Deel n De Techniek

Algemene waierDouwKunae

Deel n De Techniek

(A)

DELFT 1967

ÏECHNISCHE HOGESCHOOL DELFT

A f d e l i n g d e r Weg- en Waterbouwkunde

PROF.IR. L. v a n BENDEGOM

A L G E M E W A T E R B O U W K U N D E

DEEL I I

DE TECHNIEK

D e l f t , 1967

I N H O U D S O P G A V E .

DEEL I I .

DE TECHNIEK.

A.

H o o f d s t u k ^. V o o r o n d e r z o e k . 5 . 1 . I n l e i d i n g .

5 . 2 . De v e r e i s t e gegevens.

5 . 3 . K a r t e r i n g en p l a a t s b e p a l i n g . 5. i * . H y d r o g r a f i s c h e opnamen.

5 . 5 . W a t e r s t a n d e n . 5.6. W a t e r a f v o e r .

5.7. A f v o e r v a n v a s t e s t o f f e n . 5 . 8 . D i v e r s e andere m e t i n g e n .

H o o f d s t u k 6 . R i v i e r w e r k e n . 6 . 1 . I n l e i d i n g .

6 . 2 . T i j d e l i j k e r e g u l e r i n g s w e r k e n , 6 . 3 . R e g u l e r i n g v a n h e t r i v i e r b e d , 6,h, Oever- en b o d e m v e r d e d i g i n g e n .

V e r v o l g i n D e e l I I / B.

5.1-1

H o o f d s t u k 5. Vooronderzoek.

Par. 5.1» I n l e i d i n g .

B i j de v r a a g s t u k k e n , waarmee ook de waterbouwkundige t e maken h e e f t , g a a t h e t i n v e l e g e v a l l e n om een d r i e t a l samenhangende b e g r i p p e n : de n a t u u r , de s a m e n l e v i n g , de t e c h n i e k . De n a t u u r i s h e t gegeven, de s a - m e n l e v i n g v r a a g t e c h t e r om v o o r w a a r d e n d i e de n a t u u r n i e t b i e d t , de t e c h - n i e k moet h e t a n t w o o r d geven.

Z o a l s i n h o o f d s t u k 1 r e e d s werd v e r m e l d , g a a t h e t i n de w a t e r - bouwkunde om werken waarmee h e t w a t e r b e t e r b e h e e r s t o f b e n u t w o r d t . De v e r s c h i l l e n d e f a c e t t e n h i e r v a n worden b e h a n d e l d i n de onderwerpen v a n s p e c i f i e k e waterbouwkunde z o a l s deze i n h o o f d s t u k 1 werden opgesomd. Het g a a t d a a r b i j b i j n a s t e e d s om werken d i e h e t w a t e r k e r e n , l e i d e n , d o o r l a - t e n o f a f v o e r e n en w a a r b i j h e t e v e n w i c h t van de b e g r e n z i n g e n z o a l s k u n s t - w e r k e n , o e v e r , bodem, o f sedimenten i n h e t algemeen een b e l a n g r i j k e r o l s p e l e n . D e r g e l i j k e werken kunnen n i e t a l l e e n s t e r k variëren i n f u n c t i e , maar ook i n omvang en g e c o m p l i c e e r d h e i d . H i e r t o e b e h o o r t h e t e e n v o u d i g e s c h o t b a l k s t u w t j e , d a t i n een d r a i n a g e s l o o t moet worden a a n g e l e g d t e r v e r - h o g i n g van de g r o n d w a t e r s t a n d v a n een e n k e l p e r c e e l l a n d b o u w g r o n d , maar ook de werken d i e v o o r een g r o o t g e b i e d d i e n e n t e worden o n t w o r p e n t e r b e s t r i j d i n g van o v e r s t r o m i n g , en t e z e l f d e r t i j d v o o r de b e n u t t i n g van w a t e r k r a c h t en de v e r b e t e r i n g v a n de vaarwegen. Het z a l d u i d e l i j k z i j n d a t h i e r d o o r ook de omvang van de v e r e i s t e v o o r s t u d i e , en h e t a a n t a l o n - d e r d e l e n w a a r i n deze u i t e e n v a l t , s t e r k kan variëren.

B i j de o n d e r v e r d e l i n g i n f a s e n van de s t u d i e s p e e l t de v e r h o u - d i n g o p d r a c h t g e v e r - o n t w e r p e r - u i t v o e r d e r - b e h e e r d e r een r o l . Z e l d e n z i j n a l deze categorieën i n lên l i c h a a m v e r e n i g d ; b i j n a s t e e d s z i j n h e t meer l i c h a m e n , soms z e l f s meer dan de bovengenoemde v i e r . De o p d r a c h t - g e v e r kan een p r i v a a t - o f een p u b l i e k r e c h t e l i j k l i c h a a m z i j n . Maar i n b e i - de g e v a l l e n kan h e t o n d e r d e e l d a t b e l a s t i s met de z o r g v o o r h e t w a t e r wèer n i e t werken zonder de i n s t e m m i n g v a n h e t o n d e r d e e l , d a t h e t t o e z i c h t op de financiën h e e f t ( b i j h e t R i j k b . v . W a t e r s t a a t - Financiën). Soms i s e r een g e l d s c h i e t e r v a n b u i t e n d i e een stem h e e f t ( b . v . Wereldbank - o n t w i k k e l i n g s g e b i e d e n ) . De o n t w e r p e r h e e f t i n t h e o r i e a l l e e n t e maken met z i j n d i r e c t e o p d r a c h t g e v e r ; de g e l d s c h i e t e r kan e c h t e r v e r l a n g e n d a t r e e d s i n een b e g i n s t a d i u m v a n een o n d e r z o e k v o o r l o p i g e r e s u l t a t e n worden o v e r g e l e g d ( f e a s i b i l i t y - r e p o r t ) , zodat h i j kan b e s l i s s e n o f de g e l d e n v o o r h e t v e r d e r e o n d e r z o e k kunnen worden v e r s c h a f t , o o k a l omdat d i t soms een

5 . 1 - 2

f e i t e l i j k e t o e z e g g i n g v a n de u i t v o e r i n g d e r werken i n h o u d t . Een d e r g e l i j k e v o o r s t u d i e omvat een g l o b a a l b e h o e f t e n o n d e r z o e k , de b e s t u d e r i n g v a n de b e - s c h i k b a r e gegevens a a n g e v u l d w e l l i c h t door e n k e l e waarnemingen, h e t maken van e n i g e s c h e t s p l a n n e n , h e t o p s t e l l e n van een ruwe k o s t e n r a m i n g , b e s l o t e n door e n i g e r e n t a b i l i t e i t s b e s c h o u w i n g e n . B i j v e r s c h i l l e n d e l i c h a m e n w o r d t een d e r g e l i j k e e e r s t e a t u d i e v e r r i c h t door de e i g e n d i e n s t , z o a l s b . v . b i j d e N e d e r l a n d s e p u b l i e k r e c h t e l i j k e l i c h a m e n . Na g o e d k e u r i n g w o r d t dan h e t d e f i -

n i t i e v e p l a n opgemaakt, h e t z i j door d e z e l f d e d i e n s t e v e n t u e e l met medewer- k i n g van s p e c i a l e b u r e a u s , h e t z i j door een b u r e a u waarmee men een v a s t e r e l a t i e h e e f t , h e t z i j - zonder o f na i n s c h r i j v i n g - door een raadgevend i n g e n i e u r s b u r e a u .

I n f i g . 5.1-1 i s een s c h e t s gegeven v a n h e t o n d e r z o e k v a n een w a t e r b o u w k u n d i g p r o j e c t en v a n de samenhang d e r o n d e r d e l e n . Ook b i j een p r o j e c t v a n g e r i n g e omvang k a n d i t schema worden aangehouden a l z u l l e n i n dat g e v a l v e r s c h i l l e n d e o n d e r d e l e n n a u w e l i j k s t e r s p r a k e komen.

T e r t o e l i c h t i n g moge h e t v o l g e n d e d i e n e n . E l k w a t e r b o u w k u n d i g p r o j e c t o f g r o e p v a n p r o j e c t e n b e r u s t op b e h o e f t e n v a n de e n k e l i n g o f de m a a t s c h a p p i j . D i t d e e l v a n h e t o n d e r z o e k , dus h e t onderzoek b e t r e f f e n d e de s a m e n l e v i n g en h a a r g r o e i e n d e b e h o e f t e n , z a l o v e r h e t algemeen n i e t d o o r de c i v i e l i n g e n i e u r a l l e e n v e r r i c h t kunnen worden; i n v e l e g e v a l l e n w e r k e n c i v i e l i n g e n i e u r s samen met economen, s o c i o l o g e n , s o c i o g r a f e n en andere s p e c i f i e k e d e s k u n d i g e n op h e t g e b i e d van landbouw, e n e r g i e , v e r k e e r e n z . D i t onderzoek b e v a t de a s p e c t e n v a n de r u i m t e l i j k e o r d e n i n g o f p l a n o l o g i e (wonen, w e r k e n , g e e s t e l i j k e en l i c h a m e l i j k e v e r z o r g i n g , r e c r e a t i e , v e r k e e r ) ; op b e p a a l d e p u n t e n g a a t h e t v e r d e r en d i e n t een prognose t e worden gemaakt en een programma v a n e i s e n t e worden o p g e s t e l d t . a . v , de d e s b e t r e f f e n d e onderwerpen v a n s p e c i f i e k e waterbouwkunde. H i e r u i t d i e n t dan t e v o l g e n een a n a l y s e v a n de b e h o e f t e n met een programma v a n de t e s t e l l e n e i s e n , e v e n - t u e e l g e r a n g s c h i k t naar hun p r i o r i t e i t .

