Nauka Jana Kasjana o kłamstwie użytecznym

Zdzisław Goliński

Nauka Jana Kasjana o kłamstwie

użytecznym

Collectanea Theologica 17/4, 491-503

NAUKA JANA KASJANA O KŁ AMSTWIE

UŻYTECZNEMU.

Spór o dopuszczalność kłamstwa użytecznego nie został do

dziś zakończony. Zagadnienie to bowiem, jako wyjęte z pow sze­

dniego biegu życia, nasuwa się ciągle obserwacji, czuciom i myśli

etycznej. Rozbieżne na ten temat zdania, idące za rozbieżną prak­

tyką, spotykamy już u myślicieli Grecji starożytnej2), a częściow o

pod ich wpływ em i u pisarzy chrześcijańskich pierwszych w ie­

k ó w 3), aż św. Augustyn w rozprawkach: D e m endacio4) i Contra

mendacium a d Consentium 5) po wszechstronnej i gruntownej ana­

lizie zdecydował, że k ł a m s t w o u ż y t e c z n e , j a k o c z y n ­

n o ś ć z i s t o t y s w e j z ł a , j e s t b e z w z l ę d n i e n i e d o ­

p u s z c z a l n e m. Decyzja św . Augustyna stała się miarodajną

dla myśli chrześcijańskiego zachod u 6). Ale właśnie w spółczesny

]) K łam stwo u żyteczne — mendacium officiosum — zach od zi w tedy, kiedy nikom u w p rost nie szk o d zą c, kłam ie s ię dla korzyści w łasnej lub b liźniego. Por. D. P r ü m m e r , M anuale T h eologiae M oralis, t. 2 4—5, Fri- burgi Brisg. 1928, str. 154. Term inu „ k ł a m s t w o u s ł u ż n e “ u żyw a S. M a ć ­ k o w i a k , D ie ethische B eurteilung der N otlüge in der altheidnischen, p a- tristischen, sch olastisch en und neueren Zeit. G niezno 1933, str. 165.

2) Por. D. S c h m i d t , D ie Ethik der alten Griechen, t. 2, Berlin 1882, str. 4 0 3 -4 1 5 ,

3) Por. M a ć k o w i a k , D ie ethische B eurteilung der N otlüge, str. 58— 105. Za d o zw o lo n o ścią kłam stwa u żyteczn ego w ypow iadali się: na w sch od zie K lem ens Aleksandr., O rygenes, św . Jan Chryzostom , Jan Klimak, D o ro ­ teu sz; na zach od zie św . Hilary z P oitiers i Jan Kasjan.

«) ML 40, 7 8 7 -5 1 8 . 5) ML 40, 5 1 7 - 5 4 8 .

6) W sch ód w osob ach D o ro teu sza (w . VI) i Jana Klimaka ( f 649) przetrw ał c z ę ścio w o w daw nem mniemaniu.

