Ocena moralna rozwodów w społeczeństwie polskim a duszpasterstwo rodzin

Jerzy Kułakowski

Ocena moralna rozwodów w

społeczeństwie polskim a

duszpasterstwo rodzin

Studia Elbląskie 8, 141-156

Ks. Jerzy KUŁAKOWSKI Lublin

Studia Elbląskie VIII/2007

OCENA MORALNA ROZWODÓW

W SPOŁECZEŃSTW IE POLSKIM

A DUSZPASTERSTW O RODZIN

W STĘP

Jednym z istotnych przym iotów m ałżeństw a je st nierozerw alność. R acją tego przym iotu je s t dobro m ałżonków , poniew aż nierozerw alność m ałżeństw a zap ew n ia je g o trw ałość, dzięki czem u m ożliw y je st stały rozw ój kom unii osób, stanow iącej istotę jed n o ści m ałżeńskiej. N ierozerw alność m ałżeństw a w ym agana je st także dla d o b ra społeczeństw a, dlatego, że trw ałe zw iązki m ałżeńskie, będąc p o czątkiem i p o d staw ą społeczności ludzkiej, przyczyniają się do w zm ocnienia i p o g łęb ien ia ładu sp o łe c z n e g o 1. M ałżeństw o je st więc podstaw ow ym elem entem w spólnego d o b ra każdego społeczeństw a. Biorąc pod uw agę te praw dy, oraz odw ołując się do m ocy praw a B ożego, w yrażonego w zam yśle B ożym w obec m ałżeństw a, praw o K ościoła katolickiego stw ierdza, że m ałżeństw o zaw arte i dopełnione nie m oże być rozerw ane ani w ew nętrznie, czyli przez w olę zainteresow anych stron, ani zew n ętrz­ nie, czyli przez jak ąk o lw iek w ładzę d oczesną2.

U w zględniając przeobrażenia dokonujące się w spółcześnie w społeczeństw ie polskim , pow staje pytanie o ocenę m oralną rozw odów przez Polaków , która zarazem m oże być traktow ana ja k o kryterium akceptacji nierozerw alności m a łżeń s­ tw a, oraz zadania duszpasterstw a rodzin wobec tej sytuacji.

I. R O Z W Ó D A N IE R O Z E R W A L N O Ś Ć M A Ł Ż E Ń ST W A W N A U C Z A N IU K O ŚC IO ŁA

W św ietle n au czania K ościoła katolickiego, nierozerw alność m ałżeństw a p o le­ ga na tym , że zw iązku m ałżeńskiego nie m ożna zaw ierać na określony czas, lecz do końca życia jed n ej ze stron. Z mocy praw a B ożego m ałżeństw o zaw arte pom iędzy o ch rzczonym i, i dopełnione, nie m oże być rozerw ane ani przez wolę za in tereso w a­

1 Apostoliccun actiiositatem . D ekret o a p o sto lstw ie św ieckich, nr 11, (w:) S o b ó r W atykański II. K onstytucje. D ekrety. D eklaracje, tekst polsko-łaciński, Poznań 1986, s. 597; J a n P a w e ł II, F am iliaris con sortio. A dh o rta cja apostolska o zadan iach rodzin y chrześcijańskiej w św ie cie w spółczesn ym , nr 42, (w:) P o so b o ro w e dokum enty K ościoła K atolickiego o m ałżeń stw ie i rodzin ie, t. I, red. K. Lubow icki, Kraków 1999, s. 183.

1 4 2 KS. JERZY KUŁAKOW SKI

nych stron, czyli „w ew nętrznie” , ani przez jakąkolw iek w ładzę doczesną, czyli „zew n ętrzn e” 3. Jest to rów noznaczne z tym , że rozw ód sprzeciw ia się n iero zerw al­ ności m ałżeństw a4.

Z a nierozerw alnością m ałżeństw a opow iadali się O jcow ie K ościoła. W edług św. A ugustyna w ykluczona zostaje jakakolw iek m ożliw ość rozw iązania m ałżeńst­ wa, poniew aż je st ono znakiem rzeczyw istości nadprzyrodzonej. Jeśli w spólnota m ałżeńska m iałaby być rozw iązyw alna, w ów czas zostałby zburzony je j sakralny sym bolizm . W zw iązku z tym , treścią m ałżeństw a staje się m oralny obow iązek, czyli polecenie do w ykonania. To zobow iązanie zostaje w zm ocnione sakralnym sym bolizm em m ałżeństw a.

Praw da o nierozerw alności m ałżeńtw a nie była podw ażana do czasów no w o ży t­ nych. Przykładem tego m oże być doktrynalne orzeczenie Soboru F lorenckiego (1 4 3 8 -1 4 4 5 ), który stw ierdził, że poniew aż m ałżeńtw o w yobraża nierozerw alny zw iązek C hrystusa z K ościołem , tym sam o je st nierozerw alne5. N ieco dalej w tym sam ym fragm encie D ekretu do Ormian znajduje się zdanie, że m ałżonkow ie pow inni dochow ać sobie w ierności. W takim sam ym duchu o nierozerw alności m ałżeńskiej w ypow iedział się Sobór T rydencki (1 5 4 5 -1 5 6 3 ) dodając, że przym iot ten został nadany tem u zw iązkow i przez B oga ju ż u sam ego początku zaistnienia m ałżeńtw a6. Jest ono więc, nierozerw alne niezależnie od o koliczności7, naw et w sytuacji, gdyby je d n o z m ałżonków dopuściło się cudzołóstw a.

E ncyklika L eo n a X III Arcanum D ivinae Sapientiae w iele m iejsca pośw ięca n ierozerw alności m ałżeństw a8. W encyklice tej papież stw ierdza, że m ałżeństw o m iędzy chrześcijanam i je s t um ow ą nierozw iązalną i sakram entem , dlatego K ościół w yłącznie sobie zastrzega praw o decyzji w tej dziedzinie9. Leon X III przedstaw ia apologię rodziny takiej, ja k ą j ą określił C hrystus i K ościół, poprzez ukazanie d obrodziejstw porządku społecznego. Pom im o dynam iki zaw artej w tym dokum en­ cie, zabrakło w nim , dla pełniejszego obrazu, sprecyzow ania podstaw duchow ości

3 M. Ż u r o w s k i , Kanoniczne p ra w o m ałżeńskie K ościoła katolickiego, K atow ice 1987, s. 61.

4 T. P a w l u k , P rzesłan ki n ierozerw aln ości m ałżeństwa, P raw o K anoniczne 26 (1983), nr 1 -2 , s. 221; KPK, kan. 1056.

5 Breviarium fid ei. W ybór doktrynalnych w yp o w ied zi K ościoła, opr. S. G łow a, I. Bieda, Poznań 2001, VII 593.

6 BF, VII 594. 7 BF, 602, 604, 605.

* Jedną z głów nych przyczyn jej powstania był w szczęty na now o spór w ok ół ponow nego rozpow szechniania się „legalnych” rozw odów . Warto tu przypom nieć, że to w łaśn ie prawodaw­ stw o francuskie z 1792 roku, a w ięc w czwartym roku trwania rewolucji francuskiej, po raz pierw szy w św iecie, w prow adziło śluby cyw ilne. Następstwem takiego postępow ania było zaprzestanie traktowania przez państwo, związku m ężczyzny i kobiety, za akt w cześn iejszy od zaistnienia sp ołeczeństw a i za przewyższający z racji rzeczyw istości, jakie angażuje porządek czysto d oczesny, do którego należy sp ołeczeństw o i państwo. Od tej pory, zlaicyzow an e m ałżeństw o nie w zn iesie się już ponad przyjemność człow ieka, uwarunkowaną często eg o isty cz­ nym nastawieniem , je g o kaprysami i niestałością.

4 N ależy zaznaczyć, że encyklika ta nie była pierw szą w yp ow ied zią K ościoła w sprawie ślubów cyw ilnych. Już bow iem Pius VI w 1794 roku, a po nim Pius VII (1803), G rzegorz XVI (1832) i Pius IX (1851, 1852), usilnie przypominali, że m ałżeństw o jest instytucją przekraczającą kom petencje społeczeństw a św ieck iego, jeśli chodzi o je g o najistotniejsze cechy.

O C E N A M O R A L N A RO ZW O DÓ W W SPO ŁECZEŃSTW IE POLSKIM . 1 4 3

m ałżeństw a i rodziny. Arcanum je st więc, nauczaniem K ościoła, koncentrującym się przede w szystkim , na obronie praw życia m ałżeńskiego pod kątem dobra społecznego.