Naast d i t b e h o e f t e n - en p r i o r i t e i t e n o n d e r z o e k v a n de s a m e n l e v i n g i s e r h e t onderzoek n a a r de w a t e r b o u w k u n d i g e r a n d v o o r w a a r d e n waarmee h e t p r o j e c t r e k e n i n g d i e n t t e houden. D i t zou men h e t o n d e r z o e k v a n de n a t u u r kunnen noemen i n t e g e n s t e l l i n g t o t h e t onderzoek v a n de s a m e n l e v i n g . Ook t e n a a n z i e n v a n s o o r t en omvang d e r gegevens v a n de n a t u u r en hun b e w e r k i n g en b e s t u d e r i n g b e s t a a t b i j de v e r s c h i l l e n d e p r o j e c t e n een g r o t e s p r e i d i n g . H i e r o p w p r d t i n de v o l g e n d e p a r a g r a a f nader i n g e g a a n .

•planoloq'ie

<

n

ro

n>

3 (n n 3 - P t r 7

r

3 c c

3 O-

q e o i o g i e

geodesie

3 n 3 -

o' p

0»

fl) 3 P T O •+

rt-3 n ft P

<o

y d r o l o g i e

v l o e i s t o f - m e c h a n i c a

g r o n d - m e c h a n i c a

c o n s t r u c - t i e - l e e r *

h^a-èeriaal k u n d e

I

5.1-14

Met h e t programma v a n b e h o e f t e n en e i s e n e n e r z i j d s en de b e w e r k t e gegevens van h e t g e b i e d a n d e r z i j d s z a l men een a a n t a l a l t e r n a t i e v e p r o j e c t e n maken. Een goede k e n n i s v a n de waterbouwkunde i s b i j d i t o n t w e r p e n n i e t v o l - doende; e v e n a l s b i j e l k c r e a t i e f h a n d e l e n z a l men een z e k e r e v i s i e en d u r f moeten hebben. L o g i s c h e opbouw van p r i n c i p e s en e r v a r i n g i s h i e r b i j w e l v a n b e l a n g maar e r i s i e t s meer n o d i g ; een b e h e e r s t e f a n t a s i e , een a a n v o e l e n v a n de m o g e l i j k h e d e n en o n m o g e l i j k h e d e n en een g e v o e l v o o r v e r h o u d i n g e n .

B i j de v e r s c h i l l e n d e p r o j e c t e n h e e f t m e e s t a l een o f andere e i s een zwaarder a c c e n t g e k r e g e n , w a a r d o o r e r een g r o t e d i v e r s i t e i t i n de o n t w e r p e n k a n b e s t a a n . Zo z a l b.v. h e t b e s c h i k b a r e w a t e r g e b r u i k t kunnen worden v o o r w a t e r k r a c h t , i r r i g a t i e , s c h e e p v a a r t , w a t e r b e h e e r s i n g en - v o o r z i e n i n g o f com- b i n a t i e s van deze b e n u t t i n g s m o g e l i j k h e d e n , de zogenaamde m u l t i p l e - p u r p o s e p r o j e c t e n . Steeds z a l men e r n a a r moeten s t r e v e n een zo v e r a n t w o o r d m o g e l i j k

( o p t i m a a l ) g e b r u i k t e maken van h e t b e s c h i k b a r e w a t e r .

Wat we nu na deze e e r s t e c y c l u s w i l l e n w e t e n i s wat we met de v e r - s c h i l l e n d e p r o j e c t e n kunnen b e r e i k e n en wat e l k ongeveer k o s t . A l s we d i t v e r g e l i j k e n met h e t b e g i n , n . l . de b e h o e f t e n en de waarde van g e h e l e o f ge- d e e l t e l i j k e b e h o e f t e b e v r e d i g i n g kunnen we de r e c h t v a a r d i g i n g van de p r o j e c t e n b e o o r d e l e n . D i t kan z i j n een economische r e c h t v a a r d i g i n g , de r e n t a b i l i t e i t ; h e t kan ook een s o c i a l e r e c h t v a a r d i g i n g z i j n , de wens om t e g e n een b e p a a l d o f f e r o n t w i k k e l i n g t e b r e n g e n ; maar e r kunnen ook andere m o t i e v e n z i j n , p o l i t i e k e , i n t e r n a t i o n a l e , s t a t u s , enz. B i j v e l e w a t e r b o u w k u n d i g e w e r k e n z a l de economische r e c h t v a a r d i g i n g v o l g e n u i t een s t a t i s t i s c h e b e s c h o u w i n g ( b i j d i j k e n b.v. een s t a t i s t i s c h e beschouwing b e t r e f f e n d e de kans van o v e r s t r o m i n g ) i n samenhang met de economische b e l a n g e n , d i e i n h e t g e d i n g z i j n . H i e r o p komen we b i j de beschouwing v a n h o o g w a t e r f r e q u e n t i e s nader t e r u g .

Een keuze t u s s e n een a a n t a l a l t e r n a t i e v e p r o j e c t e n z a l t e g e n w o o r - d i g gedaan worden aan de hand van r e s u l t a t e n u i t een s y s t e m a t i s c h e a n a l y s e v a n de omvang en w a a r d e r i n g v a n de v o o r - en n a d e l e n van e l k p r o j e c t . D a a r b i j worden a l l e v o o r - en n a d e l e n h e r l e i d t o t j a a r l i j k s e k o s t e n en o p b r e n g s t om een v e r g e l i j k i n g s b a s i s t e hebben. Met bovengenoemde s y s t e m a t i s c h e a n a l y s e - b e s l i s k u n d e o f o p e r a t i o n a l r e s e a r c h - w o r d t a l s h e t meest a a n t r e k k e l i j k e p r o j e c t gekozen datgene waarvan de k o s t e n m i n i m a a l z i j n , o f waarvan h e t v e r s c h i l t u s s e n o p b r e n g s t ( b e n e f i t ) en k o s t e n ( c o s t ) maximaal i s , o f w a a r v a n de v e r h o u d i n g t u s s e n b e n e f i t en c o s t een maximum i s . Een p r o j e c t , w a a r v a n h e t v e r s c h i l t u s s e n b e n e f i t en c o s t een maximum i s z a l v a a k door de o v e r h e i d a l s h e t meest a a n t r e k k e l i j k e p r o j e c t gekozen worden; een p a r t i c u l i e r e o n d e r n e m i n g

5.1-5

z a l een maximale ' b e n e f i t - c o s t r a t i o p r e f e r e r e n omdat d i t h e t g r o o t s t e rendement van z i j n i n v e s t e r i n g g e e f t . I n d i t c o l l e g e z a l op d i t d e e l van h e t onderzoek n i e t v e r d e r worden i n g e g a a n .

B i j h e t u i t w e r k e n van een p r o j e c t z u l l e n we de c y c l u s , gegeven i n f i g . 5.1-1 meermalen moeten a f l e g g e n ; we z u l l e n c o r r e c t i e s moeten aan- b r e n g e n , m i s s c h i e n zo i n g r i j p e n d , d a t we op een andere o p l o s s i n g moeten o v e r s t a p p e n . We z u l l e n v e r d e r i n d e t a i l s moeten t r e d e n , de c o n s t r u c t i e s moeten b e z i e n , o p d u i k e n d e p r o b l e m e n o p l o s s e n , enz.

Zo z a l men b i j h e t s y s t e m a t i s c h u i t w e r k e n van de g e d a c h t e o p l o s s i n g v a a k n i e t toekomen met de k e n n i s van de d r i e o n d e r d e l e n van b a s i s v a k k e n a l s v l o e i s t o f m e c h a n i c a , t o e g e p a s t e m e c h a n i c a , c o n s t r u c t i e l e e r , enz. Het i s vaak v o l d o e n d e a l s men z i c h bewust i s , d a t e r een d e r g e l i j k p r o b l e e m i s ; men kan dan de h u l p van een s p e c i a l i s t i n r o e p e n . D i t z a l men e c h t e r n i e t i n een t e v r o e g s t a d i u m moeten doen; h e t i s b e s t m o g e l i j k , d a t h e t p r o b l e e m a n d e r s i s komen t e l i g g e n n a d a t men t o t h e t u i t e i n d e l i j k e o n t w e r p gekomen i s . Men z a l moeten a a n v o e l e n o f een b e p a a l d p r o b l e e m b e s l i s s e n d kan z i j n v o o r h e t s t a a n o f v a l l e n van een p r o j e c t , h e t l a a t s t e omdat h e t p r o j e c t d a a r d o o r t e c h n i s c h o n m o g e l i j k o f omdat h e t t e k o s t b a a r w o r d t . I s d i t n i e t h e t g e v a l dan kan men w e l l i c h t een v o l g e n d e c y c l u s van h e t onderzoek a f w a c h t e n . D i t kan daxi e c h t e r w e l eens v e e l t i j d gaan k o s t e n , z o a l s b.v. een m o d e l o n d e r z o e k .