św. Augustynowi (354— 430) pisarz Kościoła zachodniego, Jan Kasjan

(360?—435?), wystąpił z najbardziej z pośród wszystkich pisarzy

wyraźną, rozmyślną i poniekąd systematyczną obroną godzi-

wości kłamstwa użytecznego7). Punktem wyjścia do Rozmowy

XVII O p o s t a n o w i e n i a c h 8), w której Kasjan wypowiada

się na korzyść kłamstwa użytecznego, było niedotrzymanie obiet­

nicy rychłego powrotu Kasjana i Germanusa do Betlejem. Z jednej

strony obowiązuje ona, ale z drugiej pobyt w pustelniach Egiptu

przynosi niepomiernie większe korzyści duchowe, niż macierzysty

klasztor betlejemski. Owszem, rodzi się wprost obawa, żeby nie

zgrzeszyć, zaniedbując jakby przez powrót do Betlejem lepsze

warunki ascetyczne Egiptu 9). Ojciec Józef decyduje, że mąż do­

skonały nie powinien do niczego zobowiązywać się bezwzględnie,

ale w wypadku Kasjana i Germanusa wprost chwalebnie będzie

nie dotrzymać słow a przełożonym betlejemskim, bo pozostanie

w Egipcie przyniesie im dużo więcej korzyści duchowych 10). Samo

Pismo św. wskazuje przecież wypadki, jak to sam Bóg, aniołowie

i ludzie zmieniali z dodatnim skutkiem sw e postanowienia, gdy

7) Por. Coll. XVII D e definiendo: ML 49, 1045— 1088, a szczególniej c. 17, tam że 1062—1065. Jan Kasjan p ochodził z dawnej Scytji; w wieku m łodzieńczym w idzim y go w raz z ziom kiem i przyjacielem Germanusem w klasztorze w Betlejem . O koło r. 385 Kasjan z G erm anusem znaleźli się dla celó w ascetycznych w pustelniach Egiptu, gdzie m iędzy innemi prze­ prow adzili z ojcem Józefem rozm ow ę na interesujący nas temat. W mię­ d zy cza sie pow racają do Betlejem , a koło roku 403 w idzim y ich przy boku św . Jana C hryzostom a. O koło r. 415 Kasjan osied la się na stałe w Marsylji i opatuje tam do końca życia dwu klasztorom : m ęskiem u i żeńskiemu. Por. M. P e t s c h e n i g , Johannis Cassiani D e Institutis C oenobiorum et De octo principalium vitiorum rem ediis libri XII, D e incarnatione Dom ini contra Nestorium libri VII: CSEL vol. XVII, V indobonae 1888: P rolegom ena, с. 1, str. I—VIII. T ekst Collationum: M. P e t s c h e n i g , Johannis Cassiani Colla­ tiones: CSEL vol. XIII, V indobonae 1886 (Coll. XVII, str. 463—500). O. B a r- d e n b e w e r , G eschichte der altkirchlichen Literatur, t. 4, Freiburg i Br. 1924, str. 558—565. L. W r z o ł , Jan Kasjan — R ozm ów 24: cz. I, Rozm. I—X, Poznań 1928; cz. II, Rozm . XI—XXIV, Poznań 1929 (P ism a OO. Kościoła w polskiem tłum aczeniu t. 6 i 7); życiorys w cz. I, str. I—XVII. Prócz Kasjana na zach od zie jeden tylko św . Hilary z P oitiers w niewielkim urywku do­ w odzi god ziw ości kłam stwa u żyteczn ego: por. In ps. 14. ML 9, 304—305.

8) Tak tłum aczy Collatio de definiendo W r z o ł , dz. cyt., cz. I, str. XIII. 9) Coll. XVII, c. 5. ML 49, 1048— 1049. Przytaczając dalej tekst Roz­ m ow y XVII, będę zazn aczał cyfrą tylko jej rozdział i kolum nę M igne’a.

przeciwnie — upór kończył się źle n ). Bóg bowiem nie tyle patrzy

na samą jakość czynu, ile raczej na intencję sp ra w cy 12).

Poprzez omówienie postępku Jakóba, który okłamał Izaaka,

rozmowa przechodzi na kłam stwo użyteczne popełnione m o w ą 13).

Pomijając kłamstwo czynem przez niedotrzymanie obietnic i cały

szereg sym ulacyj14), zajmiemy się samem zagadnieniom kłamstwa

użytecznego w mowie.

I. NAZWY I POJĘCIE KŁAMSTWA UŻYTECZNEGO ORAZ

MOTYWY GODZIWEGO POSŁUŻENIA SIĘ NIEM WEDŁUG

KASJANA.

Na oznaczenie kłam stwa użytecznego ani razu nie używa

Kasjan terminu św. Augustyna : mendacium o fficio su m 15). Nazwy

Kasjana, wyrażając dużo wyrozumiałości i współczucia dla potrzeb

i słabości człow ieka, chcą chwycić odrazu czytelnika za serce.

Najprawdopodobniej za Klemensem Aleks, używa Kasjan terminu

„

condescendere“ (condescendentia —

αις), to znaczy

zstąpić niekiedy z wyżyn doskonałej prawdomówności i zniżyć

się do potrzeb w spółbliźnich16) ; może też od Klemensa Aleks,

wziął termin oeconomia id est dispensatio

17). Z ter­

minów więcej własnych Kasjana spotykamy: mendacium

chari-n ) Np. B ó g p rzeb acza Nichari-niwie, achari-n iołow ie, zarzekający się w ejść do Lota, ulegają w re sz c ie jego prośbie, D awid p rzeb acza N abalow i; tym cza­ sem Herod niechw alebnie dotrzym uje sło w a córce Herodjady. Por. c. 9, 1 0 5 3 -1 0 5 5 ; c. 25 i 26, 1 0 7 6 -1 0 8 3 .

12) „Videtis ergo apud D eum non processum operis, sed destinatio­ nem m entis inquiri“ : c. 12, 1058.

is) Por. c. 12, 1057— 1058. i<) Por. c. 2 1 - 2 4 , 1 0 7 5 -1 0 7 7 .

15) Por. D e m endacio, c. 1. ML 40, 388.

1β) K l e m e n s A l e k s . : ,,'Ο το ίν ο ν μ έ χ ρ ι τ ή ς σ υ μ π ερ ιφ ο ρ ά ς δ ιά τ ή ν τώ ν π έ - λ α ς σ ω τη ρ ία ν σ ο ν κ α τ α β α ίν ω ν Ψ ι λ ή ς , δ ιά τ ή ν τώ ν δΐ δ'ος σ ο μ π ε ρ ιφ έρ ε τα ι σ ω τ η ρ ία ν ...

i t. d.“ S t r o m a t a , 1. 7, с. 9. MG 9, 476. Kasjan: his, quae districtioni nostrae perfectionique conveniunt, paululum relaxatis, con d escen d ere uti­ litatibus aliorum “: c. 19, 1070.