Do nierozerw alności m ałżeństw a naw iązał także Pius XI w encyklice C asti

connubi. W tym dokum encie, m ałżeństw o w ażnie zaw arte pom iędzy ochrzczonym i

i dopełnione, nie m oże zostać rozw iązane w ładzą św iecką. D latego instytucja rozw odów nie m oże mieć z asto so w an ia10. N ierozerw alność m ałżeństw a w ypływ a z woli B ożej, w yrażonej w praw ie B ożym i naturalnym . N astępnie w ypływ a ze stosunku m ałżeństw a do C hrystusa i K ościoła, czyli z faktu, że m ałżeństw o je st sakram entem . N a rzecz nierozerw alności przem aw iają także dobra, ja k ie z niej w ynikają, zarów no dla m ałżonków (trw ałość, ofiarne oddanie, w zajem ne zjed­ noczenie, p raw dziw a m iłość, w zajem na pom oc, w ierność, zabezpieczenie przed grzechem nieczystości), ja k i dla ich potom stw a (w ychow ania i opieki). Ponadto nierozerw alność m ałżeńtw a zapew nia społeczeństw u i państw u, szczęście i p om yśl­ n o ść 11.

R ów nież ostatni z soborów , którym był Sobór W atykański II (1 9 6 2 -1 9 6 5 ) podjął tem at nierozerw alności w sw oim nauczaniu, czego w yrazem są teksty z konstytucji duszpasterskiej o K ościele w św iecie w spółczesnym , stw ierdzające, że zjednoczenie m ałżonków w ym aga pełnej w ierności i dąży do nieprzerw anej jed n o ści ich w sp ó łży c ia12. Podobną treść zaw iera fragm ent z dekretu o apostolstw ie św ieckich: „zaw sze było obow iązkiem m ałżonków , a dziś stanow i najw ażniejszą część ich apostolstw a, ukazyw ać i potw ierdzać sw oim życiem nierozerw alność i św iętość w ęzła m ałżeńskiego” 13.

Sobór W atykański II poucza, że nierozew alność m ałżeństw a nie pow inna podlegać żadnym uw arunkow aniom : „...m ałżeństw o trw a jak o połączenie i w spólno­ ta całego życia i zachow uje wartość sw oją oraz nierozerw alność naw et wtedy, gdy brakuje tak często pożądanego potom stw a” 14. N ierozerw alność ta je st podyktow ana głów nie ze względu na miłość m ałżeńską, która jest pierw szorzędnym celem zw iązku m ałżeńskiego. W dalszej kolejności dopełnieniem tego celu jest zrodzenie potom st­ wa. Brak potom stw a nie czyni jednak m ałżeństw a rozerw alnym . Tekst KD K przestrzega naw et przed rozerw aniem m ałżeństwa: „gdzie zryw a się intym ne pożycie m ałżeńskie, tam nierzadko wierność m oże być w ystaw iona na próbę, a dobro potom stw a zagrożone. W tedy bowiem grozi niebezpieczeństw o zarów no w ychow a­ niu dzieci, jak i zdecydowanej woli przyjęcia dalszego potom stw a” 15. N ależy zauw ażyć, że zasadnicza argum entacja w ykorzystyw ana w tekstach soborow ych (49, 50, 51), nie pochodzi z refleksji filozoficznej, czy racji biologiczno-psychologicz- nych, ale opiera się na Objaw ieniu Bożym i na interpretacji tradycji kościelnej.

P i u s XI, C asti connubi. Encyklia o m ałżeń stw ie chrześcijańskim , Kraków 1931, s. 20; BF, VII 613, 614.

" P i u s XI, C a sti connubi. Encyklia o m ałżeń stw ie chrześcijańskim , s. 2 2 -2 3 , 5 2 -5 3 . 12 G audium et spes. K onstytucja duszpasterska o K ościele w św iecie w spółczesnym , nr 48, w: S o b ó r W atykański II. Konstytucje. Dekrety. D eklaracje, tekst polsko-łaciński, Poznań 1986, s. 905.

13 A postolicam aclu ositatem . D ekret o apo sto lstw ie św ieckich, nr 1 1, (w:) S o b ó r W atykański II. K onstytucje. Dekrety. D eklaracje, s. 597.

14 KDK, 50. 15 KDK, 51.

144

Pojęcie jed n o ści m ałżeństw a, o której m ów ią pow yższe fragm enty d okum entów Soboru W atykańskiego II, łączy się z je g o m onogam icznym c h a ra k te re m 16, to znaczy, że zaw arty zw iązek pozw ala na pożycie m ałżeńskie jed n e g o m ężczyzny z je d n ą kobietą, w yklucza natom iast w ielożeństw o, czyli poligam ię, która m oże w ystępow ać w dw ojakiej postaci. P ierw szą je st poligynia, czyli sytuacja, w której jed en m ężczyzna żyje z w ielom a ko b ietam i17, drugą je st poliandria, czyli sytuacja w której kobieta w spółżyje z w ielom a m ężczy zn am i18. Poniew aż w jednej i drugiej form ie poligam ii, brak owej rów ności, jakiej w ym aga od obu stron n atu ra tej szczególnej um ow y, którą nazyw am y m ałżeń stw em 19, dlatego obie z nich są niedopuszczalne w K ościele katolickim . M ałżeństw o m onogam iczne je st zgodne z naturą ludzką i taka form a w ystępuje u ludów pierw otnych20.

Stanow isko soborow e o nierozerw alności m ałżeństw a zostało p odtrzym ane przez późniejsze dokum enty K ościoła. P rzykładem tego je s t list H aec sacra

congregatio opublikow any w 1973 roku przez K ongregację N auki W iary i sk iero ­

w any do biskupów , w którym zaw arte je st w ezw anie do czujności w zw iązku z rozpow szechnianiem opinii przeciw staw iających się, lub poddających w w ątp­ liw ość, dotychczasow ą naukę K ościoła w tym przedm iocie21.

Wiele uwagi nierozerwalości małżeństwa poświęcił w swoim nauczaniu Jan Paweł II, co widoczne jest już w jednym z jego pierwszych dokumentów, jakim jest adhortacja apostolska Familiaris consortio. Papież stwierdza w nim, że komunia m ałżeńska charakteryzuje się nie tylko jednością, ale również nierozerwalnością. T a nierozerwalność jest zakorzeniona w osobowym i całkowitym obdarowanu się małżonków, która znajduje swoje ostateczne uzasadnienie w zamyśle Bożym, wyrażonym w Objawieniu. Bóg chce nierozerwalności małżeństwa i daje ją, jako znak i wymóg miłości wiernej, którą On darzy człowieka i którą Chrystus żywi dla Kościoła22. Słowa przysięgi małżeńskiej wskazują, że trwałość, czyli nierozerwalność ich związku jest wspólnym dobrem małżonków23. Jan Paweł II podkreśla, że całkowity dar z ciała byłby zakłamaniem, jeśliby nie był znakiem i owocem pełnego oddania osobowego, w którym jest obecna cała osoba, również w swym wymiarze doczesnym, jeżeli człowiek zastrzega coś dla siebie, lub rezerwuje sobie możliwość zmiany decyzji w przyszłości24.

16 KDK, 47.

17 Zakaz praktykowania poligam ii został sform ułowany przez K ościół na II Soborze L yońs- kim w 1274 roku, który był XIV w kolejności i jest zawarty w tak zw anym „wyznaniu wiary M ichała Paleologa”; BF, IX 38.

Ix W. G ó r a l s k i , K ościelne p ra w o małżeńskie, Płock 1987, s. 13. 19 Р. С h r e t i e n, D e m atrim onio, p raelection es, Metis 1937, s. 49.

20 W. W u n d t, Elem ente d e r Volkerpsychologie, Leipzig 1912, s. 49 n.; W. S с h m i d t, D ie m enschliche G esellschaft. D er M ensch a lte r Zeiten-HI, Regensburg 1924, s. 138; E. W e s t e r ­ m a r k , H istorie du m ariage, Paris 1943.

21 Kongregacja Nauki Wiary, H aec sacra congregatio. List o n iero zerw a ln o ści m ałżeń stw a, (w:) P o so b o ro w e dokum enty K ościoła katolickiego o m ałżeń stw ie i rodzinie, t. I, red. K. Lubowicki, Kraków 1999; W. G ó r a l s k i , K ościelne p ra w o m ałżeńskie, s. 15.

