnoci jej uprawiania. W przeciwie stwie do turystyki masowej, która zaspokaja gównie potrzeby relaksu i wypoczynku przy wykorzystaniu czsto komfortowych hoteli i urzdze towarzyszcych, nie wymagajc trudu i wysiku, turystyka alternatywna wymaga od swoich zwolenników wysiku zycznego i umyso-wego, co czsto upodabnia j do turystyki kwali kowanej.
Uogólniajc przedstawione wyej pewne cechy turystyki alternatywnej, mona j okreli nastpujco: Turystyka alternatywna jest to próba znalezienia i upowszechnienia rozsdnych, innych moliwoci, odmiennych w stosunku do przewaajcych dotychczas szablonowych form turystyki masowej, zawierajcej wiele dysfunkcji. Jest to turysty-ka oparta na motywach krajoznawczych, uprawiana w maych, czsto nieformalnych grupach, take indywidualna, turystyka trudna, wymagajca gruntownego przygotowa-nia, odpornoci psychicznej, wysiku umysowego i nierzadko zycznego [Gaworecki 2003].
Zaznaczajce si pod koniec XX wieku tendencje w turystyce wiatowej od kilkuna-stu lat wystpuj równie w Polsce. Turystyka alternatywna, w tym turystyka wiejska, zyskuje liczne grono zwolenników poszukujcych nastpujcych form i moliwoci w tej dziedzinie [Majewski i Lane 2003]:
spdzania urlopu z dala od gównych orodków turystycznych i preferowania nieza-lenych form wakacji,
rónych rodzajów wypoczynku oraz warunków do rozwijania specjalistycznych zain-teresowa , oferowanych na terenach wiejskich,
indywidualnego, niezalenego podróowania w celu odkrywania dotychczas niezna-nych okolic i obiektów.
Biorc pod uwag wyej wymienione cechy, jakie powinna spenia turystyka al-ternatywna, mona zaliczy do niej kilka rodzajów turystyki, które zaprezentowano na rysunku 1.
Agroturystyka jako jedna z form turystyki alternatywnej odpowiada wielu jej priory-tetom, takim m.in., jak: podtrzymywanie dobrobytu lokalnych mieszka ców, korzystanie z ju istniejcej bazy noclegowej i dostarczanie turystom zdrowych posików z miej-scowych produktów rolnych. Jest ona okazj dla przyjezdnych do dokadnego poznania rodowiska wiejskiego, jego rdzennej kultury, tradycji, obyczajów, a czasem nawet za-pomnianych i niekultywowanych gdzie indziej obrzdów. Czsto te waciciele gospo-darstw agroturystycznych wykazuj du wraliwo na sprawy ochrony przyrody, wpy-wajc postaw i pogldami na zachowanie i sposób bycia odwiedzajcych ich turystów, wzbogacajc równie, dziki kontaktom z przyjezdnymi, wasn sfer kulturow.
Dodatkowo turystyka wiejska i agroturystyka, pod warunkiem dostosowania swojej oferty do szczególnych wymaga , moe stanowi doskona baz do rozwoju innych form turystyki alternatywnej – turystyki kulturowej, ekoturystyki oraz wielu form tury-styki kwali kowanej.
–
–
–
ETAPY ROZWOJU AGROTURYSTYKI W POLSCE I ICH CHARAKTERYSTYCZNE CECHY
Dwudziestoletni okres funkcjonowania agroturystyki jako zorganizowanej formy wy-poczynku na obszarach wiejskich pozwala na wyodrbnienie kilku etapów jej rozwoju, rónicych si: si zwizku z gospodarstwem rolnym, zakresem i jakoci wiadczonych usug oraz zaangaowaniem rónych podmiotów w jej rozwój.