17) Ci, którzy kłamią dla w a żn eg o dobra bliźnich, spełniają w edług K lem ensa Aleks, „summum officium benigni et pii d octoris“ — „ τ ή ν α ρ κ α ν ο ικ ο ν ο μ ία ν τοϋ φ ιλ α νθ-ρ ώ π ο ν κ α ί φ ιλοθ·έοο π α ιδ ε ο το ΰ ...“ . S t r o m a t a , 1. 7, С. 9. MG 9, 478 i 477. K a s j a n : „Et idcirco non debem us alienae infidelitatis obtentu o eco n o m ia s id est dispensationes prophetarum atque sanctorum ... a b dicare“ : c. 16, 1062.

t a t i s 18), mendacium m iserico rs19), necessarium humileque men­

daciu m 20), inevitabile m endacium 21). W przeciwieństwie do ne­

cessarium humileque mendacium Kasjan będzie uważał nieugiętą

postawę prawdomówności za superbum veritatis indicium 22), każde

zaś inne kłamstwo za mendacium mortiferum, omni cautione

devitan du m 23).

Autor rozmów nie daje wprawdzie oderwanej definicji kłam­

stwa użytecznego, lecz, poza kilku ogólniejszemi zasadami posłu­

żenia się niem, ilustruje sw ą tezę przykładami z Pisma świętego.

Możnaby powiedzieć, że kłamstwo użyteczne według Kasjana

mogłoby mieć wtedy miejsce, kiedy w y z n a n i e p r a w d y s p r o ­

w a d z a d u ż e z ł o , l u b k i e d y s k ł a m a n i e p r z y n o s i w y ­

b i t n e k o r z y ś c i 24). Aby dać poglądową zasadę, poleca Kasjan

w posługiwaniu się kłamstwem użytecznem wzorować się na spo­

sobie używania lekarstwa elleborum 20). Tak, jak ono może być

ls) Por. D e coenobiorum institutis, 1. 5, с. 37. ML 49, 257. !9) Рог. с. 25, 1078.

г») Рог. с. 23, 1076. 21) Por. с. 22, 1076. 22) Por. с. 23, 1076. 23) Por. с. 17, 1063.

2<) „Quando igitur grave aliquod im minet de veritatis confessione discrim en, tunc m endaciorum recipienda sunt perfugia...“ : c. 17, 1063. „Tunc enim necessario ac veniabiliter acquiescitur m endacii detrimento, quando maius, ut dixim us, imminet de veritatis con fession e dispendium , et utilitas, quae nobis de veritate confertur, com pensare illa, quae generanda sunt damna non praevalet“ : c. 20, 1071.

25) Elleborum jest to roślina z w yspy Anticyra; starożytni byli prze­

konani, ż e picie jej odwaru leczy choroby m ózgow e w okresie krańcowych nasileń. Por. P a u l y - W i s s o w a , R ealenzyklopädie der k lassischen Alter­ tum sw issenschaft, XV Halbband, 163—170. U życie analogji z elleborum spotykam y bodajże p ierw szy raz u Kasjana, sam o zaś p odobieństw o z za­ kresu leczen ia m ógł Kasjan zaczerp n ąć od Platona (por. D e Republica, 1. 3, 389 b 2 —9), Klem ensa lub najpraw dopodobniej od O rygenesa (O. przy­ tacza w yraźnie Platona), bo w ykazuje on duże podobieństw o id eow e z tek­ stem Kasjana, który zacytujem y w dopisku następnym . O rygenes pisze: „Homo autem cui incum bit n ecessita s mentiendi, diligenter attendat, ut sic utatur interdum m endacio, quom odo condim ento aut m edicam ine... Ex quo perspicuum est, quod nisi ita mentiti fuerim us, ut magnum n obis ex hoc aliquod quaeratur bonum , iudicandi sum us quasi inimici eius, qui ait: Ego sum veritas“. T ekst przechow any tylko po łacinie u ś w . H i e r o n i m a , Apo­ logia contra Rufinum, 1. 1, n. 8. ML 2 3 ,4 3 1 . T akże O r i g e n e s , Stromatum fragmenta. MG 11, 102.

z dobrym skutkiem stosow ane jedynie w wypadku śmiertelnej

choroby, tak i kłamstwem użytecznem posłużyć się można jedynie

w krańcowej potrzebie26). Zachodzi ona w szczegółach: 1) kiedy

idzie o uzyskanie drogą kłamstwa wybitnego dobra d u ch ow ego27);

2) kiedy kłamstwo ma na celu postęp w doskon ałości28); 3) ile­

kroć wypada kłamstwem ratować życie bliźniem u29) i 4) ilekroć

tylko kłam stwo wyprowadzić może z trudnej sytuacji życiow ej30).

W tych wypadkach n i e t y l k o m o ż n a , ale wprost t r z e b a

s k ł a m a ć , jeżeli tylko kłam stwo może coś pomóc. Jeżeli nie kła­

miemy, popełniamy w ystępek świętokradztwa wobec Pisma św.,

nie spełniając jego zaleceń 31), bierzemy na siebie śmierć biliźniego

„spowodow aną“ naszą praw dom ów nością32) oraz te wszystkie

liczne niedoskonałości, wynikające ze stanu mniej doskonałego,

jeśli lękamy się zamienić go jednem kłamstwem na stan dosko­

nalszy (peccatum com pensationis) 33).