22 J a n P a w e ł 11, F am iliaris consortio. A dhortacja apostolska o zadaniach rodzin y chrześcijań skiej w św iecie w spółczesnym , nr 20, (w:) P o so b o ro w e dokum enty K o ścio ła k a to lic ­ kiego o m ałżeń stw ie i rodzinie, s. 1 5 4-155.

23 O brzędy sakram entu m ałżeń stw a dostosow an e do zw ycza jó w d iec ezji polskich , K atow ice 1996, nr 97; J a n P a w e ł II, List do rodzin, nr 10, w: P o so b o ro w e dokum enty K o ścio ła k atolickiego o m ałżeń stw ie i rodzinie, t. II, red. K. Lubowicki, Kraków 1999, s. 4 8 -5 1 .

O C EN A M O R A L N A ROZW ODÓW W SPO ŁECZEŃSTW IE POLSKIM . 1 4 5

Dzięki swojej trw ałości m ałżeństw o m oże się skutecznie przyczynić do pełnej realizacji chrzcielnego pow ołania m ałżonków , gdyż je st ono stanem życia, drogą chrześcijańskiej św iętości, prow adzącej do chw alebnego zm artw ychw stania i u cze­ stn ictw a w K rólestw ie N iebieskim . D latego nierozerw alność m ałżeństw a w yraża w y m iar jeg o obiektyw nej natury i nie jest tylko rzeczyw istością subiektyw ną. D ostrzeganie w nierozerw alności tylko jakiegoś ideału, a nie norm y praw a naturalnego byłoby błędem 25. N iezrozum ienie tej cechy zw iązku m ałżeńskiego rów na się niezrozum ieniu m ałżeństw a w jeg o istocie26. Praw da o nierozerw alności m ałżeństw a, podobnie ja k całe orędzie chrześcijańskie, je st p rzeznaczona dla m ężczyzn i kobiet w szystkich czasów i m iejsc27. D aw anie św iadectw a bezcennej w artości nierozerw alności i w ierności m ałżeńskiej je st jed n y m z najcenniejszych i najpilniejszych zadań m ałżonków chrześcijańskich w obecnych czasach 2*.

O nierozerw alności m ałżeńtw a, jak o istotnym przym iocie tego zw iązku, poucza także Katechizm u K ościoła Katolickiego. D okum ent ten przypom ina, że n ieroze­ rw alność m ałżeństw a w ypływ a z zam ysłu B oga i w pisuje się ona w pedagogię B ożego planu zbaw ienia człow ieka29. Potw ierdza to C hrystus, Który przyw raca m ałżeństw u w łaściw ą mu rangę, w ypaczoną przez grzech i w K tórym ten plan zn ajduje sw oje zw ieńczenie30. K atechizm podkreśla, że nierozerw alność m ałżeń st­ w a je st zgodna z w ym ogiem m iłości m ałżeńskiej, która polega na całkow itym i w zajem nym obdarow aniu osobam i31. Poniew aż katechizm posiada pasoralny ch arakter, dlatego też zw raca uw agę, że rozw ody, na które zezw ala praw o państw ow e, m ają niem oralny charakter, gdyż w prow adzają nieporządek w m ałżeń­ stw o i społeczeństw o. Przyczyniają się one w ten sposób do pow stania pow ażnych szk ó d 32. D latego rozw ód jest pow ażnym w ykroczeniem przeciw praw u n atu ral­ nem u, zm ierza on bow iem do zerw ania dobrow olnie zaw artej przez m ałżonków um ow y, aby żyć razem aż do śm ierci. N ajgorsze je st jed n ak to, że rozw ód zniew aża przym ierze zbaw cze, którego znakiem je st m ałżestw o sak ram entalne33.

II. O PIN IA S P O Ł E C Z E Ń ST W A PO L SK IE G O O R O Z W O D Z IE

R ealizacja nierozerw alnego charakteru jedności m ałżeńskiej zależy przede w szystkim od odpow iedzialności za to sam ych m ałżonków . Z pew n o ścią na

25 LR, 18.

2ft J a n P a w с ł II, D obro nierozerw aln ości i d o b ro sam ego m ałżeństw a. Nie m ożem y u legać m en taln ości rozw odow ej. A udiencja u’ Trybunale R oty R zym skiej z okazji inauguracji kolejnego roku p ra c y u· D ykasterii. P rzem ów ienie Jana P aw ła II, nr 4, (w:) O n ierozerw aln ości m ałżeństw a, Kraków 2002.

27 J a n P a w с ł 11, D obro n ierozerw aln ości i d obro sam ego m ałżeństw a. Nie m ożem y u legać m en taln ości rozw odow ej. Audiencja u’ Trybunale Roty R zym skiej z okazji inau guracji kolejnego roku p ra ex vi’ Dxkcisterii. P rzem ów ienie Jana P aw ła II, nr 5, (w:) O n iero zerw a ln o ści m ałżeństw a. Kraków 2002. '

2* FC, 20.

27 K atecheizm K ościoła Katolickiego, tekst polski, Poznań 1994, nr 1610. 30 KKK, 1614, 1615.

11 KKK. 1643, 1644. 32 KKK, 2385. 33 KKK, 2384.

146

kształtow anie tej odpow iedzialności w yw ierają w pływ w zorce m ałżeństw a p ro p a ­ gow ane przez środki społecznego przekazu oraz status zw iązku m ałżeń sk ieg o w praw odaw stw ie państw ow ym . Pow oduje to pow staw anie niekorzystnych postaw ludzkich, odznaczających się osłabieniem poczucia odpow iedzialności za n ie ro z e ­ rw alny charakter jedności m ałżeńskiej. W yraża się to w rozpadzie m ałżeństw , którego najczęstszą form ą je st rozw ód34. D latego rozw ód należy traktow ać ja k o efekt nieudanego zw iązku m ałżeńskiego35, następstw o ciągłych konfliktów i n iep o ­ rozum ień, ja k rów nież braku więzi m iędzyludzkich. Jest on ostatn ią fazą kryzysu m ałżeńskiego i zarazem dow odem niem ożności opanow ania narastających p ro b ­ lem ów przez oboje m ałżonków . W sensie praw nym rozw ód je st usankcjo n o w an iem w cześniej zapoczątkow anego rozbicia m ałżeństw a36.

W zlaicyzow anym w spółcześnie społeczeństw ie w ystępują silne ten d en cje p rorozw odow e, prow adzące do praktyki tw orzenia przez osoby rozw iedzione, kolejnych zw iązków m ałżeńskich o charakterze form alnym lub nieform alnym . T w orzenie form alnych m ałżeństw porozw odow ych prow adzi do w zrostu liczby m ałżeństw pow tórnych istniejących w danym społeczeństw ie, natom iast tw orzenie porozw odow ych zw iązków nieform alnych je st przyczyną zw iększania się liczby funkcjonujących zw iązków kohabitacyjnych37. W efekcie obu tych procesów narasta zjaw isko poligam ii sekw encyjnej. Ludziom o m entalności now oczesnej trudno je st zaakceptow ać nierozerw alność m ałżeństw a38.

W ym óg nierozerw alności zw iązku m ałżeńskiego je st je d n ą z p o dstaw ow ych norm etyki katolickiej. B adania przeprow adzone przez C B O S w 1991 roku, p okazały, że 43 ,7 % ankietow anych w ypow iedziało się za n iero zerw aln o ścią m ałżeństw a. Z a m ożliw ością rozpadu m ałżeństw a opow iedziało się 15,6% re sp o n ­ dentów , 31,6% badanych podkreślało rolę różnych czynników ją w arunkujących, a 9 ,1 % nie potrafiło jednoznacznie w ypow iedzieć się w tej kw estii. P odobnie w yniki uzyskane w sondażu C BO S przeprow adzonym w listopadzie w 1992 roku pokazały, że 4 3 ,0% ankietow anych opow iedziało się za nierozerw alnością m ałżeń ­ stw a, a 48 ,0 % aprobow ało rozw ód39. W św ietle badań przeprow adzonych przez A. K w ak w 1993 roku na grupie osób w w ieku 2 0 -6 2 lata z w ykształceniem średnim i w yższym , 54,0% ankietow anych dopuszczało m ożliw ość rozw odu, chociaż nie popierało takiej sytuacji, 31,0% respondentów uznała rozw ód za przejaw postępu, a 14,0% badanych w yraziło zdecydow aną dezaprobatę dla m ożliw ości rozw odu40.

N a podobny stosunek Polaków do rozw odu w skazują badania z lat później- szych. W ed le sondażu O B O P z 1995 roku tylko 39,0% badanych dorosłych

34 Z. T y s z k a , R odzina w spółczesn a — j e j geneza i kierunki przem ian, (w :) R odzin a w spółczesna, red. M. Ziem ska, W arszawa 2001, s. 43.