Pierwszy etap rozwoju agroturystyki to pocztek lat 90. To okres zdobywania pierw-szych dowiadcze , przeamywania oporów natury psychicznej wobec nowego przed-siwzicia i otwarcia si na przybyszów z zewntrz – turystów (szczególnie we wsiach nieposiadajcych tradycji letniskowych). W pierwszych latach tego okresu rozwój agro-turystyki dokonywa si w duej mierze w sposób ywioowy, a zakres oferty agrotury-stycznej ogranicza si najczciej do noclegu i wyywienia. Urzdzenie bazy noclegowej nastpowao czsto na podstawie wasnych wyobrae o tym, czego potrzebuje turysta, czyli metod prób i bdów [Perepeczko 2004]. W okresie tym szczególn rol w rozwoju agroturystyki odegrao doradztwo rolnicze przez: popularyzowanie jej idei, inspirowanie rolników i ich rodzin do podejmowania dziaalnoci agroturystycznej, przeamywanie oporów natury psychicznej, pomoc w rozwizywaniu problemów oraz dziaalno edu-kacyjn. Doradztwu rolniczemu przypisa naley prowadzenie na szerok skal akcji informacyjnej, a take kompleksowych szkole – najpierw doradców i nauczycieli szkó rolniczych, póniej samych potencjalnych usugodawców – mieszka ców wsi przygo-towujcych si do rozpoczcia dziaalnoci agroturystycznej. Inspirujcym dziaaniem w tym zakresie byo pokazywanie wzorców z krajów Europy Zachodniej. Ogromne zna-czenie miaa równie dziaalno w zakresie wydawnictw promocyjnych, jak równie organizacji pierwszych samodzielnych targów i gied turystycznych oraz porednictwo w sprzeday ofert wypoczynku w gospodarstwach agroturystycznych.
kulturowa Turystyka kulturowa Turystyka – agroturystyka – ekoagroturystyka Turystyka kwalifikowana (niektóre formy) Ekoturystyka – turystyka na obszarach chronionych
Rys. 1. Rodzaje turystyki alternatywnej Fig. 1. The types of alternative tourism ródo: Opracowanie wasne.
Dostrzegajc moliwoci zaagodzenia pogbiajcej si sytuacji kryzysowej sektora rolniczego przez turystyk, do akcji jej popularyzowania na terenach wiejskich od po-cztku lat 90. wczyo si take Ministerstwo Rolnictwa, którego zasug byo prawne uregulowanie prowadzenia dziaalnoci agroturystycznej oraz uruchamianie rónych linii kredytowych na tego typu dziaalno [Wojciechowska 2006].
Wpyw na popularyzowanie turystyki wiejskiej w tamtym czasie mia równie re-sort turystyki, czyli ówczesny Urzd Kultury Fizycznej i Turystyki (UKFiT), którego dziaalno w tym zakresie skierowana bya (na skutek braku moliwoci bezpored-niego kontaktu z rolnikami) przede wszystkim do samorzdu terytorialnego i skupiaa si gównie na wydawaniu broszur, poradników i folderów informacyjnych promujcych agroturystyk. Z kolei zainteresowanie problematyk agroturystyki prasy, radia i tele-wizji rozbudzio u mieszka ców miast potrzeb aktywnego wypoczynku w naturalnym, wiejskim rodowisku.
Dziki duemu zainteresowaniu dziaalnoci agroturystyczn w okresie tym zaczy powstawa pierwsze branowe stowarzyszenia, jak np.: Suwalska Izba Rolniczo-Tury-styczna (1991), Turystyczny Zwizek Gmin witokrzyskich (1991), Gda skie Stowa-rzyszenie Agroturystyki (1993), Warmi sko-Mazurskie StowaStowa-rzyszenie Agroturystyczne (1993) [Wojciechowska 1996].
Drugi etap rozwoju agroturystyki rozpocz si w poowie lat 90. Charakterystycz-nymi cechami tego etapu byy odczuwanie potrzeby integrowania wysików i zrzeszanie si wiejskich kwaterodawców, a take denie do podniesienia jakoci wiadczonych usug. I chocia przywództwo ideowe, merytoryczne i organizacyjne w dalszym cigu pozostawao przy orodkach doradztwa rolniczego, to w tym czasie uksztatowa si sa-morzd gospodarczy reprezentowany przez stowarzyszenia agroturystyczne. Omawiany okres to czas wzmoonego powstawania regionalnych stowarzysze agroturystycznych – w 1994 r. powstay 4 regionalne stowarzyszenia, a w 1995 r. – 13. W sumie w kraju dziaao ich w tym czasie okoo 23 [Kmita, Strzembicki 1997]. Znaczcy wpyw na po-wstawanie i efektywno rozwoju stowarzysze oraz rozpoczynanie dziaalnoci agro-turystycznej przez wacicieli gospodarstw rolnych mia UKFiT, gównie poprzez ofert funduszu Unii Europejskiej programu PHARE – Tourin I oraz II, w wyniku którego zre-alizowano projekt pod nazw „Rozwój turystyki na terenach wiejskich i zalesionych”. W 1997 r. w ramach strategii rozwoju „Krajowego produktu turystycznego”, opracowanej w ramach programu TOURIN I, turystyka wiejska zostaa okrelona przez zagranicznych ekspertów jako jeden z piciu markowych produktów turystycznych Polski. Dostrzeono jej konkurencyjno na rynkach midzynarodowych.