Hoewel b i j h e t opmaken van h e t o n t w e r p z e k e r de u i t v o e r i n g s t e c h n i e k mede i n r e k e n i n g moet z i j n g e b r a c h t , z a l b i j een d e f i n i t i e v e u i t w e r k i n g van de p l a n n e n deze t e c h n i e k v e r d e r bekeken moeten worden. T o t deze u i t v o e r i n g s - t e c h n i e k b e h o r e n o n d e r w e r p e n a l s :

- w e r k o r g a n i s a t i e , aan- en a f v o e r , o p s l a g en t r a n s p o r t ; - m a t e r i e e l g e b r u i k en m a t e r i a a l v o o r z i e n i n g ;

- t i j d s c h e m a en w e r k f a s e r i n g ;

- a r b e i d s v o o r z i e n i n g , h u i s v e s t i n g e n en andere v o o r z i e n i n g e n .

I s h e t d e f i n i t i e v e p l a n i n r a p p o r t e n en t e k e n i n g e n v a s t g e l e g d , ( h e t e i n d s t a d i u m van een a f s t u d e e r p r o j e c t v o o r 5e j a a r s s t u d e n t e n ) dan kan de d e f i n i t i e v e g o e d k e u r i n g worden g e v r a a g d , en de b e n o d i g d e f o n d s e n a a n g e v r a a g d , v e r d e e l d o v e r de v o l g e n d e j a r e n . V e r v o l g e n s moet h e t b e s t e k worden opgemaakt, inhoudende de o m s c h r i j v i n g van de werken met de v o o r w a a r d e n en de t e k e n i n g e n . Tevens d i e n t h e t werk t e worden u i t g e z e t i n h e t t e r r e i n en kan de o n t e i g e - n i n g s p r o c e d u r e een aanvang nemen. D e t a i l - en w e r k t e k e n i n g e n worden v a a k pas i n de l a a t s t e f a s e gemaakt; h e t i s t e b e t r e u r e n d a t d i t soms pas g e s c h i e d t a l s de a a n b e s t e d i n g r e e d s h e e f t p l a a t s gevonden. Daarna v o l g t de a a n b e s t e d i n g .

5.1-6

de g u n n i n g , de u i t v o e r i n g , de e e r s t e o p l e v e r i n g , de o n d e r h o u d s t e r m i j n en v e r v o l g e n s de e i n d o p l e v e r i n g . I n d i e n de o n t w e r p e r ( m e e s t a l t e v e n s t o e z i c h t - hebbende b i j de u i t v o e r i n g ) n i e t d e z e l f d e i s a l s de t o e k o m s t i g e b e h e e r d e r v a n h e t w e r k , z a l o v e r d r a c h t d i e n e n t e v o l g e n aan deze b e h e e r d e r w a a r b i j i n s t r u c - t i e s z u l l e n moeten worden o v e r g e l e g d b e t r e f f e n d e h e t t o e k o m s t i g g e b r u i k van de w e r k e n , de w i j z e v a n onderhoud en de a d m i n i s t r a t i e v e zaken w e l k e op h e t w e r k v a n k r a c h t z i j n .

Tevens z u l l e n r e v i s i e t e k e n i n g e n moeten worden o v e r h a n d i g d waarop de w e r k e n i n d e t a i l z i j n weergegeven z o a l s deze i n w e r k e l i j k h e i d z i j n u i t g e v o e r d .

5.2-1

Par. 5 . 2 ^ De v e r e i s t e gegevens.

Z o a l s i n de v o r i g e p a r a g r a a f w e r d v e r m e l d , kunnen de gegevens w e l k e v e r z a m e l d moeten worden, i n d r i e g r o e p e n worden g e s p l i t s t , n . l . :

1. gegevens b e t r e f f e n d e de s a m e n l e v i n g ( p l a n o l o g i e ) , 2. II n " n a t u u r ( t e r r e i n ) ,

3. " II " t e c h n i e k ( u i t v o e r i n g ) .

Het onderzoek b e t r e f f e n d e de b e h o e f t e n van de s a m e n l e v i n g , h e t p l a n o l o g i s c h o n d e r z o e k , w o r d t i n d i t c o l l e g e n i e t b e h a n d e l d . Ook v o o r de w i j z e van v e r z a m e l i n g en v e r w e r k i n g van gegevens van d i t o n d e r d e e l w o r d t verwezen naar de d e s b e t r e f f e n d e c o l l e g e s i n p l a n o l o g i e en stedebouwkunde, s o c i o l o g i e en s o c i o g r a f i e , economie, enz.

Ook op h e t v e r z a m e l e n van gegevens b e t r e f f e n d e de u i t v o e r i n g s - t e c h n i e k w o r d t h i e r n i e t v e r d e r i n g e g a a n . V e r o n d e r s t e l d w o r d t d a t i n de v e r s c h i l l e n d e c o n s t r u c t i e v e c o l l e g e s z o v e e l o v e r de u i t v o e r i n g van werken en de t o e p a s s i n g van m a t e r i a l e n i s v e r m e l d , d a t d i t t o e r e i k e n d i s v o o r h e t opmaken van p l a n n e n . U i t e r a a r d z a l men b i j een d e r g e l i j k o n t w e r p moeten l e t t e n op de m o g e l i j k h e d e n w e l k e i n h e t b e t r e f f e n d e g e b i e d aanwezig z i j n . I n een v e r d e r s t a d i u m z a l men u i t e r a a r d d i e p e r op deze m a t e r i e i n moeten gaan. I n de v o r i g e p a r a g r a a f werden v e r s c h i l l e n d e o n d e r d e l e n van deze u i t v o e r i n g s t e c h n i e k genoemd; t e n d e l e worden z i j b e h a n d e l d i n c o l l e - ges a l s b e d r i j f s o r g a n i s a t i e , k o s t p r i j s t e c h n i e k , enz.

De gegevens w e l k e i n d i t c o l l e g e v e r d e r moeten worden b e h a n d e l d z i j n de v o o r h e t o n d e r z o e k n o d i g e t e r r e i n g e g e v e n s , t e s p l i t s e n i n de v o l - gende categorieën:

1. t o p o g r a f i e , 2 . h y d r o g r a f i e ,

3. g e o l o g i e en bodemkunde.

Het v e r z a m e l e n van t o p o g r a f i s c h e gegevens, van k a a r t e n m a t e r i a a l d u s , i s o n m i s b a a r . D i t i s e c h t e r s p e c i a l i s t i s c h w e r k ; i n de v o l g e n d e p a r a - g r a f e n worden daarom s l e c h t s e n k e l e p u n t e n van algemeen b e l a n g v e r m e l d . B i j de c a r t o g r a f i e s p e e l t de p l a a t s b e p a l i n g een g r o t e r o l ; deze i s e c h t e r ook van g r o o t b e l a n g b i j andere t e r r e i n m e t i n g e n , h e t z i j om een p u n t i n h e t t e r r e i n op de k a a r t t e b r e n g e n , h e t z i j om een p u n t o f een i n g e t e k e n d p l a n van de k a a r t n a a r h e t t e r r e i n o v e r t e b r e n g e n . H i e r o p w o r d t dan ook wat v e r d e r i n g e g a a n .

B i j v e l e w a t e r b o u w k u n d i g e o n d e r z o e k i n g e n i s de k e n n i s van de t o - p o g r a f i e onder w a t e r , z o a l s de h o o g t e l i g g i n g van g e u l e n en b a n k e n , van z e e r g r o o t b e l a n g . Men g e e f t d i t s o o r t t o p o g r a f i s c h e k a a r t e n v e e l a l de naam van