35 J. R o s t o w s к i, N iektóre p sych ospołeczn e uwarunkowania d ezin teg ra cji zw iązku m a łżeń ­ skiego, (w:) Z badań nad in tegracją m ałżeń stw a i rodziny, red. M. Ziem ska, W arszawa 1990, s. 227; M. K u c i a r s k a-C i e s i e 1 s к a, G. M a r c i n i a k , J. P a r a d y s z, R o zp a d m ałżeń stw w P olsce — p rzyczyn y i skutki, Warszawa 1993.

3fl H. C u d a k , Funkcjonowanie d zieci z m ałżeń stw rozw iedzionych, Toruń 2004, s. 8, 11. 37 К. К 1 u z o w a, M ałżeństw a p o ro zw o d o w e w P olsce lat osiem dziesiątych, w: Stan i p r z e o b ­ rażen ia w spółczesn ych rodzin polskich, red. Z. Tyszka, Poznań 1991, s. 231.

3X J. M a r i a ń s k i , K ryzys m oralny czy transform acja w artości?, Lublin 2001, s. 343. 34 C B O S, R eligijn ość P olaków : 1 9 84-1994, W arszawa 1994, s. 10.

O C E N A M O R A L N A ROZW ODÓW W SPO ŁECZEŃSTW IE POLSKIM . 1 4 7

Polaków zdeklarow ało się jak o zdecydow ani przeciw nicy rozw odu, a 53,0% opow iedziało się za m ożliw ością rozw odu. Rozw ód odrzucało 4 1 ,0 % badanych do 19 roku życia, 27 ,0 % w w ieku 3 0 -3 9 lat. Częściej rozw ód odrzucali respondenci m ieszkający na wsi (47,0% ) niż w dużych m iastach (2 9 ,0 % )41.

W edług badań przeprow adzonych przez W. Z daniew icza w 1996 roku, 35,5% ankietow anych było za niedopuszczalnością rozw odów , 36,6% w arunkow ało ją od różnych czynników , 20,3% dopuszczało rozw ody, a 7,6% nie posiadało zdania na ten tem at42. W ynika z tego, że ci którzy całkow icie dezaprobują rozw ód są w zdecydow anej m niejszości. T aka proporcja budzi obaw y, co do w łaściw ego stopnia odpow iedzialności m ałżonków za nierozerw alność ich m ałżeństw a.

Proporcje w idoczne w badaniach ogólnopolskich potw ierdzają także badania p rzeprow adzone w poszczególnych regionach Polski i grupach zaw odow ych43. W św ietle badań przeprow adzonych przez W. S w iątkiew icza w latach 1 9 86-1990 w śród rodzin m iejskich regionu górnośląskiego, 53,9% respondentów deklarow ało uznanie dla nierozerw alności m ałżeńskiej, a 4 3 ,6% opow iedziało się za m o żliw o ś­ cią rozw odu44.

Przeprow adzone w latach 1993-1995 badania przez A. K w ak wśród m ieszkań­ ców W arszaw y i okolic, pokazały, że 38,0% respondentów opow iedziało się przeciw ko rozw odow i, 22,0% raczej w ykluczało m ożliw ość rozw odu, 21,0% dopuszczało taką m ożliw ość, a 19,0% opow iedziło się za rozw odem w każdych okolicznościach. Interesujące było to, że kobiety były częściej za rozw odam i, niż m ężczyźni45.

W yniki uzyskane w badaniach przeprow adzonych przez J. B aniaka w 1998 roku na terenie K alisza, pokazały, że 62,3% respondentów uznaw ało rozw ód za całkow icie dozw olony, 3,4% za dozw olony w arunkow o, 24,4% za całkow icie zabroniony, 4 ,0 % za zabroniony częściow o, 4 ,0% nie m iało w łasnego zdania w tej spraw ie, a 1,9% nie udzieliło odpow iedzi na ocenę tego czynu46.

W św ietle badań przeprow adzonych przez E. F rankow skiego w 1998 roku na terenie diecezji sandom ierskiej, 55,4% respondentów opow iedziało się zd ecy d o w a­ nie za zachow aniem nierozerw alności m ałżeństw a. N atom iast 25,4% badanych

41 OBOP, Jakie zachow an ia potępiam y?, Warszawa 1995, s. 2 -3 .

42 W. Z d a n i с w i с z, Z achow ania religijno-m oralne. K to p r z e g r a ł? K to w yg ra ł? P o sta w y społeczn o -relig ijn e diecezjan w łocław skich '97, red. W. Zdanicw icz, T. Zcmbrzuski, W arszawa

1997, s. 6 2 -6 3 .

43 Р. К ry c z k a , R ozw ód w opinii spo łeczn ej — kierunki zmian, (w:) Rodzina w spółczesna, s. 154. Z przeprowadzonych przez Z. T yszkę badań w 1984 roku w poznańskim środow isku m ałżeństw studenckich wynikało, że około 80% studentów i studentek dopuszczało m ożliw ość rozwodu, z tym, że około 98% uw ażało taką sytuację za zjaw isko niew łaściw e. Chociaż podawane przyczyny rozwodu były różne, to jednak nie zm ienia to faktu bardzo wysokiej tolerancyjności w ob ec rozwodu w tym środowisku (Z. T y s z к a, M ałżeństw a i rodzin y studenckie, w: A naliza przem ian w ybranych kategorii rodzin polskich, red. Z. T yszka, Poznań 1990, s. 131).

44 W. S w i ą t к i e w i с z, R eligijn ość w życiu w spółczesnych rodzin, w: W artości a style życia rodzin. S ocjologiczn e badania rodzin m iejskich na G órnym Śląsku, red. W. Ś w iątk icw icz, K atowice 1992, s. 114.

45 A. K w a k , R ozw ód a sep a ra cja w opinii kobiet i m ężczyzn, (w:) R odzina w spółczesna, s. 180.

4h J. B a n i a k , Zmiany w etosie m ałżeńskim i rodzinnym katolików m iejskich w Polsce. Studium socjologiczne, Studia Gnesnensia XV (2001), s. 3 9 5 -3 9 6 .

1 4 8 KS. JERZY KUŁAKOW SKI

dopuszczało rozerw alność tego zw iązku, jed n ak w arunkow ało to okolicznościam i, a tylko 9,8% ankietow anaych opow iedziało się za całkow itą m ożliw ością u zy s­ kania rozw odu.

N a podobny trend w skazują badania z ostatnich lat. B adania przeprow adzone przez E. F rankow skiego w 2003 roku na terenie diecezji sandom ierskiej pokazały, że 53,9% respondentów uw ażało, iż rozw ód jest niedopuszczalny, a 23 ,4 % uznało, że je st on dopuszczalny w zależności od okoliczności. Co do całkow itej m ożliw ości rozerw ania m ałżeństw a nastapił znaczny w zrost, poniew aż opow iedziało się za nią aż 18,6% 47. B adania pokazały też, że wraz ze w zrostem w ieku resondentów , w zrasta odsetek uw ażających rozw ód za niedopuszczalny i zm niejsza się odsetek u w ażających, że je st on dopuszczalny, ja k rów nież wraz ze w zrostem poziom u w ykształcenia, w zrasta odsetek opow iadających się za rozw odem i m aleje odsetek uw ażających go za niedopuszczalny4*.

P rzytoczone pow yżej badania w skazują na niew ielkie, ale je d n a k w ystępujące, zm niejszanie się w skaźnika ludzi, co do w ażności norm y dotyczącej n iero zerw aln o ­ ści m ałżeństw a. P rzyczyną tego je st szerzenie się now oczesnej m entalności, która odrzuca tę norm ę. N iekiedy dochodzi do traktow ania tej norm y m oralnej ja k o czynnika sprzeciw iającego się w olności człow ieka. W ów czas rozw ód je st inter­ pretow any w yłącznie w kategoriach św ieckich, jak ie nadaje m ałżeństw u p ań stw o ­ w e praw o rodzinne49. P otw ierdza to fakt, że blisko 55,0% spośród rozw odzących się osób, podjęło decyzję o rozw odzie, bez brania pod uw agę, że zaw arli zw iązek m ałżeński w K ościele, który to zw iązek w edług nauczania K ościoła je st nieroze­ rw alny50.