2β) „Quod [elleborum ] si imminente exitiali m orbo sum ptum fuerit, fit salubre, caeterum absque sum mi discrim inis n ecessitate perceptum prae­ sen tis exitii est... Q uando igitur g r a v e a l i q u o d i m m i n e t d e v e r i t a t i s c o n f e s s i o n e d i s c r i m e n , tunc m endaciorum sunt recipienda perfugia... Ubi autem nulla c o n d i c i o s u m m a e n e c e s s i t a t i s incum bit, omni cau­ tione mendacium velut mortiferum devitandum e s t ..“: c. 17, 1063.

27) Np. czyn Jakóba: „videbat enim ex h oc maiora sibi lucra b e n e ­ dictionis atque iustitiae, quam per sim plicitatem conferenda...“: c. 17, 1064. 28) N a tej pod staw ie Kasjan i Germ anus mogli nie dotrzym ać s ło w a co do rychłego pow rotu do B etlejem . Por. с. 8, 1050—1053.

29) Czyn Rahab (Jos. 2), która w olała kłam stw em ocalić, niż praw do­ m ów n ością zdradzić w yw iad ow ców Jozuego. Por. c. 17, 1063.

30) D aw id np. w tym celu okłam uje A chim elecha (1 R eg. 21, 1—3). P or. c. 19, 1067.

SI) N ie pow strzym ujm y się od kłam stw zalecanych p rzez P ism o św ., bojąc się g orszyć słabych, „ne... non solum m endacii, verum etiam sacri­ legii crimine polluam ur“: c. 16, 1062; por. c. 19, 1067—1068.

32) „Si enim ea, quae nostra sunt quaerim us, et id quod n ob is utile est pertinaciter volum us retentare, etiam in huiusm odi n ecessitatib u s loqui n o s n e c e ss e est veritatem et reo s fieri m ortis alienae. Si vero ea quae aliis salutaria sunt, nostris utilitatibus p raeponentes apostolico satisfecerim u s imperio [chodzi o p o w ied zen ie św . P aw ła: Non quaero, quod mihi utile est, sed quod multis, ut salvi fiant. 1 Cor. 10, 33] sine dubio su b eu n d a est n ob is n ecessita s m entiendi“: c. 19, 1069—1070.

33) O niedotrzym aniu sło w a przełożonym betlejem skim m ów i Józef: „Si ergo m aiora spiritui vestro lucra ex hac com m oratione creditis confe­ renda, quam illa sunt quae vob is de conversatione illius coenobii n a sce­ bantur, neq u e sine iactura ingentium com m odorum p otest condicio vestrae

II. OCENA ETYCZNA KŁAMSTWA UŻYTECZNEGO WEDŁUG

KASJANA.

Te swoje „dispensationes“ i „oeconom ias“ uważa Kasjan

za prawdziwe kłamstwa, a stąd za pewien grzech, który dopiero

Bóg musi odpuścić. Kłamstwo użyteczne nazywa autor Rozmów

k ł a m s t w e m o d p u s z c z a l n e m (mendacium ven iabile)34); świa­

dom jest, że popełnienie go, jako rezygnacja z integralnej praw­

dom ówności, jest pewną obniżką moralną 35), zaleca je więc używać

tylko w wypadku krańcowej potrzeby, bo wąziutka granica dzieli

je od mendacium m ortiferum omni cautione devitan du m 36). Jest

ono również rzeczywistą szkodą (dispendium ) duszy, którą opłaci

się i można tylko wtedy podjąć, kiedy w ten sposób zapobiega

się licznym i wielkim szkodom przyszłym 37). Co więcej — kiedy

je popełniamy, musimy być świadomi złego czynu i poddawać się

pokornie wyrzutom sumienia, któremi dusza sygnalizuje i karze

przełamanie prawdomówności, zawartej tak w przykazaniach Sta­

rego, jak i zaleceniach N ow ego Testamentu bez różnicy38).

Kasjan nie określa szczegółow o jakości grzechu kłamstwa 39).

Trzebaby jednak sądzić, że kłamstwo użyteczne jest grzechem

bardzo lekkim. Natomiast wszelkie inne kłam stwo poza użytecz-

nem uważał on za grzech śmiertelny. Zwie je bowiem mendacium

m ortiferum om ni cautione devitan du m 40). Ponadto Kasjan czuje

dla nakazów prawdomówności i zakazów kłamstwa, zawartych

w Piśmie św., wielką cześć i bojaźń przed ich złamaniem. Czuje

sp on sion is impleri, satius est hoc v o s mendacii v el non im pletae prom is­ sio n is subire dispendium , quod sem el praeteritum, nec ipsum ultra iam repeti, nec alia per sem et poterit generare peccata, quam in illud incidere, quod per tepidioris vitae, ut dicitis, status quotidiano v o s atque intermi­ nabili afficiat detrim ento“, c. 8, 1050—1053. N iesłu szn ie tu Kasjan sądzi, że jest obow iązkiem popełnić jeden niew ielki grzech w yrów naw czy (peccatum com pensationis), żeb y zapobiec ew entualnym , niepew nym grzechom przy­ szłym . a*) Por. c. 17, 1063. 35) Por. c. 19, 1070. 3β) Por. c. 17, 1063. 37) Por. c. 8, 1 0 5 0 -1 0 5 3 . 38) Por. c. 17, 1063; c. 19, 1067.