5 . 2 - 2

h y d r o g r a f i s c h e k a a r t e n , h e t g e e n o n j u i s t i s o m d a t o n d e r h y d r o g r a f i e e e n v e e l w i j d e r b e g r i p w o r d t o m v a t , We z u l l e n i n d i t c o l l e g e e c h t e r d i t f o u - t i e v e g e b r u i k b l i j v e n v o l g e n e n d u s s p r e k e n v a n h y d r o g r a f i s c h e k a a r t e n . G e o l o g i e e n b o d e m k u n d e z i j n v e r w a n t e b e g r i p p e n , m a a r v o o r d e N e d e r l a n d s e c i v i e l - i n g e n i e u r l i g g e n z i j m e e s t a l v e r u i t e e n . D i t k o m t o m d a t de c i v i e l - i n g e n i e u r i n N e d e r l a n d m e e s t a l a l l e e n o f v r i j w e l a l l e e n t e maken h e e f t m e t d e a l l u v i a l e b o v e n l a a g v a n o n z e bodem. Komt h i j i n h e t b u i t e n l a n d d a n z a l h i j v a a k t e k o r t s c h i e t e n b i j z i j n b u i t e n l a n d s e c o l l e g a , d i e e c h t e r o o k a l gauw e e n s p e c i a l i s t i n de a r m z a l m o e t e n nemen. B i j sommige p r o j e c - t e n z a l men w e i n i g l a s t h e b b e n v a n h e t g e m i s a a n k e n n i s ; b i j a n d e r e i s s p e c i a l i s t i s c h e k e n n i s e e n n o o d z a a k . Zo z a l de b e w e g i n g v a n de a a r d k o r s t o v e r h e t a l g e m e e n zo l a n g z a a m v e r l o p e n , d a t d e l e v e n s d u u r v a n w a t e r b o u w - k u n d i g e w e r k e n r e l a t i e f t e k o r t i s om h i e r m e e r e k e n i n g b e h o e v e n t e h o u d e n . Soms k a n de v e r t i c a l e b e w e g i n g v a n de bodem e c h t e r v e l e d e c i m e t e r s p e r eeuw b e d r a g e n ; i n d a t g e v a l k a n d i t v a n i n v l o e d z i j n o p de b e p a l i n g , v a n d i j k h o o g - t e n , s t r o o m d r e m p e l s » e n z . D e r g e l i j k e d a l i n g e n k u n n e n o o k o p t r e d e n b i j o n t - t r e k k i n g e n u i t de bodem v a n w a t e r , g a s , o l i e , e n z . Men z a l h i e r o p d u s w e l a t t e n t m o e t e n z i j n . H i e r t o e b e h o o r t o o k de v a a k o n g e l i j k m a t i g e z a k k i n g v a n de b o d e m a l s g e v o l g v a n m i j n e x p l o i t a t i e . E e n g e h e e l a n d e r p r o b l e e m i s d a t v a n de a a r d b e v i n g e n ; h e t b o u w e n i n g e b i e d e n w a a r d e z e v e r w a c h t m o e t e n w o r - d e n , v r a a g t e e n e i g e n a a n p a k v a n d e v r a a g s t u k k e n .

F u n d e r i n g s p r o b l e m e n b e t r e f f e n i n o n s l a n d b i j n a s t e e d s a l l u v i a l e g r o n d e n ; h e t z e l f d e g e l d t v o o r g r o n d w a t e r v r a a g s t v i k k e n , b e m a l i n g , w a t e r w i n - n i n g , e n z . H e t g a a t om g r i n d , z a n d , s i l t , k l e i , v e e n , i n l a g e n o f g e m e n g d . D i t g e l d t o o k v o o r de m e e r d e r h e i d v a n d e p r o j e c t e n i n h e t b u i t e n l a n d . H i e r - v o o r k a n w o r d e n v e r w e z e n n a a r de d e s b e t r e f f e n d e c o l l e g e s , w a a r i n o o k de a a r d , o m v a n g , w i j z e v a n v e r z a m e l i n g e n b e w e r k i n g d e r g e g e v e n s w o r d t b e h a n - d e l d . I n d i e n h e t e c h t e r g a a t om f u n d e r i n g e n o p r o t s , de w a t e r d i c h t h e i d v a n de l a g e n , z o a l s b i j d e bouw v a n r e s e r v o i r d a m m e n , d a n z a l men m e t e i g e n k e n n i s en e r v a r i n g m e e s t a l n i e t t o e k o m e n . D i t g e l d t i n f e i t e o o k a l s h e t g a a t om h e t v e r k r i j g e n v a n n a t u u r s t e e n z o a l s z e t - e n s t o r t s t e e n v o o r w a t e r b o u w k u n d i g e w e r k e n . De t e c h n i e k e n e x p l o i t a t i e v a n s t e e n g r o e v e n e v e n a l s h e t s p r i n g e n v a n r o t s v o o r a l l e r l e i a n d e r e d o e l e i n d e n i s o n s c i v i e l - i n g e n i e i x r s v r e e m d , z o d a t o o k h i e r s p e c i a l i s t i s c h a d v i e s n o d i g i s .

G e h e e l a n d e r s i s h e t g e s t e l d m e t h y d r o g r a f i s c h e v r a a g s t u k k e n ; o p d i t g e b i e d s t a a t N e d e r l a n d v o o r a a n . V e r s c h i l l e n d e m e e t i n s t r u m e n t e n e n m e e t - m e t h o d e n w e r d e n h i e r o n t w i k k e l d , t e r w i j l d o o r v e l e N e d e r l a n d s e i n g e n i e u r s

i n h e t b u i t e n l a n d g e g e v e n s w e r d e n v e r z a m e l d .

B i j d e v o o r b e r e i d i n g v a n p r o j e c t e n l i g t h e t z w a a r t e p u n t d e r me-

5 . 2 - 3

t i n g e n z e l d e n i n de s e c t o r v a n r e g e n v a l , v e r d a m p i n g , i n f i l t r a t i e , e n z . B e l a n g r i j k e r dan deze gegevens - d i e i n h e t c o l l e g e h y d r o l o g i e worden b e s p r o k e n - z i j n i n v e l e g e v a l l e n de gegevens b e t r e f f e n d e de l i g g i n g en v e r a n d e r i n g v a n de bodem onder w a t e r ( h y d r o g r a f i s c h e opnamen), en d i e b e t r e f f e n d e w a t e r s t a n d e n en w a t e r a f v o e r e n . I n b e l a n g r i j k h e i d v o l g t dan soms h e t t r a n s p o r t v a n v a s t e s t o f . B i j s p e c i a l e v r a a g s t u k k e n kunnen ook de gegevens b e t r e f f e n d e h e t z o u t v a n g r o o t b e l a n g z i j n .

B i j a l l e m e t i n g e n d i e v o o r g e s t e l d w o r d e n , z u l l e n we ons moeten a f v r a g e n o f ze v o o r h e t o n t w e r p v e r e i s t z i j n . Soms w o r d t e r aan d i t d i r e c t e p r o j e c t w e r k een p o r t i e spevirwerk ( r e s e a r c h ) t o e g e v o e g d en men z a l z i c h dan t e r d e g e moeten a f v r a g e n o f d i t l a a t s t e d i e n t om n o o d z s O c ^ l i j k ( t i j d i g ) i n - z i c h t t e k r i j g e n i n p r o c e s s e n , d i e op h e t o n t w e r p v a n i n v l o e d z i j n , o f

d a t d i t s p e u r w e r k d i e n t om onze k e n n i s i n h e t v a k t e v e r g r o t e n . B i j d i t l a a t - s t e z u l l e n we zeer t e r u g h o u d e n d moeten z i j n , v o o r a l a l s h e t o n d e r z o e k i n g e n i n h e t b u i t e n l a n d b e t r e f t . Speurwerk v e r d r a a g t z i c h s l e c h t met p r o j e c t o n - d e r z o e k , en v o o r a l b i j w e r k i n h e t b u i t e n l a n d i s h e t soms oneconomisch, inefficiënt en t i j d r o v e n d .

Een p u n t v a n g r o o t b e l a n g i s , d a t de gegevens d i e v e r z a m e l d w o r - den ook zo s n e l m o g e l i j k b e w e r k t en v e r w e r k t w o r d e n , en d a t z i j goed g e o r - dend worden en m a k k e l i j k t o e g a n k e l i j k z i j n . O v e r a l i n de w e r e l d l i g g e n b e r g e n meetgegevens i n k a s t e n v e r s p r e i d ; gegevens d i e met v e e l m o e i t e v e r - zameld z i j n , maar d i e n o o i t v e r w e r k t z i j n . V e l e z i j n v e r d e r de gegevens d i e w e l een k e e r g e b r u i k t z i j n , maar d i e d a a r n a v e r l o r e n z i j n gegaan, z o d a t men e r n o o i t op t e r u g k a n g r i j p e n . N o d i g i s daarom b i j de aanvang v a n h e t o n d e r - zoek een programma, t i j d e n s de m e t i n g e n een s n e l l e v e r w e r k i n g , na de me- t i n g e n een goed o p b e r g s y s t e e m . Een programma v a n t e v e r z a m e l e n gegevens moet i n de e e r s t e p l a a t s g e r i c h t z i j n op h e t d i r e c t e d o e l , h e t p r o j e c t . We moeten e r e c h t e r r e k e n i n g mee houden d a t d i t p r o j e c t n i e t h e t l a a t s t e z a l z i j n ; d a t e r een v e r d e r e o n t w i k k e l i n g z a l komen. De gegevens moeten daarom n i e t a l l e e n goed opgeborgen w o r d e n , z i j moeten continuïteit k r i j g e n . V e l e gegevens, d i e v e r b o n d e n z i j n met h e t b e g r i p f r e q u e n t i e , k r i j g e n b o v e n d i e n pas w e r k e l i j k waarde a l s de waarnemingen z i c h u i t s t r e k k e n o v e r v e l e j a r e n . Zo z a l men b i j een werk i n een o n t w i k k e l i n g s g e b i e d een o r g a n i s a t i e t r a c h t e n t e scheppen, d i e een d e e l v a n de waarnemingen v o o r t z e t ook na u i t v o e r i n g van h e t d e s b e t r e f f e n d e p r o j e c t o f o n d e r z o e k .

T e n s l o t t e z a l men z i c h e r bewust v a n moeten z i j n , d a t h e t v e r z a - m e l e n , v e r w e r k e n en o p b e r g e n v a n gegevens i n de t o e k o m s t een z o d a n i g e om- vang z a l kunnen aannemen d a t h e t g e b r u i k v a n c o m p u t e r s g e r e c h t v a a r d i g d i s c q , n o o d z a k e l i j k w o r d t .