D uży odsetek respondentów dopuszczających rozw ody pozostaje w sp rzeczn o ­ ści z deklarow anym i przez nich postaw am i religijnym i. Z azw yczaj nie m niej niż 80,0% badanych stanow iły osoby w ierzące, a w społecznościach m niejszych m iast i wsi odsetek takich osób był jeszcze w iększy51. Św iadczyć to m oże o coraz pow szechniejszym zm niejszaniu się w śród w ierzących akcepetacji nauczania K oś­ cioła o w ym ogu nierozerw alności m ałżeństw a, na rzecz laickiej interpretacji zw iązku m ałżeńskiego. P otw ierdzają to przeprow adzone w latach osiem dziesiątych i dziew ięćdziesiątych X X wieku, badania na tem at dopuszczalności rozw odów przez K ościół. Pytano o oczekiw ania respondentów na przyzw alające stanow isko K ościoła w dopuszczaniu rozw odów . Dało się zauw ażyć w yraźne przesunięcie postaw z kategorii negatyw nych do kategorii optujących za pozytyw nym usto su n ­ kow aniem się K ościoła do rozw odów 52. M ożna odnotow ać także praw idłow ość, że im w iększa zbiorow ość, tym częściej w ystępują w niej postaw y prorozw odow e. O ptym izm em napaw a fakt, że 46,7% narzeczonych, w yklucza m ożliw ość rozw odu.

47 E. F r a n k o w s k i , Zycie religijne w rodzinach d iecezji san dom ierskiej, Stalow a W ola 2005, s. 93.

4* Jw., s. 95.

47 P. K r y c z k a , R o zw ó d w opin ii społecznej, Studia S ocjologiczn e 1 (1999), s. 4 5 -4 6 . 50 W. M a j k o w s k i , Zagrożenia w spółczesn ej rodziny polskiej, (w:) R odzina p o lsk a u pro g u trzecieg o tysiąclecia, red. W. M ajkowski, W arszawa 2003, s. 80.

51 Р. К r y с z к a, R o zw ó d w opinii spo łeczn ej — kierunki zmian, (w:) R odzin a w spółczesna, s. 156.

O C EN A M O R A L N A ROZW ODÓW W SPO ŁECZEŃSTW IE POLSKIM . 1 4 9

C hociaż istnieje w iele okoliczności rozpadu m ałżeństw a, zarów no społecznych, ja k i psychologicznych, to najbardziej istotnym i przyczynam i rozw odów , podaw a­ nym i przez badanych je st niezgodność charakterów , zdrada, nadużyw anie alkoholu, konflikty, różnice poglądów , niedobór seksualny, dłuższa n ieobecność53. S zczeg ó l­ nie w ażną przyczyną rozw odów jest niedojrzałość psychiczna m ałżonków , którzy w rozw odzie upatrują pew ne w yjście z kryzysow ej, pełnej napięć i stresów sytuacji ży cia m ałżeńskiego54. Ponadto, niedojrzałość ta w yraża się w brakach in telektual­ nych (niezdolność do kierow ania się rozsądkiem i brak um iejętności p rzew id y w a­ nia skutków podejm ow anych decyzji) i em ocjonalnych (niedojrzałość do w sp ó ł­ życia m ałżeńskiego, niestałość i zm ienność nastrojów ). Fakt, że duża część respondetów opow iedziała się za rozw odem w przypadku zaistnienia pow yższych okoliczności, pozw ala przypuszczać, że w ażniejsze dla nich je st w ów czas w łasne szczęście i zadow olenie osobiste, aniżeli podejm ow anie działań zm ierzających do zach o w an ia trw ałości m ałżeństw a.

O koło 74,0% w szystkich spraw rozw odow ych jest kierow anych do sądu przez kobiety. Z jaw isko to dotyczy w szystkich kategorii społecznych, począw szy od b ogatych czy biednych, różnych poziom ów w ykształcenia m ałżonków poprzez różne w yznania, a skończyw szy na różnych kulturach i m iejscach zam ieszk an ia55. Z azw yczaj w iększość spraw rozw odow ych kończy się bez orzekania o w inie którejś ze stro n 56, poniew aż takie postępow anie je st mniej skom plikow ane i trw a znacznie krócej, co tym sam ym oznacza m ożliw ość szybszego otrzym ania rozw odu.

W yniki uzyskane w badaniach na tem at dopuszczalności rozw odów w sytuac­ ja ch szczególnych i badań przeprow adzonych w śród różnych społeczności na terenie Polski, pokazały, że respondenci uw zględniali różne okoliczności przy podejm ow aniu decyzji o rozw odzie. N a pierw szym m iejscu, ja k o okoliczność skłaniająca do rozw odu było staw iane uporczyw e pijaństw o m ałżonka, bicie lub znęcanie się nad w spółm ażonkiem czy też dziećm i, ja k rów nież całkow ity rozkład p o ży cia m ałżeńskiego. Z a takim rozw iązaniem opow iedziało się ponad 90,0% respondentów z w ielkich m iast, natom iast w pozostałych zbiorow ościach takie ro zw iązanie w skazało około 70,0% , za w yjątkiem badanych wsi, gdzie w skaźnik ten był je sz cze niższy.

N a drugim m iejscu, ja k o rodzaj okoliczności dopuszczających rozw ód, respon­ denci postaw ili sytuację, w której oboje m ałżonkow ie doszli do w niosku, że lepiej im będzie żyć oddzielnie, lub w ów czas, gdy w ystępuje odm ow a dostarczania środków na utrzym anie. T akie rozw iązanie podało około 5 0 -7 0 % ankietow anych, przy czym w latach dziew ięćdziesiątych dała się zauw ażyć tendencja w zrostow a takiego rozw iązania. D opiero na trzecim m iejscu, jak o okoliczność skłaniająca do p o djęcia decyzji o rozw odzie, została postaw iona przez respondentów zdrada

53 J. Ż e b r o w s k i , W spółczesne przeo b ra żen ia w fun kcjonow aniu rodzin y p olskiej, w: R odzin a p o lsk a na przeło m ie wieków, red. J. Żebrowski, Gdańsk 2002, s. 20; M. W i n i a r s k i , Z aburzenia w fun kcjonow aniu rodzin y i ich impikacje, (w:) Rodzina polsk a na p rzeło m ie wieków, s. 65.

34 H. C u d a k , Funkcjonowanie dzieci z m ałżeń stw rozw iedzion ych, s. 11. 35 Jw ., s. 14.

5(1 W 1995 roku rozwody takie stanowiły 68,2% w szystkich rozw odów , w 1996 roku 68,5% , w 1997 roku 68,6% i w 1999 roku 69,3% .

1 5 0 KS. JERZY KUŁAK O W SK I

m ałżeńska, nieudane w spółżycie seksualne lub niezgodność charakterów . W b ad a ­ nych zbiorow ościach za taką opcją opow iedziało się około 50 ,0 % resp o n d en tó w 57. W ażną przyczyną podaw aną przez badanych, w pływ ającą na dysharm onię pom iędzy m ałżonkam i, co ostatecznie doprow adziło do rozw odu, był brak p rzy g o ­ to w ania do m ałżeństw a. A ż 50,0% respondentów stw ierdziło taki stan rzeczy, a 29,0% uznało, że byli w łaściw ie przygotow aniu do życia m ałżeń sk ie g o 58. P onadto 4 5 ,0 % badanych zdeklarow ało brak posiadania przez nich wizji sw ego m ałżeństw a, a naw et nie przejaw iało potrzeby jej p o siad an ia59. M usi budzić zdziw ienie i niepokój fakt, że chociaż zaw arcie zw iązku m ałżeńskiego należy do jed n ej z najw ażniejszych decyzji w życiu człow ieka, to je d n a k narzeczeni p rzy g o ­

tow aniu do m ałżeństw a pośw ięcają stosunkow o m ało uw agi. Ponadto p rzy g o to w a ­ nie takie je st często niew łaściw ie rozum iane, poniew aż zostaje ono zaw ężone do załatw ienia form alności zw iązanych z zaw arciem m ałżeństw a, a nie do form acji psychicznej i duchow ej.

Co się tyczy niezaspokajania potrzeb w yższych w m ałżeństw ie ja k o przyczyny rozw odu, to badania z lat 1995-1996 przeprow adzone przez W. M ajkow skiego w śród osób rozw iedzionych pokazały, że w ocenie respondentów , żadna z nich nie była zadow olona z pożycia m ałżeńskiego u znacznej części m ałżeństw . W pełni były zaspokojone te potrzeby tylko u niew ielkiej części m ałżo n k ó w 60. B adania w skazują bądź na brak znajom ości tego zag adnienia lub brak dobrej w oli, czyli postaw ę egoizm u i koncentracji na własnej osobie, a nie na osobie w spółm ałżonka. Poniew aż w spółczesne m ałżeństw o bardziej op iera się na w ięzach em ocjonalnych, łatw o rozpada się przy braku satysfakcji ze zw iązku m ałżeńskiego61.