39) P ierw szy uczynił to św . A ugustyn w D e m endacio, с. 14. ML 40, 5 0 5 -5 0 6 ; с. 21. ML 40, 516.

się, że tekst: „Perdes omnes, qui loquuntur mendacium“ rozumie

Kasjan jak najbardziej d o sło w n ie!41).

Ostatecznie kłam stwo użyteczne jest nie tylko łatw o prze-

baczalne, ale wprost chwalebne, bo B óg przy etycznej ocenie

czynu nie tyle patrzy na jego moralność objektywną, ile raczej

kieruje się jakością intencji sp raw cy42). W tym subjektywiźmie

moralnym Kasjan posuwa się tak daleko, że zdradę Judasza go-

tówby uważać za czyn chwalebny, gdyby niegodny apostoł dokonał

jej nie dla zysku, lecz dla urzeczywistnienia zbawczej śmierci

Chrystusa 43).

Motywem, uszlachetniającym kłamstwo użyteczne, jest często

miłość bliźniego, w imię której pośw ięca człowiek swoją nieska­

laną praw dom ów ność44).

III. ŹRÓDŁA NAUKI KASJANA O KŁAMSTWIE UŻYTECZNEM.

Choć Kasjan przynależy do grupy pisarzów zachodu, to

jednak otrzymał wychowanie i wykształcenie na wschodzie, ule­

gając w pływ om filozofów greckich i pisarzy wschodu chrześcijań­

skiego, który w dużej liczbie byli przekonani o godziwości kłamstwa

użytecznego. W skazaliśmy już na prawdopodobny w pływ Kle­

mensa Aleks, i Orygenesa na Kasjana, a sam Orygenes wyraźnie

powołuje się na Platona 45). Kasjan dalej chlubi się tem, że św. Jan

41) Por. c. 15, 151. P rzed św. A ugustynem są d zo n o , że każde kłam ­ stw o poza u żytecznem jest grzechem ciężkim , jako przeciw ne p o d sta w o ­ w em u przykazaniu P. Jezusa. Kasjan u lega tem u mniemaniu. Por. choćby H e r m a e P astor, mand. 3. F u n k , O pera Patrum A postolicorum , v ol. 1, T ubingae 1887, str. 391—393.

42) W spom niaw szy czyn Jakóba i Rahab, p isze Kasjan: „Non enim D eu s verborum tantum actuum que nostrorum d iscu sso r et iudex, se d etiam propositi ac destinationis inspector est... ille... intimam cordis inspiciens pietatem , non verborum sonum , se d votum diiudicat voluntatis, quia finis o p eris et affectus considerandus e s t perpetrantis...“: c. 17, 1063.

«9 Por. c. 12, 1057. « ) Por. c. 19, 1 0 6 9 -1 0 7 0 .

45) Por. S. H i e r o n y m u s , A pologia contra Rufinum, 1. 1, n. 18. ML 23, 431. Kasjan znał O rygenesa, b o na skutek orygenesow skich sp orów być m o że op u ścił pustelnie Egiptu i praw dopodobnie szu k ał w yjaśnienia spornych kw estyj u św . Jana C hryzostom a. Por. Coll. X, c. 2. ML 49, 820—823. T akże W r z o ł , Jan Kasjan — R ozm ów 24, cz. I, P oznań 1928, str. V.

Chryzostom był jego nauczycielem 46), a wiemy, że uczył on godzi-

wości kłamstwa użytecznego47) i składał przesadnie całą wartość

moralną czynu w celu i intencji działającego z krzywdą dla źródeł

moralności objektywnej4S). Prócz tego Kasjan pojmował błędnie

przyczynowość moralną, obciążając łatwo człowieka winą śmierci

kogoś, na rzecz którego człow iek ten nie mógłby, czy nie chciałby

skłamać użytecznie49). Tak rozumiana miłość bliźniego, błędne

mniemania o grzechach wyrównawczych (peccata compensationis)

oraz przesadne tendencje ascetyczne — oto dalsze źródła błędnej

nauki Kasjana o kłamstwie użytecznem.

IV. KASJAN A ŚW. AUGUSTYN.

Kto czytał zwrócone przeciw dozwoloności kłamstwa uży­

tecznego rozprawy św. Augustyna, zwłaszcza D e mendacio, to

po odczytaniu XVI Rozmowy Kasjana nasuwa mu się bardzo

prawdopodobna myśl, że Kasjan zwalczał tu poglądy Biskupa

z Hippony. Przedewszystkiem Kasjan mógł znać D e mendacio

i Contra mendacium św. Augustyna, bo zostały one napisane

ok. r. 395 i r. 4 2 0 50), a Rozmowa XVII O postanowieniach tuż

przed r. 4 2 6 51). W iemy zaś nadto, że Kasjan otwarcie zwalczał

naukę św. Augustyna o łasce i wolnej woli, głosząc

semipelagja-w) Por. D e incarnatione D om ini contra Nestorium , 1. 7, c. 1. ML 50, 269.