Wanym momentem w rozwoju agroturystyki byo powstanie w 1996 r. Polskiej Fe-deracji Turystyki Wiejskiej „Gospodarstwa Gocinne”. Powoanie feFe-deracji jako reprezen-tanta regionalnych stowarzysze na szczeblu krajowym wpyno zasadniczo na ksztat struktury organizacyjnej agroturystyki nadajc jej priorytetow rol, wzmocnion wówczas moliwociami uczestnictwa w ronych programach Unii Europejskiej, m.in. TOURIN II i III. Zapocztkowana przez federacj kategoryzacja kwater agroturystycznych przyczynia si do podniesienia jakoci wiadczonych usug. Okres ten charakteryzowa si dalszym dynamicznym wzrostem liczby gospodarstw agroturystycznych. Wedug danych Instytutu Turystyki, w 2000 r. funkcjonowao w kraju 4,8 tys. gospodarstw agroturystycznych z po-nad czterdziestoma tysicami miejsc noclegowych [Liegienis 2002].
Rok 2000 to pocztek trzeciego etapu w rozwoju agroturystyki. Zmienia si wów-czas organizacja turystyki w Polsce. Od 1 stycznia 2000 r. zacza funkcjonowa Polska Organizacja Turystyczna. Nastpnie zostay powoane w formie stowarzysze regionalne i lokalne organizacje turystyczne (ROT i LOT). Na szczeblu waciwego ministerstwa powoano natomiast Departament Turystyki. Zmiany te przyczyniy si do rozbudowa-nia struktury organizacyjnej agroturystyki, zwikszyy liczb jej podmiotów oraz re-lacje midzy nimi. W okresie tym znamienny by fakt powstawania regionalnych sto-warzysze agroturystycznych nienalecych do Polskiej Federacji Turystyki Wiejskiej „GG”, lecz pozostajcych w samodzielnych orbitach dziaania, ewentualnie organizacji turystycznych typu ROT lub LOT. Przykadem potwierdzajcym to zjawisko moe by województwo ódzkie, w którym w latach 2003–2005 funkcjonowao 7 stowarzysze agroturystycznych, z tego adne nie naleao do federacji. Kolejn cech tego okresu jest powstawanie zwizków stowarzysze oraz wojewódzkich federacji. Za przykad moe posuy Lubelski Zwizek Stowarzysze Agroturystycznych, prowadzcy na zlecenie federacji stron internetow www.agroturystyka.pl, utworzony przez 10 stowarzysze oraz witokrzyska Federacja Agroturystyki i Turystyki Wiejskiej (2002 r.) skupiajca 12 stowarzysze i lokalnych instytucji. W 2004 r. zostaa powoana w województwie mazowieckim pierwsza izba branowa o nazwie Polska Izba Agroturystyki.
Charakterystyczne dla tego etapu byy równie zmiany w funkcjonowaniu podmio-tów bezporednio zaangaowanych w dziaalno agroturystyczn, tj. gospodarstw agro-turystycznych. O ile w pocztkowym okresie dziaalno agroturystyczna towarzyszya dziaalnoci rolniczej w gospodarstwach agroturystycznych, to na tym etapie coraz cz-ciej zaczy pojawia si pod szyldem „agroturystyka” równie podmioty nieprowadz-ce produkcji rolniczej. Zjawisko to, chocia sprzeczne z zaoeniami ideowymi agro-turystyki, daje si zauway take wspóczenie. Do pozytywnych inicjatyw naleao podejmowanie dziaalnoci ekoagroturystycznej przez coraz liczniej powstajce gospo-darstwa ekologiczne. Kolejn cech tego etapu byo dalsze denie do podnoszenia ja-koci wiadczonych usug oraz wzbogacania i rónicowania oferty turystycznej. W oma-wianym okresie day si równie zauway pewne przejawy specjalizacji gospodarstw agroturystycznych, czego przykadem moe by nastawienie na hodowl koni i wiad-czenie usug jedzieckich czy usug w zakresie hipoterapii. Inn interesujc inicjatyw byo pojawienie si tzw. gospodarstw edukacyjnych, przyjmujcych dzieci i modzie w ramach „zielonych szkó”. Byo to przejawem marketingowego podejcia i wiadczyo o umiejtnociach rozpoznania rynku i wykorzystania nisz rynkowych. Mona wic przy-j, i marketingowe podejcie i coraz wikszy profesjonalizm wiejskich usugodawców byy jednymi z wanych cech omawianego etapu. Na tym etapie coraz czciej zaczto podnosi te zagadnienie innowacyjnoci produktu agroturystycznego. Innowacyjno produktu agroturystycznego czy szerzej innowacyjno w turystyce wiejskiej szczególnie ujawnia si w kolejnym etapie, trwajcym po dzie dzisiejszy.