W św ietle badań przeprow adzonych przez H. C udaka w 1999 roku, głów nym i przyczynam i rozw odów była: niezgodność charakterów (28,9% ), n iedochow anie w ierności m ałżeńskiej (26,4% ) i nadużyw anie alkoholu (25,7 % )62. N atom iast badania z lat 199 9 -2 0 0 0 w śród m ałżeństw rozw iedzionych pokazały, że głów nym i przyczynam i rozw odów były: alkoholizm m ałżonka (35,1% odpow iedzi resp o n ­ dentów ), niezgodność charakterów (29,3% ), agresja m ęża lub żony (15,2% ) oraz zdrada m ałżeńska (14,1 % )63. Co się tyczy alkoholizm u jednej ze stron m ałżeństw a, ja k o przyczyny rozw odów , to najw ięcej przypadków m iało m iejsce w przedziale

57 Р. К r y с z к a, R o zw ó d w opinii spo łeczn ej — kierunki zmian, (w:) R odzin a w spółczesna, s. 1 6 3-164. Badania przeprowadzone przez W. M ajkow skiego w 1995 roku i dotyczące przyczyn rozw odów pokazały, że oficjalnie na pierwszym m iejscu znalazł się alkoholizm , a na dalszych miejscach niew ierność małżeńska i niezgodność charakterów. W rzeczyw istości pierw szym pow odem rozw odów była zdrada małżeńska, a potem alkoholizm (W. M a j k o w s k i , C zynniki d ezin teg ra cji w sp ó łczesn ej rodzin y polskiej, Kraków 1997, s. 131-132).

5K W. M a j k o w s k i , Czynniki d e zintegracji w spó łc zesn ej rodzin y polskiej, s. 159. 59 W. M aj к o w s к i, Z agrożenia w spółczesn ej rodzin y polskiej, (w:) R odzin a p o lsk a u pro g u trzecieg o tysiąclecia, s. 24.

60 W św ietle badań W. M ajkow skiego przedstawiało się to następująco: potrzeba m iłości u 14,2% badanych, potrzeba bezpieczeństw a u 6,2% , potrzeba zrozum ienia u 6,2% , potrzeba zaufania u 7,4% , potrzeba pom ocy u 6,8% , potrzeba intym nego w sp ółżycia u 35,2% (W. M a j k o w s k i , Czynniki d e zin tegracji w sp ó łczesn ej rodzin y polskiej, s. 173).

м А. К w a k, R odzina w d obie przem ian. M ałżeń stw o i kohabitacja, s. 37. w H. C u d a k , Funkcjonowanie d zieci z m ałżeń stw rozw iedzion ych, s. 17. 63 Jw„ s. 62.

O C EN A M O R A L N A R O ZW O DÓ W W SPO ŁECZEŃSTW IE POLSKIM . 1 5 1

w iekow ym pom iędzy 3 0 -4 0 lat (67,5% ) oraz pom iędzy 2 0 -3 0 lat (27,3% ), natom iast najm niej pom iędzy 4 0 -5 0 rokiem życia (5,2% ). Z kolei biorąc pod u w agę niezgodność charakterów , ja k o przyczynę rozw odów to najw ięcej przy p ad ­ ków m iało m iejsce w kategorii stażu m ałżeńskiego pom iędzy 1-7 rokiem (51,8% ), oraz w latach 8 -1 4 (23,5% ). N ajm niej takich przypadków odnotow ano w latach 15-21 (1 7 ,3 % ) oraz 2 2 -3 0 (7,4% ). Co się tyczy niew ierności m ałżeńskiej, ja k o przyczyny rozw odów , to najw iększe natężenie tego zjaw iska m iało m iejsce w przypadku m ałżeństw ze stażem m ałżeńskim 15-21 lat (46,2% ), oraz 2 2 -3 0 (3 0 ,8 % ), a najm niejsze ze stażem do lat 7 (5,1% ) i w latach 8 -1 4 (17,9 % )64.

M ów iąc o odpow iedzialności m ałżonków za trw ałość ich zw iązku, należy w skazać, że istotną przyczyną rozpadu m ałżeństw a je st brak m ożliw ości skorzys­ tan ia przez m ałżonków z fachow ego poradnictw a w m om encie p o jaw ienia się pierw szych konfliktów 65. B adania socjologiczne pokazały że 58,6% m ałżonków przeżyw ających pow ażny kryzys ich zw iązku, zdeklarow ało, że u nikogo nie szukało pom ocy w trudnościach m ałżeńskich. Były to więc m ałżeństw a skazane w kryzysie na sam ych siebie. W ydaje się, że taki w ynik w skazuje na pow szechnie je sz c z e panujące błędne prześw iadczenie, iż spraw y m ałżeńskie należą w yłącznie do sfery pryw atnej. Pozostała część respondentów , która szukała pom ocy w sytuac­ ja c h kryzysu m ałżeńskiego, zdeklarow ała, że najpierw pom ocy szukała u członków

n ajbliższej rodziny (54,8% ), u księdza (21,2% ), w poradniach specjalistycznych (1 7 ,5 % ) i innych osób (6,5 % )66.

Z badań przeprow adzonych w latach 1994-1996 w ynika, że głów nym i auto­ rytetam i branym i pod uw agę przez respondentów w szukaniu pom ocy w sytuacjach trudnych w m ałżeństw ie, byli najczęściej członkow ie rodziny, przyjaciele, znajom i oraz ksiądz67. Taki w ynik m oże św iadczyć o oddzielaniu nauczania K ościoła 0 m ałżeństw ie od codzienego życia.

N iepokojące je st to, że ocena m ożliw ości rozw odu jeszcze gorzej w ygląda u m łodzieży, która w kracza w etap zaw ierania zw iązków m ałżeńskich68. W bada­ niach z 1992 roku przeprow adzonych w śród m łodzieży klas ósm ych, licealistów 1 studentów , 78,0% respondentów aprobow ało rozw ody, w tym 4 7 ,0 % dopuszczało je w każdej sytuacji. W edług badań J. M ariańskiego z 1994 roku przeprow adzonych w śród m łodzieży szkół m aturalnych, 4 2 ,2% ankietow anych odrzucało m ożliw ość rozw odu, w tym 14,2% całkow icie, 13,6% z pew nym i w yjątkam i, a 14,4%

w Jw„ S. 65, 70, 74.

65 Pełnom ocnik Rządu do Spraw Rodziny, R aport o sytu acji polskich rodzin, s. 27. W. M a j k o w s k i , C zynniki d ezin teg ra cji w spółczesn ej rodzin y polskiej, s. 161. 67 Р. К г у с z к a, R o zw ó d w opinii sp o łeczn ej — kierunki zmian, (w:) R odzina w spółczesna, s. 1 5 7 -1 5 8 .

68 Badania przeprowadzone pod koniec lat 80. przez A. Kwak w środowisku wiejskim wśród d ziew cząt z klas ósm ych pokazały, że ponad połow a, bo około 55% ankietowanych, pozytyw nie ocen ia instytucję rozw odów . Chociaż rozwód jest źle oceniany w tym środow isku, to jednak osoby te zdecyd ow ałyby się na tę trudną sytuację (A. K w a k, Rodzina i j e j przem iany, s. 35). Z kolei badania ogólnopolskie przeprowadzone przez W. Z daniew icza w 1988 roku wśród m łodzieży szk ół ponadpodstaw owych i studentów pokazały, że tylko 21,8% ankietowanych akceptuje w y m óg nierozerwalności m ałżeństwa (W. Z d a n i e w i c z , M odel religijn ości uczn iów i stu den­ tów, w: R eligia ve d o b ie p rzełom u w P olsce, red. L. Adamczuk, W arszawa 1991, s. 148).

1 5 2 KS. JERZY K UŁAK O W SK I

uw ażało, że m usi być on uzasadniony pow ażną przyczyną69. Z nacznie częściej odrzucała m ożliw ość rozw odu m łodzież, spełniająca często praktyki relig ijn e70.