47) Zdaje się, ż e Kasjan znał pogląd lub czytał naw et rozprawy św. Jana Chryz. o kłam stw ie Jakóba, b o obaj w y n o szą je, jako popełnione nie z ch ciw ości zysk ów materjalnych, le c z dla u zyskiw anego p rzez nie dobra duchow o-religijnego. Z achodzi poniekąd m iędzy obu pisarzam i niejakie po­ d obieństw o w erbalne. Św. Jan Chryz. p is z e : ,,Μ ή απλώς εξέτα ζε τό γινό μ ενο ν, ά γ α π ε τ έ , αλλά τον σ κ ο πό ν κ α τα μ ά ν ίλ α ν ε , κ α ι ô n ου β ι ω η κ ή ς ένεκέν τ 'ν ο ς πλεονεξία ς τοΰτο ε γ ίν ε τ ο , ά λ λ ά τοΰ π α τρ ό ς τ ή ς ε υ λ ο γ ία ν έπίσ πά σ α σ θ·α ; έσ πού όαξεν“ . Homilia 53 in G en. MG 54, 466. Kasjan: „...quia iste [Jacobus] benedictionem primo­ genito destinatam non ex presentis lucri avaritia sed ex fide sanctificationis perpetuae concupivit“: c. 12, 1057.

48) Por. D e sacerd otio, c. 8. MG 49, 629. « ) Por. c. 19, 1069.

60) Por. B a r d e n h e w e r , G eschichte der altkirchlichen Literatur, t. 4 4- 5 , Freiburg i Br. 1924, str. 492.

n izm 52), tak, że aż św . Prosper Akwitański uważał za potrzebne

wziąć imiennie Doktora łaski w ob ron ę53).

Już przy czytaniu Rozmowy XVII uderza nas polemiczny

i żywy ton, który domyślać się każe niewymienionego przeciw­

nika, a że jest nim przedewszystkiem św. Augustyn, dowodzićby

mogły następujące kryterja wewnętrzno-tekstualne:

1. Św. Augustyn zaczyna sw ą rozprawę o kłamstwie (D e

mendacio), i najmocniej argumentuje za niedozwolonością kłamstwa

użytecznego temi samemi tekstami Pisma św., które najbardziej

odstraszają Germanusa od wypowiedzenia się za zmianą posta­

nowień i za użyciem kłam stw użytecznych54). Kasjan usiłuje te

teksty złagodzić i zneutralizować w stosunku do kłam stw uży­

tecznych.

2. Św. Augustynowi chodziło nadewszystko o to, aby uwolnić

od zarzutu pochwalania kłamstwa użytecznego Pismo św., gdyż

wtedy traci ono autorytet, jako niezawodne źródło wiary i mo­

ralności55). Kasjan tymczasem na zimno twierdzi, że Pismo św .

obu Testam entów zgodnie opisuje chwalebne fakty kłamstwa uży­

tecznego i w ten sposób zaleca je n aślad ow ać56).

3. Św. Augustyn chciał przedewszystkiem obronić postępo­

wanie św. Paw ła od zarzutów nieszczerości i symulacji. Apostoł

52) Por. C oll. XIII, De p rotectione D ei. ML 49, 897—954.

53) Рог. De gratia et libero arbitrio liber contra C ollatorem , c. 1. ML 51, 215.

54) Są to teksty: „Sit serm o vester, est, est, non -n on : quod autem his abundantius sit, a m alo e s t“. Math. 5, 37 (u Kasjana с. 10, 1056). „Per­ d es om nes, qui loquuntur m endacium “ P s. 5, 7 i „Os quod mentitur, occi­ dit anim am “. Sap. 1, 11 (u Kasjana c. 15, 1061). U ś w . A u g u s t y n a por. D e m endacio, с. 5. ML 40, 491—492.

55) О zw olennikach integralnej praw dom ów ności p isze św . A ugustyn: „...nec illis, quae de veteribus Libris m endaciorum exem pla prolata sunt, terreri se dicunt; ubi quidquid gestum est, figurate accipi potest, quam vis revera contigerit: quidquid autem figurate fit aut dicitur, non est m enda­ cium ... Et id eo de libris N ovi T estam enti, exceptis figuratis significationibus Dom ini, si vitam m oresq u e Sanctorum et facta ac dicta consideres, nihil tale proferri p otest, quod ad im itationem p rovocet m entiendi“. D e m en­ dacio, c. 5, n. 7 i 8. ML 40, 492.