W pocztkowych etapach rozwoju agroturystyka stanowia gówny trzon turystyki wiejskiej, czsto wrcz bya z ni utosamiana. W ostatnich latach, wraz z rozszerzaniem si ofert wypoczynku na wsi proponowanych przez inne podmioty wiadczce usugi turystyczne, jej znaczenie w caoksztacie szeroko rozumianej turystyki wiejskiej ulega zmniejszeniu. Nie mona jednake zgodzi si ze stwierdzeniami niektórych
specjali-stów, i „typowa agroturystyka to przeszo”2. Wprawdzie oczekiwania i wymagania turystów dotyczce zakresu i standardu usug rosn, ale rosncym wymaganiom stara si sprosta wikszo wacicieli gospodarstw agroturystycznych. Naley pamita te o tym, i oferta agroturystyczna nie jest kierowana do turystów o snobistycznych czsto upodobaniach, wymagajcych komfortu i luksusu, ale do okrelonych segmentów rynku, takich m.in. jak rodziny z maymi dziemi czy osoby starsze wiekiem, pragnce wypo-cz w ciszy i spokoju w bezporednim kontakcie z przyrod, osób niepenosprawnych (to wymaga jednake dostosowania budynku i jego obejcia do potrzeb tych osób), osób pragncych aktywnie spdzi czas wolny.
Pocztki czwartego etapu w rozwoju turystyki wiejskiej/agroturystyki w Polsce zwi-zane byy z Dziaaniem 2.7. „Pilotaowego Programu Leader+” majcego na celu pobu-dzenie aktywnoci rodowisk lokalnych i ich zaangaowanie w tworzenie oraz realizacj lokalnych strategii rozwoju obszarów wiejskich. Wtedy to wanie zaczy powstawa, jako bene cjenci Schematu II Pilotaowego Programu Leader+ lokalne grupy dziaania (LGD), tj. zwizki partnerów publicznych i prywatnych tworzcych wspólnie strategie i podejmujcych nowatorskie dziaania na rzecz rozwoju lokalnego obszaru wiejskiego. Na pocztku 2010 r. byo w Polsce 149 lokalnych grup dziaania. W statutach prawie wszystkich grup jako jeden z kierunków dziaania zostaa wymieniona turystyka wiej-ska/agroturystyka.
Jednym z przejawów innowacyjnoci w zakresie organizacji turystyki wiejskiej maj-cym na celu oywienie gospodarki s wioski tematyczne. Ich rozwój na zachodzie Euro-py ma ju dug tradycj, w Polsce s one jednak cigle mao znane. Pierwsze tego typu przedsiwzicie pojawio si co prawda ju w 2001 r. we wsi Sierakowo Sawie skie3 w województwie zachodniopomorskim, jednak ich rozwój nastpi dopiero kilka lat pó-niej. Pod koniec 2009 r. istniao w Polsce ju kilkanacie tego typu wsi, których pomys na rozwój by oryginalny, niespotykany, jedyny czsto w swoim rodzaju. Przykadami tego typu przedsiwzi w Polsce s m.in.: Sierakowo Sawie skie – „Wie Hobbitów”, Wylatowo – „Wioska UFO”, Dbrowa – „Wioska Zdrowego ycia”, Iwicino –„ Wio-ska Ko ca wiata”, Paproty – „WioWio-ska Labiryntów i róde” czy Podgórki – „Kraina Bajek i Rowerów”. Tworzenie wsi tematycznej dotyczy caej wsi i pobudza aktywno jej mieszka ców [Idziak 2008]. Jednake wielu autorów (m.in.: B. Lane, J. Majewski, B. Perepeczko) wtpi, czy tego typu przedsiwzicia mona zaliczy do turystyki wiej-skiej [Majewski 2009].