Z badań W. Z daniew icza przeprow adzonych w drugiej połow ie lat 90., w ynika, że 21,4% m łodzieży szkół średnich uw ażało norm ę nierozerw alności m ałżeństw a za nienaruszalną, 42 ,4 % w arunkow ało ją zaistaniałym i okolicznościam i, a 28 ,2 % opow iedziało się za m ożliw ością rozw odu71. B adania p rzeprow adzone przez K. Paw linę w 1997 roku w śród m łodzieży szkół średnich, pokazały, że 28 ,2 % respondentów dopuszczało m ożliw ość rozw odu, 4 2 % w arunkow ało to od o k o licz­ ności, a tylko 21,4% w ykluczało rozw ód72.

B adania J. M ariańskiego z lat 199 7 -2 0 0 0 w śród m łodzieży szkół średnich, pokazały, że 17,1% (w poszczególnych przypadkach od 10,3% do 2 5 ,2 % ) respondentów opow iedziało się za dopuszczalnością rozw odów , 43 ,9 % aprobow ało z zastrzeżeniam i m ożliw ość rozw odu, a tylko 27 ,9 % nie akceptow ało ro zw o d ó w 73. K obiety rzadziej niż m ężczyźni uznaw ały rozw ody za niedozw olone. W św ietle tych badań, najgorzej pod w zględem odrzucenia norm y nierozerw alności m ałżeń st­ w a w ypadli rozw iedzeni, poniew aż tylko 8 ,5% spośród nich, zdeklarow ało się za n ierozerw alnością m ałżeństw a, co chyba je st raczej zro zu m iałe74.

Pow yższe zestaw ienie dotyczące oceny m oralnej rozw odów , pozw ala w n io s­ kow ać, że poziom akceptacji tej norm y m oralnej nie koresponduje z deklarow anym poziom em religijności. W skazuje to na duży stopień selektyw ności w spełnianiu tego w ym ogu, w ynikającego z podjętych zobow iązań m ałżeńskich. T rend proroz- w odow y w społeczństw ie polskim jest w dużej m ierze następstw em coraz bardziej nasilających się tendencji laicyzujących. T endencje te utrudniają osiągnięcie dojrzałości psychicznej, czego w yrazem je st brak troski o drugiego czło w iek a i nadm ierna koncentracja na zaspakajaniu w yłącznie sw oich potrzeb. Prow adzi to do spłycenia więzi pom iędzy m ałżonkam i i w ten sposób przyczynia się do narastania konfliktów m ałżeńskich, które są obecnie głów nym pow odem ro z­ w odów . Inną przyczyną doprow adzającą do rozw odów je s t brak należytego przygotow ania narzeczonych do m ałżeństw a, co w dużej m ierze je st następstw em braku przyw iązyw ania należnej uwagi przez nich sam ych do w ażności tego przygotow ania.

B adania socjologiczne, zarów no ogólnopolskie ja k i regionalne, pokazują, że praw ie połow a respondentów opow iada się za m ożliw ością rozw odu, chociaż część z nich w arunkow ała go określonym i okolicznościam i, przy czym tendencja proroz- w odow a była bardziej w idoczna w zbiorow ościach w iększych, aniżeli m niejszych. W yrazem braku odpow iedzialności m ałżonków za ich zw iązek było także to, że

ftlJ J. M a r i a ń s k i , M łodzież p o m ięd zy tra d ycją i p o n ow oczesn ością, Lublin 1995, s. 1 32-133.

7(1 J. M a r i a ń s k i , P raktyki religijne m ło d zieży a uznaw ane w a rto ści prorodzin n e, w: R odzina w spółczesna, s. 138.

71 W. Z d a n i e w i с z, M o ra ln o ść religijna, (w:) R elig ijn o ść P olaków 199J, red. L. A dam ­ czuk, W. Z daniew icz, W arszawa 1993, s. 69.

72 K. P a w l i n a , Polska m łodzież przełom u w ieków , W arszawa 1998, s. 65.

73 J. M a r i a ń s k i , W artości prorodzin n e w św ia d o m o śc i m ło d zieży szkolnej, (w:) R odzin a p o lsk a u p ro g u trzecieg o tysiąclecia, red. W. M ajkowski, W arszawa 200 3 , s. 2 3 5 -2 3 6 .

O C E N A M O R A L N A R O Z W O D Ó W W SPO ŁECZEŃSTW IE POLSKIM . 1 5 3

w przypadku zaistnienia sytuacji m ogącej doprow adzić do rozpadu m ałżeństw a, bardzo niew ielu z nich zdeklarow ało chęć skorzystania z pom ocy oferow anej im przez poradnie specjalistyczne.

N ajbardziej niepokojące je s t je d n a k to, że akceptację rozw odów deklarow ała duża część badanej m łodzieży, choć akceptacja ta zależała od stopnia religijności. Z jaw isko to musi budzić uzasadnione obaw y o poczucie odpow iedzialności za nierozerw alność m ałżeństw a w śród osób, które w krótce będą w stępow ać w zw iązki m ałżeńskie.

III. K S Z T A Ł T O W A N IE O D PO W IE D Z IA L N O ŚC I ZA N IE R O Z E R W A L N O Ś Ć M A Ł Ż E Ń ST W A

Spośród w ielu przyczyn pow odujących obecnie rozpad m ałżeństw a, n ajw aż­ niejszą w ydaje się być zanikanie odpow iedzialności m ałżonków za ich zw iązek, który je st następstw em zm niejszania się św iadom ości ludzi o w ażności norm y dotyczącej nierozerw alności m ałżeństw a.

T rend prorozw odow y je st w dużej m ierze następstw em nasilającej się laicyza­ cji, utrudniającej osiągnięcie dojrzałości osobow ej i zw iązanej z nią o d p o w ied zial­ ności za m ałżeństw o, które zaczyna być postrzegane w kategoriach w zajem nego św iadczenia sobie usług w zakresie zaspokojenia sw oich potrzeb. W ym ow nym tego przykładem je s t coraz w iększa przychylność i życzliw e nastaw ienie do zw iązków konkubinackich. Z sytuacji tej w ynika duszpasterski postulat, aby w obec m ałżeństw podjąć działania, które obudzą w m ałżonkach poczucie w iększej odpow iedzialności za nierozerw alny charakter jedności m ałżeńskiej i tym sam ym ograniczą m ożliw ość rozpadu ich m ałżeństw a.

W ielość przyczyn pow staw ania zjaw iska rozw odów , ich uw arunkow ania oraz indyw idualność każdego m ałżeństw a, znajdującego się w takiej sytuacji, stw aw ia przed duspasterstw em rodzin zadanie zaw iązyw ania i korygow ania w spółpracy specjalistów z różnych dziedzin, które m ogłyby ja k najskuteczniej przyjść z po m o ­ c ą m ałżonkom dośw iadczającym trudności w zakresie trw ałości zw iązku m ałżeń s­ k ieg o 75. P ostuluje się przyw iązyw anie w iększej uw agi zw łaszcza do pracy takich specjalistów jak: pedagogów , psychologów , praw ników , lekarzy i pracow ników spo łeczn y ch 76. Dzięki bardziej intensyw nem u w ykorzystaniu ich w iedzy, d o św iad ­ cz en ia i w zajem nej w spółpracy, m ożliw e stałoby się dokładniejsze rozpoznaw anie sytuacji m ałżeństw a zagrożonego rozpadem i przez to duszpasterstw o m ogłoby być bardziej efektyw ne w zakresie zindyw idualizow ania pom ocy m ałżonkom przeż y ­ w ającym kryzys. A by działaniom specjalistów nadać w łaściw y i pogłębiony kontekst, w ychodzący poza p łaszczyznę doczesną, należy w cześniej zadbać o ich rzeteln ą form ację religijną, a także w iedzę z zakresu teologii m ałżeństw a i nauki K ościoła o m ałżeństw ie katolickim . W ram ach tej form acji należałoby p rzy p o m i­ nać, że pom oc niesiona przez specjalistów je st zaszczytnym posłannictw em . Służy o n a szlechetnem u celow i, ja k im je s t dobro m ałżeństw o, będące fundam entem

75 J. В u X а к o w s к i, W prow adzenie do teo lo g ii d u szpasterstw a rodzin, Pelplin 1999, s. 105. 76 Konferencja Episkopatu Polski, D yrektoriu m d u szpasterstw a rodzin, W arszawa 20 0 3 , s. 17.

154

społeczeństw a i skarbem K ościoła. Fachow ość specjalistów , połączona z osobistym św iadectw em ich życia, uczyni duszpasterstw o m ałżeństw bardziej kom petentnym . T rw ałość jedności m ałżeńskiej jest przecież realizacją zam ysłu B ożego w obec tej w spólnoty.