56) Kasjan zam ierza w pew nej chwili argum entow ania przytoczyć fakty z obu T estam en tów , „ut facilius aprobetur viros iu stos et san ctos, tam in n ovo, quam in veteri T estam ento in his o eco n o m iis sibi per om nia con­ c o rd a sse“ с. 19, 1068.

według niego na podstawie wolności Chrystusowej i swobody

zachowania lub niezachowania praw żydowskich, raz pochwalał

ich zachowanie, drugi raz ganił je u tych, którzy uważali je za

konieczne do zbaw ienia57). O szczerość postępowania św. Pawła

w ybuchł spór między św. Augustynem a św. Hieronimem58).

Tymczasem Kasjan śmiało i jakby naprzekór twierdzi, że św. Pa­

w eł świadomie posługiw ał się sym ulacjam i59).

4. Ostry zarzut osłabiania sensu Pisma św. alegorycznemi

tłum aczeniam i60) spotyka od Kasjana tych, którzy wszelkiemi spo­

sobami bronią się przed przyznaniem, że Pismo św. opisuje fakty

kłam stw użytecznych, symulacyj i fikcyj, i że upoważnia do prak­

tyk podobnych ! A któż był bardziej pom ysłowym alegorystą, jak

nie św. A ugustyn?61). Kasjan jeszcze bardziej wzmacnia swój

atak twierdząc, że ten, kto chce ochronić Pismo św . od zarzutu

patronowania kłamstwom użytecznym, sam popełnia w obec niego

grzech nietylko kłamstwa, ale i św iętokradztw a62), zaprzeczając

najwyraźniejszym faktom Pisma św. ! Św. Augustyn zaś twierdził,

że nie można bardziej zdyskredytować Pisma św., jak czyniąc je

protektorem kłam stwa użytecznego.

5. Św. Augustyn bronił Pismo św. przed zarzutem protego­

wania kłamstwa użytecznego, aby nie gorszyć wiary ludzkiej63).

Ten sam wzgląd powstrzymuje Germanusa od opowiedzenia się

za kłamstwem użytecznem, ale Kasjan przez usta O. Józefa odpo­

57) Por. De mendacio, с. 5, η. 8. ML 40, 492—493; с. 20, η. 43. ML 5 1 7 -5 1 8 .

5S) Por. C z u j J a n ks., Spór naukowy między św. Augustynem (354— 430) a św . H ieronim em (342—420). A teneum Kapł., t. 26 (1930), s. 352—36S i 4 6 9 -4 8 3 .

59) Por. c. 20, 1 0 7 0 -1 0 7 4 .

eo) „...non d ebem us alienae infidelitatis obtentu oecon om ias, id est, d isp en sation es prophetarum atque sanctorum , quas Scriptura commemorat, abdicare, n e dum infirmitati eorum con d escen d ere debere n o s credimus, non solum m endacii, verum etiam sacrilegii crimine polluam ur... Ceterum his qui pravi propositi sunt, non ex hoc mentiendi aditus obstruetur, si earum rerum... veritatem vel penitus abnegare, aut extenuare allegoricis interpretationibus lab orem u s“: c. 16, 1062.

61) Por. choćby D e m endacio, c. 10. ML 40, 533—535. «9) Рог. с. 16, 1062.

wiada z pasją, że złych ludzi zgubi zła wola, a nie przykład

kłam stw użytecznych w Piśmie ś w .64).

6.

Św. Augustyn zwalczał zdecydowanie sam pomysł grze­

chów wyrównawczych (peccata com pensationis) i stosowanie go

do kłam stw użytecznych 65). Kasjan natomiast, odwołując się do

uczuć ludzkich, z pewnego rodzaju dramatycznem napięciem zobo­

wiązuje do popełnienia kłamstwa, jeżeli ono zapobiegnie ew en­

tualnym przyszłym grzechom i niedoskonałościom , a tembardziej

jeśli idzie o ocalenie życia bliźniemu, którego śmierć w przeciw­

nym razie spada na nieugiętego wyznawcę zupełnej prawdo­

mówności 66).

W N I O S K I .

Stwierdzamy niewątpliwie, że Kasjan uczy godziwego i obo­

wiązkowego nawet użycia kłam stwa użytecznego.

Tłem i źródłem tej nauki jest uleganie wpływom starożyt­

nego wschodu pogańskiego, przesadne tendencje ascetyczne, które

każą drogą niewielkiego grzechu dążyć ku doskonałości oraz

zadośćczynić przykazaniu miłości bliźniego.

Znać u Kasjana nieustalone pojęcie kłamstwa, co również

mogło mieć w pływ na błędną jego naukę, bo kłam stwo popeł­

niane mową miesza on ze zmianą decyzji, niedotrzymaniem słow a,

symulacjami i t. p. Pod tym względem św. Augustyn wypracował

już dokładne pojęcia i rozróżnił kłam stwo w mowie od kłamstwa

w cz y n ie67). On też, pisząc pierwszą monografję o kłamstwie,

wyprowadził zagadnienie poza granice kłamstw użytecznych w Pi­

śmie św ., a postawił je na platformie ogólnej. W ysunął też o wiele

więcej problemów, i rozpatrzył o w iele więcej niż Kasjan możli­

wych w życiu wypadków kłam stwa użytecznego.