Kolejn inicjatyw o charakterze innowacyjnym, która pojawia si w czwartej fa-zie rozwoju turystyki wiejskiej/agroturystyki, jest powstawanie klastrów turystycznych, stwarzajcych dogodne warunki szczególnie dla maych podmiotów (do takich podmio-tów zaliczamy gospodarstwa agroturystyczne), których potencja rozwojowy jest ogra-niczony. Z reguy korzystaj one ze wspólnej bazy wiedzy i umiejtnoci, dziel si ni i przyczyniaj do jej rozszerzenia, wzajemnie udostpniaj sobie niewykorzystane moce usugowe, a take w sposób domylny lub jawny wzajemnie sprawdzaj jako usug 2Wypowied dr. K. opaci skiego – dyrektora Instytutu Turystyki dla „Rzeczpospolitej”.
„Rzecz-pospolita” nr 157 z 8 lipca 2010 r.
3
Naley przypomnie, e Sierakowo Sawie skie za przeobraenie si w bajkow wiosk hobbitów zwyciyo w 2004 r. w europejskim konkursie Europejska Nagroda Odnowy Wsi.
i produktów. Pierwszym klastrem turystycznym w Polsce by „Beskidzka 5”, w skad którego weszo w 2005 r. 5 gmin powiatu cieszy skiego z Ustroniem na czele. W 2009 r. w zakresie turystyki dziaao w Polsce ju kilkanacie klastrów, których przykadami s m.in.: „Kultura Lubelszczyzny”, „So ce Regionu”, „Kryszta Europy”, dalsze s w fazie inicjatywnej lub projektowej [Staszewska 2009]. Przykadem klastra stricte agroturystycznego jest „Klaster Okopski”, zainicjowany przez spoeczno wiejsk wsi Okopy na Podlasiu w 2007 r. [Roman 2009]. W wiecie koncepcja klastrów jest zna-na od dawzna-na, w Polsce jest ozna-na jedzna-nake now i mao jeszcze spopularyzowan form wspódziaania w turystyce. Do jej upowszechniania przyczyniaj si m.in. programy Unii Europejskiej, popierajce rozwój regionalny, w ramach których podmioty tworzce sieciowe powizania uzyskuj konkretne wsparcie nansowe.
W niniejszym podrozdziale zasygnalizowano tylko najwaniejsze zdaniem autora zmiany, jakie towarzyszyy rozwojowi agroturystyki i szerzej turystyki wiejskiej. Wy-daje si, i tematyka organizowanych w ostatnich latach sympozjów agroturystycznych „Od pojedynczych dziaa do kompleksowej strategii” czy „Marka wiejskiego produktu turystycznego” najlepiej oddaje tendencje zmian dokonujcych si w rozwoju agrotury-styki/turystyki wiejskiej w Polsce.
TYPOLOGIA WIEJSKICH GOSPODARSTW TURYSTYCZNYCH
Dziaalno agroturystyczna na Lubelszczynie upowszechnia si i jest rozwijana podobnie jak w innych regionach kraju od poowy lat 90. XX wieku4. wiadczy moe o tym fakt, e zaledwie 4,9% badanych kwater funkcjonowa zaczo przed 1995 r. Po-cztkowo byy to gospodarstwa rolne, których wacicielom goszczenie turystów dawao moliwo uzyskania dodatkowych dochodów. Znaczna cz z nich dziaa w takiej for-mie do dzi. W czasie kilkunastoletniego okresu rozwoju agroturystyki, zarówno na tere-nach wiejskich województwa lubelskiego, jak i caego kraju zaszy jednak pewne zmiany wród gospodarstw wiadczcych tego typu usugi. Wyniki bada upowaniaj do pod-jcia próby dokonania typologii funkcjonujcych wiejskich gospodarstw turystycznych. Typologia ta moe by dokonana z uwzgldnieniem rónych kryteriów podziau. Jednym z wanych kryteriów jest zwizek dziaalnoci turystycznej z gospodarstwem rolnym. Wyniki przeprowadzonych bada day podstawy do wyrónienia 4 typów wiejskich go-spodarstw turystycznych, zaprezentowanych na rysunku 2, wyszczególnionych na pod-stawie ich zwizku z dziaalnoci rolnicz5.
Typ A, czyli tradycyjne gospodarstwa agroturystyczne, to gospodarstwa rolne, dla których dziaalno rolnicza bya funkcj dominujc, a dochody z niej przewyszay te 4W niniejszym podrozdziale zaprezentowano wyniki bada przeprowadzonych z udziaem 81
wa-cicieli gospodarstw agroturystycznych w województwie lubelskim w 2009 r.