P rzedstaw ione pow yżej zadania duszpasterstw a rodzin na rzecz zachow ania trw ałości zw iązków m ałżeńskich, są zgodne z postulatem integracji i w spółpracy w posłudze pastoralnej. R acja takiej w spółpracy w ynika z faktu, że rzeczyw istość m ałżeństw a i rodziny jest złożona, dlatego działanie dla ich dobra p o w inno być w ieloaspektow e. N ie m oże ono być przypiase tylko jed n em u w ykonaw cy, lecz pow inno być troską obow iązującą w szystkich ludzi77. N ie um niejsza to w cale roli i znaczenia tych, którzy z racji sw ego pow ołania, w sposób szczególny od ­ p ow iedzialni są za duszpasterstw o rodzin. Dotyczy to zw łaszcza kapłana, będącego ze swej natury duszpasterzem m ałżeństw i rodzin78. M a on specyficzną rolę, która w ynika z faktu, że je g o zadaniem je st głoszenie Bożej praw dy, aby w ten sposób pom óc Ludow i B ożem u w w yrobieniu sobie zm ysłu w iary79. To staw ia przed nim w ym aganie posiadania w łaściw ej wizji m ałżeństw a i działalności pastoralnej, dzięki którym będzie on zachęcał do w spółpracy, koordynow ał i pom agał w pro­ gram ow aniu duszpasterstw a rodzin. Jest to zarazem zachęta dla niego, do sp ecjalis­ tycznego przygotow ania, aby efektyw niej spełniać posługę mu pow ierzoną.

W duszpasterstw ie rodzin nie m ożna pom inąć roli sam ych m ałżeństw i rodzin, których św iadectw o życia w zbogaca posługę pastoralną. D zięki tem u staje się ona bardziej przekonująca i skuteczna. U dział ludzi św ieckich, w d u szpasterstw ie rodzin je st istotny, poniew aż opiera się na zasadzie ich kom petentnego działania.

C elem integracji i w spółpracy w duszpasterstw ie rodzin, jest zabezp ieczen ie się przed działaniam i w yizolow anym i. O dzielenie posługi m ałżeństw om na niezależne od siebie działania, spow odow ałoby jej nieskuteczność80. Stąd też, w p o szczeg ó l­ nych działaniach pastoralnych, należy uw zględniać całościow ą w izję, co sprzyja w spółdziałaniu i w spółpracy. Takiej w spółpracy dom aga się natura m ałżeństw a i rodziny oraz jej posłannictw o w K ościele i w świecie.

Istotnym obecnie zadaniem działalności pastoralnej, w obec dużej selektyw ności w podejściu do w ym ogu nierozerw alności m ałżeństw a, je st kształtow anie w m ał­ żonkach poczucia odpow iedzialności za nierozerw alność zw iązku m ałżeńskiego. P om ocą w tym m ogą być działania m ające podstaw ę we w spółpracy specjalistów , które pozw olą m ałżonkom dostrzec złożoność przyczyn, składających się na zaistaniałe trudności m ałżeńskie. Poznanie tych przyczyn, oraz p o głębiona refleksja nad nim i, pom oże m ałżonkom przełam ać postaw y egoistyczne, p ro w adzące za­ zw yczaj do decyzji zerw ania zw iązku m ałżeńskiego. D ziałania, o których m ow a pow yżej, pow inny być podjęte przez parafialne poradnie rodzinne, w przypadku w iększych parafii, do których zaliczają się parafie m iejskie, lub w przypadku parafii m niejszych, jakim i są parafie w iejskie, przez poradnie dekanalne.

77 KDK, 52.

78 J. B u x a k o w s k i , W prow adzenie do teologii du szp a sterstw a rodzin, s. 174. 79 FC, 73.

80 J. W i l k , D u szpasterstw o rodzin: za sa d y p raktyczn ego działania, R TK 33 (1 9 8 6 ), z. 6, s. 107.

O C EN A M O R A LN A ROZW ODÓW W SPO ŁECZEŃSTW IE POLSKIM . 1 5 5

Pow yżej przeprow adzone analizy pokazują, że nauczanie K ościoła katolickiego o nierozerw alności m ałżeństw a, które je st w ażnym przym iotem zw iązku m ałżeńs­ kiego, m ającym na celu dobro m ałżonków i społeczeństw a, nie m a adekw atnego przełożenia na życie Polaków . W yniki badań socjologicznych pokazują coraz w iększą przychylność społeczeństw a polskiego dla m ożliw ości zerw ania zw iązku m ałżeńskiego, czego konsekw encją je st w zrastająca liczba rozw odów , co św iadczy o zm niejszającym się poczuciu odpow iedzialności m ałżonków za nierozerw alność ich zw iązku. O becnie, znaczenie m ałżeństw a i w artości z nim zw iązanych je st m ocno podw ażane.

Z jaw isko to nasiliło się w Polsce, zw łaszcza w ostatnich latach. Ś w iadczy to w yraźnie o niskim poziom akceptacji przez m ałżonków norm y nierozerw alności m ałżeńskiej. T rend prorozw odow y w zm acnia nasilająca się laicyzacja, elim inująca religijny w ym iar m ałżeństw a i nadprzyrodzoną inspirację nierozerw alności tego zw iązku, co jesz cze bardziej osłabia w m ałżonkach odpow iedzialność za trw ałość m ałżeństw a. M ałżeństw o przestaje być traktow ane jak o um ow a na całe życie, a zaczyna być uznaw ane jak o zw iązek, który m ożna rozw iązać w okolicznościach utrudniających zaspokajanie w łasnych potrzeb. W skazuje to na rozszerzanie się m entalności konsum pcyjnej także na m ałżeństw o. Potw ierdzeniem je st przychylne nastaw ienie dużej części respondetnów , do m ożliw ości uzyskania rozw odu, m im o w skazania przez nich okoliczności go w arunkujących. T endencja prorozw odow a w skazuje na coraz w iększą indyw idualizację zasad m oralności i w ybiórczość w przyjm ow aniu nauczania K ościoła o nierozerw alności m ałżeńskiej. Z anika u w iernych zdolność dostrzegania istotnych elem entów m oralności m ałżeńskiej.

W obec tej sytuacji potrzebne je st podjęcie przez duszpasterstw o rodzin, działań zm ierzających do w zm acniania nierozerw alności m ałżeńskiej. Przede w szystkim , należy przypom inać katolikom , że m ałżeństw o posiada charakter nadprzyrodzony, co oznacza, że je st w łączone w zbaw cze plany Boga. W ażna je st w tym rów nież sp ecjalizacja pom ocy udzielanej m ałżeństw om zagrożonym rozpadem , która p o ­ zw oli m ałżonkom uw ażniej przyjrzeć się pow stałym problem om , i tym sam ym zm ienić sw oje przychylne nastaw ienie do rozerw alności m ałżeństw a, a co za tym idzie, zbyt pochopnych decyzji w tej dziedzinie.

A M ORAL OPINION ABOUT A DIVORCE IN POLISH SOCIETY AND PASTORATE OF FAM ILIES

SUMMARY

M arriage is a relation sh ip o f a coven an t character, that is voluntary agreem en t o f tw o parties, w h o se contracting m otive is lo v e c o n sistin g in co m p lete and mutual d ed ica tio n . In separability, w h o se b asis is g o o d o f sp o u ses and so c iety , is an im portant characteristic o f marital unity. M arital inseparability ensu res stab ility, o f marital un ity, and through th is, o f so cia l order. D iv o r ce is contrary to G ods plan w ith regard to m arriage, b eca u se it d estroys m arital unity. D iffic u ltie s w ith realization o f the postulate o f in separability o f m arital unity are evid en t. P ro-d ivorce trend is reinforced by in creasin g secu larization , e lim in a tin g r elig io u s d im en sio n o f m arriage and preternatural inspiration o f this' relation sh ip in ­

156

separability. M arriage is no lon ger treated as a contract for the entire life but regarded as a relation sh ip , w h ich m ight be d isso lv ed w h en circu m sta n ces m ake fu lfillm en t o f o n e ’s n eed s d ifficu lt. T hus, it is n ecessa ry for pastorate o f fa m ilies to reinforce inseparability o f m arriage through sp ecia liza tio n and coord in ation , resu ltin g from co m p lex ity and m u ltip licity o f reason s lead in g to d iv o rce, o f assistan ce for m arriages threatened w ith d isin teg ra tio n is also very im portant. It is n ecessary to support m arriages in e sp e c ia lly d ifficu lt situ a tio n s, like th o se forced to em igrate, id e o lo g ic a lly d iv id e d and liv in g in separation or n e w c iv il relation sh ip s, w ith in the fram ew ork o f rein forcin g m arital in separability.