5.2-i*

De ' b e l a n g r i j k s t e v r a a g d i e b i j v e l e v o o r o n d e r z o e k e n g e s t e l d kan worden i s d i e v a n de omvEing en de n a u w k e u r i g h e i d d e r v e r e i s t e gegevens.

Over de s o o r t d e r gegevens b e s t a a t v e e l a l w e i n i g v e r s c h i l van m e n i n g , o v e r de omvang d a a r e n t e g e n des t e meer. De b e s l i s s i n g o v e r deze omvang i s z e e r b e l a n g r i j k , d i t i n v e r b a n d met t i j d n o o d , g e b r e k aan d e s k u n d i g p e r s o n e e l ,

i n s t r u m e n t e n en f o n d s e n .

Wat z i j n de n o o d z a k e l i j k e gegevens? H i e r o p i s geen e e n d u i d i g a n t w o o r d t e g e v e n ; men kan een s t a p v e r d e r gaan en z i c h a f v r a g e n wat de v e r e i s t e n a u w k e u r i g h e i d i s . H i e r o p kan men a n t w o o r d e n , d a t d i t de n a u w k e u r i g - h e i d i s w a a r b i j h e t h o o g s t e rendement van h e t p r o j e c t w o r d t v e r k r e g e n . Dat w i l zeggen, d a t h e t quotiënt van o p b r e n g s t en k o s t e n , "de b e n e f i t - c o s t r a t i o "

c. q. h e t v e r s c h i l h e t h o o g s t moet z i j n w a a r b i j dan i n de k o s t e n ook h e t b e d r a g van o n d e r z o e k i s v e r d i s c o n t e e r d . Deze s t e l l i n g h e e f t e c h t e r i n de p r a k t i j k w e i n i g w a a r d e , omdat een g e l d s w a a r d e vaak n i e t de e n i g e f a c t o r i s d i e de o p b r e n g s t b e p a a l t (denk aan r a m p e n ) , omdat h e t g e l d v a a k s l e c h t s een k l e i n e r o l s p e e l t b i j h e t o n d e r z o e k ( b e l a n g r i j k e r z i j n t i j d n o o d , p e r s o n e e l , e n z . ) , en omdat de e f f i c i e n c y van een werk vaak d o o r h e e l andere f a c t o r e n gedomineerd w o r d t dan door h e t meer o f m i n d e r n a u w k e u r i g z i j n van de gege- v e n s . We moeten p r o b e r e n een r e d e l i j k e n a u w k e u r i g h e i d t e k r i j g e n , aangepast aan de m o g e l i j k h e d e n en w e n s e l i j k h e d e n van h e t l a n d , van h e t o b j e c t , en van de i n v l o e d d i e h e t op de e f f i c i e n c y van h e t p r o j e c t h e e f t . We moeten v e r d e r z o r g e n v o o r een g e b a l a n c e e r d e n a u w k e u r i g h e i d ; i n d i e n een b e p a a l d s o o r t gege- vens zeer o n n a u w k e u r i g i s , kan h e t z i n l o o s z i j n om andere gegevens v e e l n a u w k e u r i g e r t e maken. I n d a t g e v a l i s de zwakste s c h a k e l i n de k e t t i n g m a a t - gevend. Zo i s h e t b i j v o o r b e e l d ook met h e t u i t w e r k e n van m e t i n g e n . Men z i e t nog w e l eens a f v o e r m e t i n g e n v e r m e l d met v i e r o f v i j f c i j f e r s n a u w k e u r i g , d. w.z. met een n a u w k e u r i g h e i d van een t i e n d e o f een h o n d e r d s t e p r o c e n t . De m e t i n g z e l f i s e c h t e r n i e t nauwkeiuriger dan 3 a 5%> D i t i s dus z i n l o o s , t i j d - r o v e n d en m i s l e i d e n d .

Men z a l , b i j m e t i n g e n v a n v e r s c h i l l e n d e s o o r t , z i c h moeten a f v r a g e n : 1. o v e r w e l k o p p e r v l a k moeten de m e t i n g e n l i g g e n ;

2 . hoe moet de d i c h t h e i d i n d a t g e b i e d z i j n ;

3. h o e v e e l m e t i n g e n p e r t i j d s e e n h e i d o f s e i z o e n moeten e r g e b e u r e n ;

k. hoe l a n g moeten de m e t i n g e n worden d o o r g e z e t ;

5. b i j w e l k e omstandigheden o f i n t e r v a l l e n moeten m e t i n g e n b e s c h i k b a a r z i j n ;

6. wat moet de n a u w k e u r i g h e i d v a n e l k e m e t i n g z i j n .

5 . 2 - 5

I n d i e n men deze p u n t e n s t u k v o o r s t u k o v e r w e e g t , kan men komen t o t een u i t g e b a l a n c e e r d programma v a n o n d e r z o e k , w a a r b i j een ruwe s c h a t t i n g van de n a u w k e u r i g h e i d kan worden gemaakt en waarmee r e k e n i n g k a n worden g e - houden b i j h e t b e p a l e n v a n de s p e l i n g e n , z o a l s de v e i l i g h e i d s m a r g e , de s p r e i d i n g i n b e n e f i t - c o s t r a t i o , enz.

T e n s l o t t e d i e n t nog t e worden o p g e m e r k t , d a t v e l e m e t i n g e n g e b r u i k t worden door d e z e l f d e d i e n s t d i e de m e t i n g e n d o e t . E r worden b e r e k e n i n g e n mee v e r r i c h t , e r worden p r o j e c t e n op gebouwd. I n a n d e r e g e v a l l e n z u l l e n deze m e t i n g e n o v e r h a n d i g d worden aan een s p e c i a l i s t o f aan een l a b o r a t o r i u m d i e een t a a k i n h e t p r o j e c t h e e f t . Het z a l d u i d e l i j k z i j n , maar h e t mag nog w e l eens gezegd w o r d e n , d a t h e t dan aangewezen i s om t i j d i g i n o v e r l e g t e t r e d e n met de b e t r o k k e n e t e r v a s t s t e l l i n g v a n h e t meetprogramma.

5.3-1

P a r . 5 . 3 . K a r t e r i n g en p l a a t s b e p a l i n g .

V o o r h e t o n d e r z o e k , h e t o n t w e r p en de u i t v o e r i n g v a n w a t e r b o u w - k u n d i g e p r o j e c t e n z i j n k a a r t e n n o d i g , k a a r t e n d i e de v e r e i s t e g e g e v e n s b e - v a t t e n b e t r e f f e n d e de p l a a t s , de s i t u a t i e en de h o o g t e l i g g i n g v a n de bodem b o v e n en o n d e r w a t e r , v a n de b e b o u w i n g , de b e g r o e i i n g , de v e r k e e r s w e g e n en v e r d e r v a n a l l e d e t a i l s , d i e v o o r h e t s p e c i f i e k e d o e l v e r e i s t z i j n . T o p o - g r a f i s c h e k a a r t e n b e s t a a n e r v a n b i j n a a l l e d e l e n v a n de w e r e l d , z i j h e t d a t v e l e h i e r v a n v e r o u d e r d o f o n b e t r o u w b a a r z i j n , d i t l a a t s t e v o o r a l t e n a a n z i e n v a n de i n g e t e k e n d e h o o g t e l i j n e n en h e t c o o r d i n a t e n n e t . Van de s p e c i - f i e k e k a a r t e n z i j n h e t v o o r a l h y d r o g r a f i s c h e k a a r t e n , d i e g e m a a k t z i j n v a n v e l e k u s t e n en h a v e n t o e g a n g e n . I n een l a n d a l s N e d e r l a n d i s v e r d e r een v o l - l e d i g e opname g e m a a k t v a n r i v i e r k a a r t e n , g e o l o g i s c h e k a a r t e n en w a t e r s t a a t s - k a a r t e n . De c i v i e l i n g e n i e u r b e h o e f t d e r g e l i j k e k a a r t e n n i e t t e m a k e n , m a a r h i j i s w e l d e g e n e d i e m o e t b e p a l e n a a n w e l k e e i s e n de k a a r t e n m o e t e n v o l - d o e n i n v e r b a n d met z i j n p r o j e c t . Daarom m o e t h i j w e l i n z i c h t h e b b e n i n de m e t h o d e n en m o g e l i j k h e d e n v a n k a a r t v e r v a a r d i g i n g , z o d a t h i j g e e n o n r e d e l i j k e e i s e n z a l s t e l l e n , maar d e z e z a l a a n p a s s e n aan h e t g e s t e l d e d o e l en de b e - s t a a n d e m o g e l i j k h e d e n . De i n d r u k b e s t a a t d a t de e i s e n d i e g e s t e l d w o r d e n n o g w e l e e n s t e h o o g l i g g e n , i n h e t b i j z o n d e r b i j h e t v o o r o n d e r z o e k en b i j h e t maken v a n v o o r l o p i g e p l a n n e n .