5
Prób typologii wiejskich gospodarstw turystycznych ze wzgldu na zwizek z dziaalnoci rol-nicz podejmowali take inni autorzy, m.in. K. Mysiak w rozprawie doktorskiej pt. „Agrotury-styka w rozwoju gospodarczo-spoecznym obszarów wiejskich województwa pomorskiego” pod kierunkiem prof. J. Sikory. Autorka wyszczególnia: tradycyjne gospodarstwa rolne, specjalistycz-ne gospodarstwa rolspecjalistycz-ne oraz gospodarstwa turystyczspecjalistycz-ne, które s tosame z wyszczególnionymi w omawianej typologii gospodarstwami agroturystycznymi z zanikiem dziaalnoci rolniczej.
uzyskiwane ze wiadczenia usug agroturystycznych, które stanowiy jedynie dodatkowe ródo dochodu. Sporód badanych gospodarstw do grupy tej zakwali kowano 38,3%.
Typ B to gospodarstwa agroturystyczne równie prowadzce dziaalno rolnicz. Dochody uzyskiwane z tego tytuu byy jednak mniejsze od pozyskiwanych dziki obec-noci turystów. W badanej populacji gospodarstw tego typu byo 34,5%. Dziaalno rol-nicza w ich przypadku prowadzona bya czsto na rzecz uatrakcyjnienia oferty turystycz-nej za spraw obecnoci zwierzt gospodarskich (np. jazda konna, przydomowe zoo) oraz moliwoci uczestniczenia w tradycyjnych pracach polowych, a take na potrze-by zwizane z zapewnieniem przyjezdnym wysokiej jakoci posików przyrzdzanych z produktów pochodzcych z wasnego gospodarstwa.
Typ C to grupa gospodarstw, „o których rolniczej przeszoci stanowi jedynie poo-enie i architektura”. Ich waciciele nadal wiadcz jednak swoje usugi pod szyldem agroturystyki. Mowa tu o 21,0% gospodarstw, których waciciele z biegiem lat zarzucili dziaalno rolnicz, czego dowodem s niewykorzystywane zgodnie z pierwotnym prze-znaczeniem budynki gospodarskie. Przedstawicielami tej grupy byy w zdecydowanej wikszoci mieszkajce samotnie lub ze wspómaonkiem osoby starsze, których gów-nym ródem utrzymania bya emerytura lub renta, a dziaalno turystyczna bardziej ni dla zysku prowadzona bya celem wypenienia czasu wolnego oraz kontaktu z innymi ludmi. Z przeprowadzonych bada wynika, e w kwaterach prowadzonych przez takie osoby liczebno goci w cigu roku bya niewielka, natomiast rednia dugo pobytu turystów stosunkowo najwiksza, podobnie jak odsetek staych klientów. Poza osobami w podeszym wieku, usugi turystyczne w gospodarstwach, które rolnicze wykorzystanie swoich zasobów miay ju za sob, byy niejednokrotnie osoby stosunkowo mode, które odziedziczywszy po przodkach gospodarstwo rolne, wiadome jego nierentownoci spo-wodowanej brakiem okrelonej specjalizacji, przystosowania technicznego oraz niewy-starczajcego areau upraw i wyposaenia w park maszynowy, nie wszczynay produkcji rolnej.
Do typu D zaklasy kowano gospodarstwa, które nawet w przeszoci nie miay nic wspólnego z rolnictwem. 6,2% badanych podmiotów wiadczcych usugi turystyczne
Wiejskie gospodarstwa turystyczne
Typ A Tradycyjne gospodarstwa agroturystyczne Typ B Gospodarstwa agroturystyczne o przewadze funkcji turystycznej Typ C Gospodarstwa „agroturystyczne” z zanikiem dziaalnoci rolniczej Typ D Gospodarstwa turystyczne
Rys. 2. Typy wiejskich gospodarstw turystycznych ze wzgldu na zwizek z dziaalnoci rolnicz Fig. 2. Types of rural tourism farms regarding agricultural activity
ródo: Opracowanie wasne. Source: Author’s elaboration.
z przedrostkiem agro- wizao jedynie to, e zlokalizowane byy na obszarach wiejskich. Byy to domy lub obiekty przypominajce form orodki wypoczynkowe usytuowane na wsi, wiadczce czsto wiele usug rekreacyjno-sportowych (np. korty tenisowe), niejed-nokrotnie nalece do stowarzysze agroturystycznych, std wniosek, e traktowane byy jako gospodarstwa agroturystyczne. Nasuwa si wic wniosek, e w praktyce dziaalno ta jest zbyt szeroko pojmowana.