6ł) „Quid enim iliis horum testim oniorum [ex Scriptura] n oceb it au cto­ ritas, quibus etiam so la corruptio voluntatis sufficit“: c. 16, 1062.

es) „Sed si quaeritur, quod horum p otiu s debuit evitare, qui utrum que non potuit: respondebo suum peccatum potius quam alienum ; et leviu s p o­ tius quod suum , quam gravius, quod alienum “. D e m endacio, c. 9, n. 14 ML 40, 499.

ев) Рог. с. 8, 1 0 5 0 -1 0 5 3 ; с. 19, 1069.

Głos Kasjana na korzyść kłam stwa użytecznego najśmielszy

i najsilniejszy z pośród wypowiedzeń wszystkich pisarzy chrześci­

jańskich68), jest zarazem ostatnim tego rodzaju głosem na za­

chodzie 69). Zapanowało tu zdanie św . Augustyna, a przyjęte i wy­

kończone przez św . Tomasza z A kw inu70), do dziś jest wyznaniem

moralistów katolickich. Jednomyślność chrześcijańskiego zachodu

w tym punkcie przełamał Luter71), a Hugo G rotius72) starał się

wesprzeć to ułatwienie życiowe Lutra wszechstronnemi argumentami.

Lublin

K s. Z d zisła w Goliński.

S U M M A R I U M ,

Z d zisła w G oliński: D o c t r i n a J o a n n i s C a s s i a n i d e me n ­

d a c i o o f f i c i o s o .

S. A ugustinus (354—430) in su is operibus D e m e n d a c i o (ML 40, 487—518) et C o n t r a m e n d a c i u m (ML 40, 517—548) posuit et probavit thesim de essen tiali malitia et illiceitate m endacii officiosi. P o st illum ita d oceb at usque ad Lutherum tota christianitas. C oaevus tamen illi (360?— 435?) Joannes C assianus, fere ultim us scriptorum antiquae christianitatis, acerrime propugnavit liceitatem m endacii officiosi in casu, quando illud unicum est m edium adipiscendi notabile bonum vel vitandi grave malum (cfr. C o l l a t i o XVII D e d e f i n i e n d o . ML 49, 1045— 1088). In tali doc­ trina su a stat, ut videtur, sub influxu P laton is (cfr. D e R e p u b l i c a , 1.3, 389b 2 —9) m ediante O rigene (cfr. S t r o m a t u m f r a g m e n t a . MG 11, 102),

M) Por. M a ć k o w i a k , D ie ethische Beurteilung der N otlüge, str. 65. ββ) Za naukę o kłam stw ie użytecznem zgrom ił Kasjana św . Prosper z Akwitanji, zarzucając mu sztu czn ą dw u torow ość w tern, że nie odważył się o p ow ied zieć z a absolutną praw dom ów nością lub z a zupełną swobodą kłam ania, lecz zsu m ow ał te dwa krańce, tw orząc m ieszaninę prawdy i fałszu_ „Fallit te prorsus opinio tu a !“ wykrzykuje św . P rosper. Por. D e gratia et libero arbitrio liber contra C ollatorem , с. 5. ML 51, 226.

7°) Por. S. th eol., 2. 2, q. 110.

71) Por. H. G r i s a r , L u th er2, Freiburg i. B. 1911, t. 2, str. 436—481. 72) D e iure belli ac pacis libri tres, 1. 3, с. 1, § 9 —21, Lausanne 1751 n s., t. 3.

p ostea C lem ente Alexandrino (cfr. S t r o m a t a , 1. 7, с. 9. MG 9, 476—478) e t s. Joanne Chrysostotno (cfr. D e s a c e r d o t i o , с. 8. MG 59, 629). Multum hic etiam valuit extrem us subiectivism us m oralis C assiani, qui bonitatem vel malitiam actus iungebat ultimo cum bonitate vel malitia intentionis agentis. Simili m odo exaggerata tendentia ascetica Cassiani iubebat prohi­ b ere probabile et futurum peccatum grave tum suum tum alienum — minori se d certo et praesenti peccato m endacii officiosi (s. d. peccatum com pen­ sationis). T ales opiniones accepit C assianus in Oriente Christiano, ubi fuit instructus et per longum tem pus vixit.

O m nibus viribus C assianus probat, Scripturam Sacram utriusque T estam enti stare pro liceitate mendacii officiosi. In hoc, ut mihi videtur, C assianus, reticito nom ine, im pugnat opinionem s. Augustini expressam in D e m e n d a c i o (scriptum c ir c a 395) et C o n t r a m e n d a c i u m (circa 420). C ollatio autem XVIII D e definiendo scripta fuit paulo ante a. 426. Praeter suasivum hoc argumentum chronologicum — m agis hanc opinionem pro­ bant argum enta interno — textualia. Opinio C assiani circa m endacium offi­ ciosum leviter resonat in scriptis D orothei (sa ec. VI, MG 88, 1716—1721) et Joannis Climaci (579?—649, cfr. MG 88, 856).