De e i s e n t e n a a n z i e n v a n de t o p o g r a f i s c h e k a a r t h e b b e n i n h e t a l g e - meen b e t r e k k i n g op de b e t r o u w b a a r h e i d en v o l l e d i g h e i d v a n de v e r m e l d e g e g e - v e n s , en op de n a u w k e u r i g h e i d v a n de p l a a t s b e p a l i n g . B i j k a a r t e n d i e l a n g s t e r r e s t r i s c h e weg w e r d e n v e r v a a r d i g d , l i e t de b e t r o u w b a a r h e i d en v o l l e d i g - h e i d v a a k t e w e n s e n o v e r ; b i j de h u i d i g e m e t h o d e v a n l u c h t f o t o g r a f i e i s d i t v e e l b e t e r . V/el z a l men v a a k met s t e r k v e r o u d e r d e k a a r t e n t e maken h e b b e n ; z e l f s i n een l a n d a l s N e d e r l a n d met z i j n g o e d e M e e t k u n d i g e D i e n s t i s h e t n i e t m o g e l i j k om de g e h e l e k a a r t v e r z a m e l i n g "up t o d a t e " t e h o u d e n . I n g r o t e d e l e n v a n de w e r e l d i s de t o e s t a n d e c h t e r v e e l o n g u n s t i g e r ; de n i e u w s t e k a a r - t e n d a t e r e n soms u i t de l a a t s t e w e r e l d o o r l o g . De m e e s t e o n t w i k k e l i n g s l a n d e n h e b b e n w e l i s w a a r h u n e i g e n S u r v e y - D e p a r t m e n t , m a a r d o o r g e b r e k a a n f o n d s e n , m a t e r i e e l en p e r s o n e e l z i j n z i j v a a k n i e t i n s t a a t om r e g e l m a t i g n i e u w e k a a r - t e n t e p r o d u c e r e n . Daarom m o e t e n i n d e r g e l i j k e l a n d e n v a a k p a r t i c u l i e r e b u - r e a u s , z o a l s A e r o c a r t o i n D e l f t , h u l p b i e d e n i n d i e n e e n p r o j e c t moet w o r d e n u i t g e w e r k t .

Een b e l a n g r i j k p u n t i s s t e e d s h e t v a s t s t e l l e n v a n de n a u w k e u r i g h e i d v a n de p l a a t s b e p a l i n g . De c i v i e l - i n g e n i e u r d i e h e t p r o j e c t m o e t u i t w e r k e n

z a l d i t v a a k n i e t k u n n e n v a s t s t e l l e n ; a d v i e s v a n een g e o d e e t i s dan g e - w e n s t . Ten a a n z i e n v a n de n a u w k e u r i g h e i d m o e t o n d e r s c h e i d w o r d e n g e -

5 . 3 - 2

m a a k t t u s s e n de a f l e e s n a u w k e u r i g h e i d ( d e s c h a a l v a n de k a a r t ) , de n a u w k e u r i g - h e i d v a n de oriëntatie v a n n a b i j e l k a a r g e l e g e n o b j e c t e n t . o . v , e l k a a r , o f de n a u w k e u r i g h e i d v a n de oriëntatie v a n o b j e c t e n t . o . v . h e t c o o r d i n a t e n n e t .

Z o l a n g h e t om v o o r o n d e r z o e k g a a t o f h e t opmaken v a n v o o r l o p i g e p l a n - n e n i s e e n n a u w k e u r i g h e i d v a n ^% z e k e r v o l d o e n d e . B i j e e n oriëntatie v a n e e n g r o o t g e b i e d ( s t e l 100 b i j 100 km) i s dus e e n n a u w k e u r i g h e i d v o l d o e n d e . B i j e e n a f l e e s n a u w k e u r i g h e i d , b e t e r d a n 1 mm, b e t e k e n t d i t d u s d a t e e n s c h a a l v a n 1 : 1 0 ^ v o l d o e n d e i s m i t s h e t a a n t a l t e v e r m e l d e n d e t a i l s h i e r i n o p g e n o m e n k a n w o r d e n ( p l a a t s n a m e n , e n z . ) . B i j e e n k l e i n e r g e b i e d k o m t men d a n t o t s c h a - l e n 1 : 5 0 , 0 0 0 , 1 : 1 0 0 , 0 0 0 o f 1 : 2 5 0 . 0 0 0 . V o o r e e n n e i l k a a r t v a n e e n r i v i e r m e t e e n b r e e d t e v a n 100 m r e s p . 1000 ra w o r d e n d i t s c h a l e n v a n r e s p . 1 : 1 0 0 0 e n

1 : 1 0 . 0 0 0 .

G a a t men p r o j e c t e n u i t w e r k e n d a n w o r d t de s c h a a l n i e t m e e r b e p a a l d d o o r h e t g e b i e d , n a a r d o o r h e t p r o j e c t ( k a n a a l , s l u i s , e n z . ) . G r o t e n a u w k e u - r i g h e i d w o r d t p a s v e r e i s t b i j h e t u i t z e t t e n v a n h e t o b j e c t o p h e t t e r r e i n , h e t v o o r b e r e i d e n v a n de o n t e i g e n i n g , h e t b e p a l e n v a n h o e v e e l h e d e n , e n z . D i t i s d u s h e t g e v a l a l s h e t o p de k a a r t g e t e k e n d e p r o j e c t n a a r h e t t e r r e i n m o e t w o r d e n o v e r g e b r a c h t o f o m g e k e e r d t e r r e i n g e g e v e n s m o e t e n w o r d e n o v e r g e b r a c h t n a a r h e t t e t e k e n e n d e f i n i t i e v e p r o j e c t . D i t h o o r t e c h t e r n i e t meer t o t de k a r t e r i n g .

U i t h e t b o v e n s t a a n d e moge b l i j k e n , d a t h e t z e l d e n g e r e c h t v a a r d i g d i s om b i j e e n p r o j e c t o n d e r z o e k d i r e c t e e n n a u w k e u r i g e k a a r t t e e i s e n . I n d i e n l u c h t - f o t o ' s b e s c h i k b a a r z i j n , k a n e e n f o t o p l a k k a a r t r e e d s g o e d e d i e n s t e n b e w i j z e n . H i e r b i j w o r d e n de e l k a a r o v e r l a p p e n d e f o t o ' s z o d a n i g g e s c h e u r d en o p e l k a a r g e p l a k t d a t z i j e e n k a a r t v o r m e n . Deze k a a r t i s u i t e r a a r d v e r t e k e n d ( v l i e g e n o p v e r s c h i l l e n d e h o o g t e , n i e t v e r t i c a a l f o t o g r a f e r e n ) ; m a a k t men e r e e n " a n n o - t a t e d p h o t o m o s a i c " v a n m e t e e n i n g e s c h e t s t c o o r d i n a t e n n e t e n p l a a t s a a n d u i d i n - g e n , d a n z i t t e n h i e r i n w e l i s w a a r f o u t e n , maar d e z e z u l l e n v e e l a l v a n g e r i n g e i n v l o e d z i j n o p h e t p r o j e c t .

Pas n a d a t de p r i n c i p e s v a n h e t p r o j e c t z i j n v a s t g e s t e l d z a l men t e n b e h o e v e v a n de b e p a l i n g v a n tracé , d e t a i l a f m e t i n g e n , h o e v e e l h e d e n , k o s t e n , e n z , b e h o e f t e g e v o e l e n a a n de n a u w k e u r i g e k a a r t v a n b e p a a l d e b e p e r k t e g e b i e d e n . Een d e r g e l i j k e k a a r t k a n d a n v e r k r e g e n w o r d e n l a n g s f o t o g r a m m e t r i s c h e w e g , w a a r b i j m e t b e h u l p v a n m e e g e f o t o g r a f e e r d e , n a u w k e u r i g o p g e m e t e n p a s p u n t e n e e n o n t h o e k t e k a a r t o p s c h a a l k a n w o r d e n v e r v a a r d i g d . Z e l f s d a n i s h e t n i e t a l t i j d n o d i g om d e z e k a a r t i n coördinaten v a s t t e l e g g e n .

B i j h e t k a r t e r e n i s h e t v r a a g s t u k v a n de p l a a t s b e p a l i n g b e l a n g r i j k ; de w a t e r b o u w k u n d i g e o n t w e r p e r k r i j g t h i e r m e e p a s t e maken a l s h i j o p h e t t e r r e i n u i t g e z e t t e p u n t e n ( e e n p e i l s c h a a l , e e n m e e t r a a i , e n z . ) i n de k a a r t

5 . 3 - 3 .

moet b r e n g e n , o f o m g e k e e r d e e n i n de k a a r t g e t e k e n d tracé , k u n s t w e r k , e n z . o p h e t t e r r e i n moet u i t z e t t e n . H i j k a n e r o o k mee t e maken k r i j g e n a l s h i j t i j d e n s e e n opname p l a a t s b e p a l i n g e n m o e t v e r r i c h t e n ( e e n l o c a l e t e r r e i n o p - name, e e n h y d r o g r a f i s c h e opname v a n e e n r i v i e r v a k , e e n d r i j v e r m e t i n g ) m a a r d a n z i j n i n d e m e e s t e g e v a l l e n de p l a a t s b e p a l i n g e n a l l e e n n o d i g om d e l i g g i n g v a n d e p u n t e n o n d e r l i n g v a s t t e l e g g e n .