Analizujc przytoczon typologi wiejskich gospodarstw turystycznych mona doj do wniosku, e agroturystyka ulega w praktyce swoistego rodzaju ewolucji, polegajcej czsto na oddzieleniu wiadczenia usug turystycznych od czynnego gospodarstwa rolne-go. Nie jest to jeszcze powód, aby utosamia pojcie agroturystyki z turystyk wiejsk, której zakres pojciowy jest zdecydowanie szerszy. Naley jednak zwróci uwag na fakt, i waciciele wiejskiej bazy noclegowej coraz czciej przypisuj znami agrotury-stycznego gospodarstwu, które nie prowadzi dziaalnoci rolniczej. Zjawisko to aprobuj stowarzyszenia agroturystyczne, które bardzo czsto zrzeszaj tego typu usugodawców promujc ich ofert. Dyskusyjn spraw jest okrelanie gospodarstw nieczcych dzia-alnoci turystycznej z rolnicz mianem agroturystycznych.
Poza zaprezentowanym podziaem wiejskich gospodarstw turystycznych ze wzgldu na zwizek z dziaalnoci rolnicz mona wyodrbni wiele typów z uwzgldnieniem kryteriów specjalizacji oraz zakresu oferty wiadczonych usug, takich m.in., jak:
gospodarstwa dla rodzin z dziemi,
gospodarstwa dla osób w zaawansowanym wieku,
gospodarstwa dla osób niepenosprawnych – gospodarstwa tego typu, w zwizku z kosztown i pracochonn modernizacj obiektów noclegowych i infrastruktury go-spodarstwa majc na celu przystosowanie ich do potrzeb osób niepenosprawnych, s rzadkoci,
gospodarstwa z rozbudowan infrastruktur sportowo-rekreacyjn – oferta tego typu powinna by kierowana do osób pragncych aktywnie spdzi czas wolny, a pobyt turystyczny poczy ze sportem i rekreacj,
agroturystyczne gospodarstwa edukacyjne, gospodarstwa ekoagroturystyczne,
specjalistyczne gospodarstwa agroturystyczne. Wiele gospodarstw rolnych poza tra-dycyjn dziaalnoci rolnicz specjalizuje si w wytwarzaniu oryginalnych produk-tów spoywczych, których jako, wyjtkowo i niepowtarzalny charakter zwizane s ze specy cznymi lokalnymi uwarunkowaniami przyrodniczymi oraz wieloletni tradycj wytwarzania tych produktów. Gospodarstwa takie mogyby stanowi bardzo atrakcyjn destynacj turystyczn dla mioników serów, win i innych specy cznych trunków, pieczywa czy wdlin wyrabianych wedug niepowtarzalnych i utajnionych czsto receptur. Urozmaiceniem takiego pobytu mogaby by moliwo uczestnictwa w warsztatach zwizanych z zasadami i sposobami wyrobu tych artykuów, a take moliwo nabycia ich wprost od producenta, co gwarantowaoby ich niepowtarzaln jako. Innym przykadem tego typu przedsiwzi mog by gospodarstwa specja-lizujce si w hodowli koni pod siodo, w których wypoczywajcy turyci mogliby uprawia swoje hobby pod okiem dowiadczonych instruktorów jedziectwa. Przy-kadem usug oferowanych w tych gospodarstwach mog by ponadto zajcia z hi-poterapii, jako jednej z bardziej efektywnych i atrakcyjnych dla uczestników metody terapii osób niepenosprawnych umysowo.
•
•
•
•
•
•
•
Zaprezentowana typologia nie jest doskonaa. Poszczególne typy trudne s bowiem do wyodrbnienia z uwzgldnieniem przyjtego kryterium specjalizacji oraz zakresu oferty wiadczonych usug. Jest ona jednak prób ukazania obecnej struktury wiejskich gospodarstw turystycznych i wyodrbnienia funkcjonujcych ich typów ze wzgldu na zakres oferty wiadczonych przez nie usug. W miar upywu czasu i wraz z ewolucj tej formy turystyki z pewnoci konieczne bdzie uzupenienie jej o nowe, bardziej innowa-cyjne typy gospodarstw odwiedzanych przez turystów.
PODSUMOWANIE
Dwudziestoletni okres funkcjonowania agroturystyki jako formy wypoczynku i re-kreacji na polskiej wsi i jako pozarolniczej aktywnoci rolników i ich rodzin upowa-nia do stwierdzeupowa-nia, i nastpia ewolucja jej organizacji, zaoe programowych oraz skali, zakresu i jakoci oferowanych usug. Dokonujce si zmiany byy spowodowane rosncymi oczekiwaniami i wymaganiami turystów, ale take zdobywanymi z biegiem lat dowiadczeniami i umiejtnociami osób wiadczcych usugi agroturystyczne czy pojawieniem si na wsi nowych podmiotów i ofert wypoczynku na wsi. O ile w po-cztkowych etapach rozwoju agroturystyka stanowia gówny trzon turystyki wiejskiej, czsto wrcz bya z ni utosamiana, to w ostatnich latach, wraz z rozszerzaniem si ofert wypoczynku na wsi, jej znaczenie w caoksztacie szeroko rozumianej turystyki wiejskiej ulega osabieniu. Nie oznacza to, i mamy do czynienia z regresem tej formy turystyki. Naley pamita, i oferta agroturystyczna jest kierowana do okrelonych grup turystów, potra cych doceni to, co jest istot wypoczynku w gospodarstwie agroturystycznym, a wzbogacanie i doskonalenie proponowanych ofert bdzie dodatkowym argumentem przemawiajcym za wyborem agroturystycznego sposobu spdzania wolnego czasu.
PIMIENNICTWO
Alejziak W., Bili ski J., 2003. Dziedzictwo kulturowe a nowe trendy w popycie i poday turystycz-nej. Problemy Turystyki i Hotelarstwa z. 2, 11.
Gaworecki W.W., 2003. Turystyka. PWE, Warszawa, 73.
Idziak W., 2008. Wymyle wie od nowa. Wioski tematyczne. Fundacja Wspomagania Wsi, Ko-szalin, 36.
Kmita E., Strzembicki L., 1997. Dziaalno regionalnych stowarzysze turystyki wiejskiej w Pol-sce (wyniki bada ankietowych), [w:] Determinanty sukcesu w turystyce wiejskiej. Wyd. CDiEwR o. Kraków, 83.
Legienis H., 2002. Baza agroturystyczna w kraju i regionach. Instytut Turystyki, Warszawa. Majewski J., 2009. Tosamo turystyki wiejskiej – poziomy ogólnokrajowy, regionalny, lokalny,
[w:] Turystyczne funkcje obszarów wiejskich. Red. naukowa I. Sikorska-Wolak. Wyd. SGGW, Warszawa, 9–20.
Majewski J., Lane B., 2003. Turystyka wiejska i rozwój lokalny. Fundacja Edukacja dla Demokra-cji, Warszawa, s. 10.
Perepeczko B., 2004. Przeszo i przyszo turystyki wiejskiej w polskim rozwoju lokalnym, [w:] Turystyka w rozwoju lokalnym. Red. naukowa I. Sikorska-Wolak. Wyd. SGGW, Warszawa.
Roman M., 2009. Klaster okopski jako przykad inicjatywy spoecznej, [w:] Turystyczne funkcje obszarów wiejskich. Red. naukowa I. Sikorska-Wolak. Wyd. SGGW, Warszawa. Staszewska J., 2009. Klaster perspektyw dla przedsibiorców na polskim rynku turystycznym.
Wyd. Di n, Warszawa, 91–94, 100–102.
Wojciechowska J., 1996. Elementy trwae i nowe w strukturze organizacyjnej polskiej ki (take w kontekcie dowiadcze europejskich), [w:] Regionalne aspekty agroturysty-ki w Polsce. Wyd. CDiEwR o. Kraków, 186.
Wojciechowska J., 2006. Geneza oraz ewolucja turystyki na obszarach wiejskich w Polsce. Folia Turistica nr 17, 113.
EVOLUTION OF AGRITOURISTIC ACTIVITY IN POLAND AND TYPOLOGY OF RURAL TOURISM FARMS
Abstract. The study presents agritourism on a background of contemporary tendencies of tourism development. The author presented the beginning and stages of agritourism deve-lopment in Poland and marked the features characteristic for all stages. The study presents different types of agritouristic holdings and takes into account especially their connection with agricultural activity. Moreover, the author emphasized directions of agritouristic acti-vity in Poland.
Key words: agritourism, alternative tourism, agritouristic activity, agritouristic asso-ciation