De n a u w k e u r i g h e i d v a n de p l a a t s b e p a l i n g h a n g t i n de e e r s t e p l a a t s a f v a n d e v a r i a t i e i n g r o o t t e v a n h e t t e m e t e n v e r s c h i j n s e l m e t b e t r e k k i n g t o t de p l a a t s . I n d i e n men b . v . e e n v e r h a n g m e e t o p e e n r i v i e r m e t b e h u l p v a n 2 p e i l s c h a l e n op e e n a f s t a n d v a n 1 km, d a n m a a k t h e t w e i n i g u i t o f d e z e a f - s t a n d 975 m i s o f 1000 m i n d i e n de a f l e e s n a u w k e u r i g h e i d v a n de p e i l s c h a a l

1 cm i s ; i m m e r s b i j e e n v e r h a n g v a n b . v , 10 cm/km b e t e k e n t 1 cm 10^ a f w i j k i n g , t e r w i j l 25 m s l e c h t s 2\ % v a n de a f s t a n d i s ,

I n h e t a l g e m e e n k a n men s t e l l e n , d a t de m e t h o d e v a n p l a a t s b e p a l i n g a a n g e p a s t m o e t z i j n b i j h e t d o e l w a a r v o o r de m e t i n g g e b r u i k t w o r d t , Men h e e f t h i e r b i j de k e u z e u i t e e n a a n t a l m o g e l i j k h e d e n :

a. s n e l l e p l a a t s b e p a l i n g ( b e w e g e n d s c h i p , d r i j v e r ) t e g e n o v e r l a n g z a m e p l a a t s b e p a l i n g ;

b . a f s t a n d s m e t i n g t e g e n o v e r h o e k m e t i n g ;

c. v o o r w a a r t s e s n i j d i n g t e g e n o v e r a c h t e r w a a r t s e s n i j d i n g ; d . o p t i s c h e m e t i n g t e g e n o v e r e l e c t r o n i s c h e m e t i n g .

De k e u z e v a n e e n s n e l l e p l a a t s b e p a l i n g l i g t v o o r de h a n d b i j e e n p e i l i n g , i m - m e r s i n d i e n h e t m e e t s c h i p e e n s n e l h e i d h e e f t v a n 3 m / s e c , d a n i s e e n m e t h o d e w a a r b i j men 10 s e c , v o o r d e a f l e z i n g n o d i g h e e f t z i n l o o s , t e r w i j l h e t a a n de a n d e r e k a n t g e e n z i n h e e f t e e n m e t h o d e t o e t e p a s s e n d i e de p l a a t s n a u w k e u r i g e r g e e f t d a n o p 3 m i n d i e n de d u u r v a n de m e t i n g 1 s e c , b e d r a a g t .

Wat b e t r e f t de k e u z e t u s s e n v o o r w a a r t s e s n i j d i n g e n a c h t e r w a a r t s e s n i j d i n g ; de v o o r w a a r t s e s n i j d i n g h e e f t a l s v o o r d e e l e e n g r o t e r e n a u w k e u r i g h e i d d a n d e a c h - t e r w a a r t s e s n i j d i n g . D a a r s t a a n e c h t e r e e n a a n t a l n a d e l e n t e g e n o v e r m e t b e t r e k - k i n g t o t de u i t v o e r i n g v a n de m e t i n g . Om d i t t e v e r d u i d e l i j k e n d e n k e men a a n e e n d r i j v e r m e t i n g , w a a r b i j de p l a a t s b e p a l i n g v a n de d r i j v e r g e s c h i e d t d o o r e e n h o e k m e t i n g v a n u i t 2 p u n t e n A e n B, w a a r v a n de p l a a t s b e k e n d i s . De h o e k - m e t i n g i n A e n d i e i n B m o e t , d a a r de d r i j v e r b e w e e g t , n a u w k e u r i g s y n c h r o o n g e s c h i e d e n . De o r g a n i s a t o r i s c h e m o e i l i j k h e d e n h i e r b i j z u l l e n e e n i e d e r d u i d e - l i j k z i j n v o o r a l i n d i e n h e t g e b i e d g r o o t i s ; r a d i o g r a f i s c h e c o m m u n i c a t i e i s d a n a l gauw e e n v e r e i s t e . Nog l a s t i g e r w o r d t h e t i n d i e n de d r i j v e r o v e r e e n l a n g e r t r a j e c t m o e t w o r d e n g e v o l g d , z o d a t s t e e d s a n d e r e w a a r n e m e r s de m e t i n g m o e t e n o v e r n e m e n ( z i e f i g . 5 . 3 - 1 ) , d a a r a n d e r s de m e t i n g t e o n n a u w k e u r i g o f z e l f s o n - m o g e l i j k w o r d t .

5 . 3 - H .

f i g . 5 . 3 - 1 .

I n e e n g e v a l a l s d i t i s h e t e e n v o u d i g e r de d r i j v e r t e v o l g e n m e t e e n " b o o t j e en v a n u i t d i t b o o t j e h o e k e n t e s c h i e t e n n a a r v a s t e p u n t e n op de o e v e r

( f i g . 5 . 3 - 2 ) ( a c h t e r w a a r t s e s n i j d i n g )

f i g . 5 . 3 - 2 .

A a n g e z i e n de h e l e m e t i n g g e b a s e e r d i s op de j u i s t e l i g g i n g v a n de p u n t e n op de o e v e r m o e t e n d e z e w e l n a u w k e u r i g u i t g e z e t w o r d e n ; d i t z a l d a n v e e l a l g e - b e u r e n d.m.v. e e n v o o r w a a r t s e s n i j d i n g met e e n t h e o d o l i e t , t e r w i j l v o o r de a c h t e r w a a r t s e s n i j d i n g v a n a f e e n b e w e g e n d s c h i p s e x t a n t e n w o r d e n g e b r u i k t . Ook b i j p e i l i n g e n w o r d t d e z e m e t h o d e v e e l t o e g e p a s t .

B i j p e i l i n g e n i s h e t v a n b e l a n g , d a t t i j d e n s de opname de v a a r r o u t e w e e r g e - g e v e n w o r d t , o p d a t men n a k a n g a a n o f h e t h e l e g e b i e d v o l d o e n d e b e s t r e k e n i s .

5 . 3 - 5 .

H i e r t o e i s h e t n i e t a l l e e n n o o d z a k e l i j k d a t men de m e t i n g s n e l v e r r i c h t , m a a r b o v e n d i e n g e b r u i k m a a k t v a n e e n m e t h o d e w a a r b i j de p o s i t i e s m e t d e -

z e l f d e s n e l h e i d w e e r g e g e v e n k u n n e n w o r d e n o p p a p i e r .

H i e r t o e k a n men g e b r u i k maken v a n e e n b o g e n b l a d o f men k a n de p u n t e n u i t z e t - t e n m e t b e h u l p v a n e e n p l a a t s p a s s e r .

B o g e n b l a d . ( f i g . 5 . 3 - 3 ) .

f i g . 5 . 3 - 3 . I n d i e n A, B e n C v a s t e p u n t e n o p de o e v e r z i j n w a a r v a n de p l a a t s o n d e r l i n g b e k e n d i s , d a n i s h e t m o g e l i j k d o o r i e d e r t w e e t a l p u n t e n c i r k e l s t e t r e k k e n , z o d a n i g d a t i e d e r e c i r k e l de m e e t k u n d i g e p l a a t s i s v a n e e n b e p a a l d e h o e k t u s s e n d e z e t w e e p u n t e n . De p r o c e d u r e b i j h e t p e i l e n i s n u a l s v o l g t .

Men h e e f t t w e e h o e k w a a r n e m e r s , d i e r e g e l m a t i g o p commando ( d u s s y n c h r o o n ) v a n e e n d e z e r w a a r n e m e r s e e n h o e k a f l e z e n , b . v . « e n 3, t e g e l i j k e r t i j d w o r d t e e n m e r k s t r e e p o v e r h e t e c h o p a p i e r g e m a a k t ( m . b . v . e e n v o e t s c h a k e l a a r , b e d i e n d d o o r e e n d e r s e x t a n t w a a r n e m e r s . De s e x t a n t w a a r n e m e r s l e z e n de h o e k e n a f , d e z e w o r d e n g e n o t e e r d d o o r e e n 3e man, t e r w i j l e e n he o p h e t b o g e n b l a d d e p o s i t i e u i t z e t , ( h i e r v o o r o: = l+o° e n 6 = 5 0 ° ) .

5 . 3 - 6 .

^iahonpo'mïef)

f i g . 5 . 3 - i t . I n f i g u u r 5 . 3 - ^ i s e e n p l a a t s p a s s e r w e e r g e g e v e n , h e t m i d d e l s t e b e e n i s v a s t , de a n d e r e b e n e n k u n n e n b e w e g e n . Men k a n n u de h o e k e n = e n 6 nauw- k e u r i g i n s t e l l e n t u s s e n d e z e b e n e n . Men s c h u i f t d a n de p l a a t s p a s s e r o v e r h e t p a p i e r t o t de b e n e n j u i s t l a n g s de 3 v a s t e p u n t e n l i g g e n , z o a l s i n d e f i g u u r , h e t s n i j p u n t v a n de b e n e n i s d a n de g e m e t e n p o s i t i e .

Een g e r o u t i n e e r d e w a a r n e m e r k a n d i t z e e r s n e l d o e n . B i j h e t p e i l e n o v e r u i t g e s t r e k t e g e b i e d e n h e e f t d e z e m e t h o d e h e t n a d e e l , d a t de v a s t e p u n t e n op h e t p a p i e r m o e t e n l i g g e n e n d a t men d u s m e t z e e r g r o t e b l a d e n m o e t w e r - k e n , d i t i n t e g e n s t e l l i n g t o t de m e t h o d e m e t e e n b o g e n b l a d ; b i j h e t b o g e n - b l a d i s h e t i m m e r s n i e t n o o d z a k e l i j k d a t de v a s t e p u n t e n o p h e t p a p i e r s t a a n

z o l a n g de b o g e n m a a r a a n g e g e v e n z i j n .

( a f v o e r , z a n d t r a n s p o r t ) . De r a a i w o r d t d a n e e r s t o p de o e v e r u i t g e z e t , w a a r n a b i j i e d e r e p o s i t i e e e n a f s t a n d v a n a f h e t O p u n t o p de o e v e r m o e t w o r - d e n g e m e t e n . D i t k a n m e t e e n s e x t a n t , i n d i e n o p de o e v e r e e n " b a s i s " m e t

b e k e n d e l e n g t e i s u i t g e z e t , ( f i g , 5 . 3 - 5 ) . i E r z i j n o o k v e l e m e t i n g e n d i e i n e e n r a a i u i t g e v o e r d w o r d e n

f i g . 5 . 3 - 5 . Tl

5 . 3 - 7 .

V e e l a l g e b r u i k t men t e g e n w o o r d i g een b a s i s a f s t a n d s m e t e r , zodat geen b a s i s op de oever h o e f t t e worden u i t g e z e t .

Een b a s i s a f s t a n d s m e t e r ( " r a n g e - f i n d e r " ) b e s t a a t u i t 2 p r i s m a ' s o f s p i e g e l s b e v e s t i g d op een v a s t e b a s i s .

Een van de s p i e g e l s kan g e d r a a i d worden. V i a een o c c u l a i r z i e t men een b e e l d van b e i d e s p i e g e l s . De ene s p i e g e l w o r d t nu g e d r a a i d t o t b e i d e b e e l - den coïncideren, waarna de a f s t a n d a f g e l e z e n kan worden (deze c o r r e s p o n d e e r t met een b e p a a l d e s t a n d van de s p i e g e l ) .

I n wezen i s d i t dus ook een h o e k m e t i n g en de n a u w k e u r i g h e i d hangt a f van de l e n g t e van de b a s i s . B i j een t e g r o t e b a s i s w o r d t h e t i n s t r u m e n t e c h t e r o n h a n d e l b a a r d o o r a f m e t i n g en g e w i c h t .

Deze m e t i n g kan ook b i j h e t p e i l e n worden g e b r u i k t , men h e e f t dan een w a l p l o e g en een p e i l p l o e g n o d i g ( l a a t s t e soms 1 man, m e e s t a l 2 ) , De w a l p l o e g moet op de oever de r a a i e n u i t z e t t e n .

B i j de t o t nu t o e b e s p r o k e n methoden v o o r de p l a a t s b e p a l i n g i s s t e e d s g e b r u i k gemaakt van o p t i s c h e i n s t r u m e n t e n . De l a a t s t e j a r e n i s e r e c h t e r een s t o r m a c h t i g e o n t w i k k e l i n g geweest i n p l a a t s b e p a l i n g met b e h u l p van r a d i o g o l v e n en i n m i n d e r e mate m.b,v. g e l u i d s i m p u l s e n ( a l s b i j h e t e c h o l o o d ) . Deze methoden hebben a l l e n a l s v o o r d e e l d a t ze " s n e l " z i j n , t e r w i j l nagenoeg a l t i j d , i n d i e n de j u i s t e a p p a r a t u u r w o r d t gekozen, een v o l d o e n d e n a u w k e u r i g - h e i d kan worden b e r e i k t .

Nadelen z i j n : de a p p a r a t u u r i s r e l a t i e f d u u r , moet r e g e l m a t i g g e c o n t r o l e e r d worden op a f w i j k i n g e n , t e r w i j l s p e c i a l i s t e n worden v e r e i s t v o o r r e p a r a t i e . Het i s n i e t m o g e l i j k i n d i t b e s t e k z e l f s de b e s c h i k b a r e a p p a r a t u u r met a l l e m o g e l i j k h e d e n t e noemen; een a a n t a l kenmerkende v e r s c h i l l e n z u l l e n h i e r e c h t e r worden a a n g e d u i d .

H i e r b i j moet o n m i d d e l l i j k een o n d e r s c h e i d worden gemaakt t u s s e n systemen a l s Decca, w a a r b i j men z i c h een n e t van l i j n e n o v e r een b e p a a l d g e b i e d kan denken.

5.3-8

zodat men o v e r a l i n d a t g e b i e d o n m i d d e l l i j k de p o s i t i e kan a f l e z e n , met a l s t e g e n p o o l de z u i v e r e a f s t a n d s m e t i n g , a c o u s t i s c h o f e l e c t r o n i s c h , d i t maakt v o o r de waarnemer w e i n i g v e r s c h i l . H i e r b i j d i e n t men t e bedenken d a t de k o s t e n om een p l o e g u i t t e r u s t e n met e l e c t r o n i s c h e a f s t a n d s m e t i n g i n de o r d e v a n g r o o t t e van f 1 0 0 . 0 0 0 , - i s ; een Decca-systeem e c h t e r i s een t w i n t i g v o u d h i e r v a n . Het z a l h i e r d o o r d u i d e l i j k worden d a t h e t a f h a n g t van de g r o o t t e en t o e g a n k e l i j k h e i d van h e t g e b i e d , de f r e q u e n t i e waarmee men g a a t meten en h e t a a n t a l p l o e g e n d a t e r t e g e l i j k g e b r u i k v a n maakt o f h e t l o o n t een systeem a l s Decca t o e t e passen. I n o n t w i k k e l i n g s g e b i e d e n z a l d i t z e l d e n h e t g e v a l z i j n , e l e c t r o n i s c h e a f s t a n d s m e t i n g komt dan v e e l e e r d e r i n aan- m e r k i n g .

Het n a d e e l van de e l e c t r o n i s c h e a f s t a n d s m e t i n g was t o t v o o r k o r t , d a t men i n r a a i e n moest v a r e n . Men z e t t e s t e e d s een w a l a n t e n n e i n de t e p e i l e n r a a i , v a n a f h e t s c h i p werden r a d i o g o l v e n gezonden, d i e na o n t v a n g s t t e r u g g e z o n d e n werden v a n a f h e t w a l s t a t i o n . U i t de f a s e v e r s c h u i v i n g i s de a f s t a n d b e k e n d , i n d i e n men de v o o r t p l a n t i n g s s n e l h e i d van de g o l f a l s bekend v e r o n d e r s t e l t . Deze i s e c h t e r a f h a n k e l i j k van h e t medium en v e r a n d e r t dus t . g . v , a l l e r l e i f a c t o r e n z o a l s de a a n w e z i g h e i d van i j z e r i n de omgeving enz. De j u i s t e a f - s t a n d moet dus r e g e l m a t i g worden g e c o n t r o l e e r d en e v e n t u e e l b i j g e r e g e l d w o r d e n . Deze a p p a r a t u u r i s g e k o p p e l d aan h e t e c h o l o o d , z o d a t a u t o m a t i s c h b , v , i e d e r e 10 m een l i j n o v e r h e t e c h o p a p i e r w o r d t g e z e t .

S i n d s k o r t h e e f t men a p p a r a t u i i r o n t w i k k e l d , d i e b e d u i d e n d d u u r d e r i s maar w a a r b i j men n i e t i n r a a i e n b e h o e f t t e v a r e n . Men maakt dan g e b r u i k van twee w a l a n t e n n e s i n p u n t e n met o n d e r l i n g e bekende p o s i t i e .

B i j systemen a l s Decca kan d i t w e l z o a l s r e e d s gezegd. H i e r b i j h e e f t men «en systeem van 2 zenders d i e een p a t r o o n van l i j n e n p r o d u c e r e n ( f i g , 5 , 3 - 7 ) , h y p e r b o l e n o f c i r k e l s .

Met b e h u l p v a n een ander t w e e t a l zenders k r i j g t men een tweede n e t , waarvan de l i j n e n d i e van h e t e e r s t e n e t s n i j d e n .

V e e l g e b r u i k t men een z,g, " m a s t e r " d i e i n b e i d e systemen z i t en twee o f meer

" s l a v e s " .

De s n i j p u n t e n van de krommen geven de p o s i t i e .

Ook h i e r i s de j u i s t e p o s i t i e a f h a n k e l i j k v a n de v o o r t p l a n t i n g s s n e l h e i d , d i e k l e i n e w i s s e l i n g e n o n d e r g a a t . Het i s daarom n o o d z a k e l i j k een a a n t a l

" m o n i t o r s " i n h e t systeem op t e nemen, d i t z i j n o n t v a n g e r s , waarvan de p l a a t s bekend i s . Met b e h u l p van deze o n t v a n g e r s w o r d t g e c o n t r o l e e r d o f de p l a a t s aangegeven door de Decca j u i s t i s .

5 . 3 - 9

f i g . 5.3-T.